InfoHub Logo

Rojdestvonyń úshinshi kúni merekemen quttyqtaý úshin Sherlok Holmsqa barǵam. Ústine qyzyl halat kıip kýshetkada jatyr eken; oń jaǵynda qorqorlaryna arnalǵan úıkók tur, sol jaǵynda myj-tyjy shyqqan bir qushaq tańerteńgilik gazet jatyr - bulardy osy jańa ǵana qarap shyqsa kerek. Kýshetkanyń janynda oryndyq túr, arqalyǵyna ábden eskirip, baıyrǵy túrin birjola joǵaltqan kıiz qalpaq ilinipti. Holms muny barynsha muqıat zerttegen sekildi, óıtkeni osy arada, oryndyqtyń ústinde, pınset pen úlkeıtkish shyny da jatyr.

— Qolyńyz bos emes pe? Bóget jasaǵan joqpyn ba? - dedim.

— O ne degenińiz, - dedi ol - Qaısybir izdenisterimniń nátıjesin birlese talqylaýǵa bolatyn dosymnyń baryna sondaı qýanyshtymyn. Bul aýyz toltyryp aıtýǵa turmaıtyn is, biraq tańdanarlyq ári taǵylym alarlyq birqatar oqıǵa mynaǵan, - ol saýsaǵymen qalpaqty nusqady, - tyǵyz baılanysty bop tur.

Men kresloǵa jaıǵasyp, sytyrlap janyp jatqan kamınge qolymdy jylyta bastadym. Aıaz kúshine minip turǵan; tereze áınegine qalyń muz qatyp, túrli-túrli órnek salyp tastaǵan-dy.

Kúıkileý kórinetin búl qalpaqtyń, shamasy, áldenendeı bir qandy oqıǵaǵa qatysy bolǵany ǵoı, - dedim men. - Sirá, búl jan túrshigerlik qupıanyń jumbaǵyn sheshýge sebepker bolatyn shyǵar, sonyń arqasynda sizge qylmyskerdi áshkerelep, sazaıyn tarttyrýdyń sáti túser.

Joǵa, - dep kúlip jiberdi Sherlok Holms, - bul iste qylmysqa qatysty áńgime joq, birneshe sharshy mıldeı ǵana aýmaqta tórt mıllıon adam ıin tiresip turyp jatqan jerde kún saıyn derlik kezdesip qalatyn bolmashy kúlkili epızod qana. Osynaý orasan zor adam omartasynda ýaqıǵalar men faktiler alýan túrde qıysa beredi, bolymsyz bolǵanymen, jumbaq ta túsiniksiz oqıǵalar ondap, júzdep týyndap jatady, alaıda bárin birdeı qylmys dep baǵalaý qıyn. Mundaı jaǵdaıattar bizge talaı márte jolyqty ǵoı.

— Jolyqqanda qandaı! - dep daýystap jiberdim. - Jazbalarymdy tolyqtyrǵan sońǵy alty epızodtyń úsheýinde eshqandaı zańsyzdyq joq.

— Dál solaı. Iren Adlerdiń fotosýretterin izdep tabýǵa baılanysty áreketimdi, mıss Merı Sazerlendtiń basynan ótken oqıǵany jáne jyryq eringe qatysty hıkaıany aıtyp otyrsyz ǵoı. Myna istiń de tap sondaı ánsheıin bir nárse bop shyǵary kámil. Shabarman Pıtersondy biletin be edińiz?

— Iá.

— Myna oljanyń qojasy sol.

— Bul sonyń qalpaǵy ma?

— Joǵa, ol muny taýyp alypty. Kimdiki ekeni belgisiz. Buǵan eski-qusqy birdeńe retinde qaramaı, boıynda aıtýǵa turarlyqtaı qupıa jasyrynyp jatqan dúnıe retinde qaraýyńyzdy suraımyn... Alaıda, áýeli onyń munda qalaı tap bolǵany týrasynda aıtyp bereıin. Bul munda keremet semiz qazben birge Rojdestvonyń alǵashqy kúni paıda boldy, álgi qaz qazir Pıtersonnyń as úıinde qýyrylyp ta jatqan shyǵar. Oqıǵa bylaı bolǵan. Rojdestvo kúni, tańǵy saǵat tórtte, Pıterson, ózińiz jaqsy biletindeı, ol adal da izgi nıetti azamat qoı, toı-tomalaqtan shyǵyp, Tottenhem-Kort-roýd kóshesimen úıine qaıtyp kele jatady. Gazben janatyn fonardyń jaryǵynan appaq qardaı qazdy ıyǵyna salyp alǵan áldebir uzyn tura adamnyń qarsy aldynda shatqaıaqtaı basyp ketip bara jatqanyn kóredi. Gýdj-strıttiń buryshynda oǵan buzaqylar tıisedi. Bireýi qalpaǵyn ushyryp túsiredi, al álgi beıtanys qorǵanam dep qulashyn sermegende qolyndaǵy taıaǵy art jaǵyndaǵy dúkenniń vıtrınasyna baryp tıedi. Pıterson oǵan bolyspaqqa umtylady, biraq áınekti syndyryp alǵan anaý ózine qaraı júgirip kele jatqan adamnan záre-quty qalmaı qorqyp, qazdy tastaı sap tura qashady da, Tottenhem-Kort-roýdtyń syrtyndaǵy shaǵyn tuıyq kósheler shytyrmanyna sińip joq bolady. Pıtersonnyń ústinde formasy bar edi, qashqynnyń záre-qutyn alǵan nárse bárinen buryn sol bolsa kerek. Buzaqylar da jan-jaqqa bytyraı qashyp joǵalady. Sóıtip, maıdan alańynda jalǵyz qalǵan shabarman myna myj-myj qalpaq pen rojdestvolyq ǵalamat qazdyń qojaıyny bop shyǵa keledi...

— Pıterson, árıne, qazdy ıesine qaıtarǵan da shyǵar?

Áńgime sonda bop tur ǵoı, qymbatty dostym. Ras,qazdyń sol jaq aıaǵyna baılanǵan kártishkede: "Mıssıs Genrı Beıkerge" degen jazý bar, al qalpaqtyń astarynan kisi esiminiń "G.B." degen alǵashqy áripterin ajyratýǵa bolady. Londonda birneshe myń Beıker men birneshe júz Genrı Beıker turady, sondyqtan joǵalǵan menshikti sonyń bireýine aparyp tabys etý ońaı sharýa emes.

Pıterson ne istegen sonda?

Túkke turǵysyz deıtin jumbaqtyń ózin de sheshýden bas tartpaıtynymdy biletin ol qazdy da, qalpaqty da maǵan ákep tastady. Qazǵa búgin tańerteńge deıin tıisken kók edik, biraq endi aıaz qanshalyqty qatty bolǵanymen ony budan artyq saqtaı almaıtynymyz, eń jaqsysy ony qolma-qol jep qoıý ekeni belgili boldy. Pıterson qazdy alyp ketti, sóıtip qazyńyz taǵdyr áý basta mańdaıyna jazǵan iske jaratyldy, al mende rojdestvolyq keshki asynan aırylǵan beıtanystyń qalpaǵy qaldy.

— Ol gazetke habarlandyrý bergen joq pa?

— Joq.

— Munyń kim ekenin qalaı anyqtaısyz?

— Tek oı keshý arqyly ǵana.

— Osy qalpaqqa qarap otyryp oı keshý arqyly ma?

— Álbette.

— Qaljyńdy qoınańyzshy! Myna julym-julym eski kıiz qandaı oı týyndatýy múmkin?

— Mine, úlkeıtkish shyny. Meniń tásilimdi qoldanyp kórińiz. Qalpaqtyń qojaıyny bop tabylatyn adam jaıynda ne aıta alar edińiz?

Kónetoz qalpaqty qolyma alyp, asty-ústine selsoq kóz júgirttim. Eshqandaı ereksheligi joq, dóńgelek, qatqyl, ábden tozǵan qara qalpaq. Bir zamandaǵy qyzyl tústi jibek astary qazir ońyp ketken. Fabrıka qoıatyn tańbany taba almadym, biraq, Holms aıtqandaı, ishki betindegi bir búıirinen "G. B." degen áripter kórinedi. Jıeginde qalpaqty ustap turatyn rezeńkege arnalǵan ilmek baryn baıqadym, biraq rezeńkeniń ózi joq edi. Jalpy alǵanda, búl myj-tyjy shyqqan, ábden kirlegen, daq basqan qalpaq bolatyn. Aıta keterligi, daqtardy sıamen boıap tastaýǵa áreket jasalǵany baıqalatyn.

— Dym eshteńe kórip turǵan joqpyn budan, - dedim qalpaqty Sherlok Holmsqa qaıtaryp berip jatyp.

— Joǵa, Vatson, kórip tursyz, biraq kórip turǵan nárseńiz jaıynda oı keshýge erinesiz. Logıkalyq tujyrym jasaýdan jaltarasyz.

— Endeshe, ózińiz qandaı tujyrymǵa keldińiz, sony aıtyńyzshy.

Holms qalpaqty qolyna alyp, bir ózine ǵana tán suńǵyla nazarmen ony zer salyp qaraı bastady.

— Árıne, bári túp-túgel aıqyn deýge bola qoımas, - dep qulaqqaǵys etti ol, - biraq keı nárse jaıynda kózben kórgendeı dál aıtyp berýge bolady, al keı nárse týrasynda kóńilge qonymdy yqtımaldyq turǵysynan joramal jasaý kerek. Qalpaq ıesiniń óte aqyldy adam ekendigine, úsh jyl buryn kóp aqshasy bolǵandyǵyna, al qazir qaıǵy shegip júrgendigine eshqandaı kúmán joq. Ol tyńǵylyqty adam bolatyn, erteńgi kúnge qam jasaıtyn, biraq birtindep azǵyndyqqa bet ala bastaǵan, turmysy kúızeliske ushyraǵan, osy rette biz onyń áldenendeı bir jaman ádetke, - bálkim, búl maskúnemdik shyǵar, -salynyp ketýi de múmkin dep joramaldaýǵa qaqymyz bar. Osynyń saldarynan áıeli de odan teris aınalǵan...

— Qadirmendi Holms...

— Alaıda jeke basynyń qadir-qasıetin áli kúnge deıin belgili bir dárejede saqtap keledi, -dep sózin jalǵaı tústi Holms meniń oqys ún qatqanyma esh kóńil aýdarmaı. - Ol dáıim úıde otyrady, kóshege sırek shyǵady, sportpen múldem aınalyspaıdy. Búl orta jastaǵy adam, shashy aq býryl, ony ıis maımen maılap qoıady jáne jaqynda shash qıdyrǵan. Búǵan qosa, úıinde gazben janatyn shamnyń joqtyǵyna da senimim kámil

— Qaljyńdap otyrsyz-aý, Holms.

— Áste olaı emes. Bárin túgel aıtyp berdim ǵoı, muny qalaı bilgenimdi sonda da túsinbegenińiz be?

Meni esi kem bireý dep esepteı berýińizge bolady, alaıda shynymdy aıtýǵa tıispin, oı aǵymyńyzǵa ilesip alarlyq shamam joq. Mysalǵa, onyń aqyldy ekenin qalaı boljap bildińiz?

Jaýap ornyna Holms qalpaqty basyna qondyra saldy. Qalpaq mańdaıyn túgel jaýyp, murnyna baryp tireldi.

— Kórdińiz be, qandaı ekenin! - dedi o l - Mynadaı úlken bas súıektiń bos qaý aq bolýy múmkin be!

— Al onyń kedeılenip ketkenin qaıdan bildińiz?

— Bul úsh jyl buryn satyp alynǵan qalpaq. Ol kezde sheti joǵary qaıyrylǵan, tegis jıek sán sanalatyn. Joǵary sapaly qalpaq. Myna jibek lentaǵa, kórikti astarǵa kóz salyńyz. Eger budan úsh jyl buryn ol kisiniń osyndaı keremet qymbat qalpaq alarlyq jaǵdaıy bolsa, al odan beri basqasyn satyp almasa, onda bul onyń sharýasy shalqaıǵanyn ańǵartady.

— Jaraıdy, bul aıtqandaryńyzben kelisýge bolar. Biraq tyńǵylyqty adam ekenin, al qazir qaıǵy shegip júrgenin qalaı ǵana bildińiz?

— Tyńǵylyqty ekendiginiń kýási - mine, mynaý, - dedi ol qalpaq rezeńkesiniń ilmegin nusqap. - Rezeńkeni qalpaqpen birge satpaıdy, ony óz aldyna bólek satyp alý kerek. Eger búl adam rezeńke alǵan bolsa jáne ony qalpaqqa bekittirgen bolsa, demek, qalpaǵyn jel ushyryp ketpeýine qam jasaǵan.

Alaıda rezeńkesi julynyp qalǵanda ornyna jańasyn salmaǵan, bul onyń óz túr-álpetin qadaǵalaýdy qoıǵanyn, azǵyndaı bastaǵanyn bildiredi. Solaı bola turǵanymen, ekinshi jaǵynan, qalpaǵyndaǵy daqtardy sıamen boıap tastaýǵa tyrysqan, ıaǵnı jeke basynyń qadir-qasıetin saqtaý jaıyn birjola umyt qylmaǵan.

— Munyń bári shyndyqqa janasymdy-aq.

— Qalpaq astarynyń tómengi jaǵyna zeıin sala qaraǵanda onyń orta jastaǵy adam ekenin, shashy býryl tartqanyn, jaqynda shash qıdyrǵanyn, shashyn ıis maımen sylaıtynyn birden baıqaýǵa bolady. Astarǵa jabysyp turǵan, shashtaraz qaıshysymen muqıat túrde qıylǵan jáne ıis maı ańqıtyn shash úlkeıtkish shynydan kórinip tur. Baıqadyńyz ba, qalpaqqa qonǵan shań - kósheniń surǵylt, qatqyl shańy emes, úı ishiniń qońyrqaı, mamyq shańy. Demek, qalpaq kóp ýaqyt úıde ilýli turatyn bolǵan. Al ishki jaǵyndaǵy dymqyl tarqandyqtyń belgisi ıesiniń tez terleıtinin kórsetedi, sebebi kóp qımyldaýǵa daǵdylanbaǵan.

— Al, áıeliniń odan teris aınalǵanyn qalaı bildińiz?

— Qalpaqtyń tazartylmaǵanyna áldeneshe apta bolǵan. Qymbatty Vatson, eger qalpaǵyńyzdyń quryǵanda bir apta tazartylmaǵanyn jáne sony kıip kóshege shyqqanyńyzdy kórsem, onda zaıybyńyzdyń yqylasynan aırylǵansyz-aý dep qaýiptengen bolar em.

— Bálkim, ol boıdaq shyǵar?

— Joq, ol qazdy úıine ádeıi áıeliniń kóńilin tabý úshin alyp bara jatqan bolatyn. Qustyń aıaǵyna baılanǵan kártishkeni eske alyńyz.

— Qandaı suraqqa da jaýabyńyz daıyn turady, áıteýir. Al onyń úıinde gaz joǵyn qaıdan bilesiz?

— Qalpaqtaǵy birer tamshy maıdan qalǵan daq - kezdeısoqtyq. Biraq mundaı daqtyń beseýden kem emestigin kórip turmyn, sondyqtan onyń maı shamdy jıi paıdalanatyna eshqandaı kúmán keltire almaımyn, - bálkim, ol túnde bir qolyna qalpaǵyn, ekinshi qolyna erip ketken maı shamyn ustap baspaldaqpen joǵary kóteriletin shyǵar. Qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir gazdan maı daǵy qalmaıdy... Kelisesiz be osyǵan?

Iá, qısyny kelip-aq túr, - dedim kúlip. - Biraq, ózińiz .ol qandaı, búl oqıǵada eshqandaı qylmys joq qoı. Qazdy joǵaltqan adamnan basqa eshkim zardap shekken joq, demek, bosqa bas qatyrǵan boldyńyz.

Sherlok Holmstyń jaýap qaıtarýǵa oqtalǵany sol edi, dál osy kirpik qaǵymda esik tutqıyldan shalqasynan ashylyp, bólmege Pıterson kirip keldi; qatty tolqyǵannan beti narttaı bop ketipti.

— Qazdy aıtam, qazdy, mıster Holms! - dep aıqaılap jiberdi ol entige dem alyp.

— Al, ıá? Ne boldy oǵan? Jan bitip, as úıdiń terezesinen ushyp ketti me? - Pıtersonnyń alaýraǵan álpetine nazar salý úshin kýshetkada otyrǵan Holms alǵa qaraı eńserildi.

— Qarańyzshy, ser! Bótekesinen áıelimniń ne taýyp alǵanyn kórińizshi!

Pıterson qolyn sozdy, sol sát onyń alaqanynan jarqyraı sáýle shashqan, burshaqtan sál kishileý, kógildir tasty kórdik. Tastyń tazalyǵy sonsha, qaraýytqan alaqanda quddy elektr ushqyny tárizdi jaltyldap túr edi.

Holms ysqyryp jiberdi de, kýshetkaǵa otyra ketti.

— Qudaı aqy, Pıterson, siz qazyna taptyńyz! Munyń ıe ekenin bilesiz be ózińiz?

— Almas qoı, ser! Asyl tas! Áınekti maı tilgendeı tiledi!

— Jaı ǵana asyl tas emes bul, bul degen...

— Apyraı, shynymen-aq grafınıa Morkardyń kógildir jaquty ma bul? - dep aıqaılap jiberdim men.

— Tap sonyń ózi! Tasty sıpattamasy boıynsha tanyp turmyn, onyń joǵalyp ketkeni jaıyndaǵy qulaqtandyrýdy "Taımnan" sońǵy kezde kún saıyn kezdestirip júrmin. Búl jaratylysy alabóten erekshe tas, shyn baǵasy qansha ekenin qudaı biledi. Taýyp bergen adamǵa usynylǵan myń fýnt syılyq óz qunynyń jıyrmadan bir bólegin ǵana quraýy múmkin.

— Myń fýnt deı me! O, jasaǵan!

Shabarman bizge baqyraıa qaraǵan kúıi kresloǵa sylq etip otyra ketti.

— Syılyq bergeni durys qoı, - dedi Holms, - biraq meniń oıymsha, keıbir jaǵdaıattardy eskerer bolsaq, búl tasty ózine qaıtarý úshin grafınıa búkil dáýletiniń teń jartysyn berýge de bar sekildi.

— Qatelespesem, búl tas "Kosmopolıtten" qonaq úıinde qoldy bolǵan edi ǵoı, - dep qulaqqaǵys ettim men.

— Durys aıtasyz, jıyrma ekinshi jeltoqsan kúni, týra bes kún buryn. Tasty urlaǵany jóninde dánekershi Djon Hornerge aıyp taǵyldy. Aıǵaqtardyń anyqtyǵy sonsha, is sotqa jiberildi. Bul týrasynda mende gazet esebi bar sıaqty edi.

Sherlok Holms gazetterdi uzaq qoparystyrdy, aqyry bireýin alyp qyrtysyn jazdy da, ekige búktep, tómendegini oqyp berdi:

«"KOSMOPOLITEN" QONAQ ÚIİNDE ASYL TASTYŃ QOLDY BOLÝY»

Djon Morkar, 26 jasta, dánekershi, osy aıdyń 22-i kúni qobdıshadan grafınıa Morkardyń "Kógildir jaqut" degen ataýmen málim asyl tasyn urlaǵany jóninde aıyptalyp otyr. Djeıms Raıder, qonaq úıdiń qyzmetshisi, urlyq jasalǵan kúni Hornerdiń grafınıa Morkar bólmesindegi kamın tor kóziniń bosap qalǵan shybyǵyn dánekerlegenine kýálik etti. Raıder bólmede Hornermen az ǵana ýaqyt birge bolǵan, sosyn ony bir jaqqa shaqyryp ketken. Qaıtyp oralǵan ol Hornerdiń zym-zıa joǵalǵanyn, búronyń qıratylǵanyn, kishkene saqtıan fýtlárdyń, - keıin belgili bolǵanyndaı, grafınıa asyl tasty soǵan salyp qoıady eken, týalet ústelshesinde bos jatqanyn kóredi. Raıder dereý bárin polısıaǵa málim etedi, sóıtip sol kúni keshkisin Horner tutqynǵa alynady, biraq tas onyń qaltasynan da, úıinen de tabylmaıdy. Ketrın Kúsek, grafınıanyń kútýshisi, Raıderdiń ah urǵan aıqaıyn estip bólmege júgirip kelgenin, bos jatqan fýtlárdy óziniń de kórgenin aıtyp berdi. "B" okrýgindegi polısıa ınspektory Brodstrıt Hornerdiń tutqyndalǵan kezde jan ushyra qarsylyq kórsetkenin, kinási joqtyǵyn barynsha dáleldep baqqanyn habarlady. Tutqynnyń urlyq jasaǵany úshin buryn da bir ret sottalǵany málim bolǵannan keıin sot tergeý júrgizýden bas tartyp, isti qazylar alqasy ótkizetin sotqa tabystady. Meılinshe qatty tolqyp, tynyshsyzdanyp otyrǵany baıqalǵan Horner talyp qaldy da, ony sot zalynan kóterip áketýge týra keldi".

— him! Polısıalyq sottyń bizge berer málimeti osyndaı ǵana, - dedi gazetti bylaı qoıǵan Holms oıly júzben. - Endigi bizdiń mindetimiz - tastyń grafınıa fýtlárynan qazdyń bótekesine qalaı tap bolǵanyn anyqtaý. Qarapaıym oı-tolǵamymyzdyń onshalyqty mán-maǵynasyz bop shyqpaǵanyn kórip tursyz ba, Vatson. Sóıtip, mine, tas. Bul tas qazdyń ishinde boldy, al qaz mıster Genrı Beıkerdiń qolynda boldy, anaý álgi ózińizge syrttaı sıpattap berýge tyrysyp, ishińizdi ábden pystyryp jibergen kisini, kónetoz qalpaqtyń ıesin aıtam. Nesi bar, endi bizge bul jentlmendi izdestirýmen shyndap shuǵyldaný kerek bolady, sóıtip osynaý qupıaǵa toly hıkaıada onyń qandaı ról atqarǵanyn anyqtaýǵa tıispiz. Áýeli eń qarabaıyr tásildi qoldanamyz: keshkilik shyǵatyn gazetterdiń bárine habarlandyrý jarıalaımyz. Eger mundaı jolmen maqsatymyzǵa jete almasaq, basqa ádisterge kóshemiz.

— Habarlandyrýǵa ne dep jazbaqsyz?

— Maǵan qaryndash pen bir japyraq qaǵaz berińizshi. "Gýdj-strıttiń buryshynan qaz ben qara kıiz qalpaq tabyldy. Mıster Genrı Beıkerdiń bulardy búgin keshki saǵat 6.30-da Beıker-strıt, 2216-shy úıden kelip alýyna bolady". Qysqa da nusqa.

— Rasynda da. Biraq, búl habarlandyrý onyń kózine shalyna qoıar ma eken?

— Álbette. Qazir ol gazet ataýlynyń birin qaldyrmaı sholyp júr: joq-juqa adam emes pe, rojdestvolyq qaz ol úshin aıtyp-jetkizgisiz baılyq. Qıraǵan áınektiń syńǵyryn estip, júgirip kele jatqan Pıtersondy kórip esi shyǵyp qoryqqany sonsha, eshteńe jaıynda oılamastan tura qashqan bolatyn. Biraq, keıin, árıne, úreıi ushyp qazdy laqtyryp tastap ketkenine ókingeni anyq. Gazette onyń esimin ataımyz, tanystary kórse búl jarıalanym jaıynda oǵan qolma-qol jetkizeri kámil... Sonymen, Pıterson, habarlandyrý búrosyna júgirińiz, mynany keshkilik gazetterge basatyn bolsyn.

— Qaı gazetterge, ser?

— "Glob", "Star", "Pell-Mell", "Sent-Djeıms gazet", "Ivnıng nús standard", "Jańǵyryq" - oıyńyzǵa oralǵan barlyq gazetke.

— Qup bolady, ser! Al tasty qaıtemiz?

— Aıtqandaı, umytyp barady ekem! Tasty ázirshe ózimde qaldyra turam. Raqmet sizge! Al qaıtar jolyńyzda, Pıterson, k.ii'1 satyp alyńyz da, ony maǵan ákep berińiz. Óıtkeni bul jentlmenge qazirgi kezde otbasyńyz aýqattanyp jatqan qazdyń ornyna basqasyn berýge tıispiz ǵoı.

Shabarman shyǵyp ketti, al Holms tasty alyp, ony jaryqqa tosyp qaraı bastady.

Keremetteı kórkem tas! - dedi ol - Qalaı jarqyrap, ushqyn atyp turǵanyn kórmeımisiz. Basqa asyl tastar sekildi bul da qylmyskerlerdi ózine magnıtteı tartady. Quddy shaıtannyń qurǵan tuzaǵy derlik. Ejelden málim úlken tastardyń ár qyry áldenendeı bir zulymdyq jaıynda aıtyp bere alady. Búl tasqa áli jıyrma jyl da bolǵan joq. Muny Ońtústik Qytaıdaǵy Amoı ózeni jaǵasynan taýyp alǵan jáne búl boıyna jaquttyń barlyq qasıetin jınaqtaǵan, bir ǵana ereksheligi: búl qyzyl-kúreń emes, kógildir. Jastyǵyna qaramastan qazirdiń ózinde buǵan qatysty kóptegen jan shoshyrlyq oqıǵa oryn alyp úlgerdi. Qyryq gram krıstaldyq kómirtegine bola kóp adam tonaýǵa ushyrady, bireýdi kúkirt qyshqylymen kúıdirdi, eki ret adam óltirý, bir ret ózin-ózi óltirý oqıǵasy boldy. Mynadaı ádemi áshekeı buıym adamdardy abaqty men dar aǵashyna jeteleıdi dep kim oılaǵan. Tasty órtenbeıtin shkafyma salyp tastaımyn da, onyń bizde ekenin aıtyp grafınıaǵa hat jazam.

— Qalaı oılaısyz, Horner kináli me?

— Bilmeımin.

— Al Genrı Beıkerdiń bul iske aralasy bar ma?

— Shamasy, Genrı Beıkerdiń buǵan qatysy joq shyǵar. Menińshe, taza altynnan quıylǵan kúnniń ózinde de qolyndaǵy qazdyń myna tastan áldeqaıda arzanǵa túsetini onyń qaperine kirip te shyqpasa kerek. Genrı Beıker habarlandyrýymyzǵa ún qatsa, kóp uzamaı bári belgili bolady.

— Oǵan deıin eshqandaı áreket jasamaısyz ba?

— Eshqandaı.

— Ondaı jaǵdaıda naýqastaryma jolyǵyp shyǵaıyn, keshkisin osynda qaıtyp kelermin. Myna shytyrman oqıǵanyń qalaı aıaqtalǵanyn bilgim keledi.

— Kelińiz. Túski asty saǵat jetide ishem. Túski asqa shil beriledi ǵoı deımin. Aıtpaqshy, taıaýdaǵy oqıǵalarǵa baılanysty mıssıs Hadsonǵa onyń bótekesin muqıat tekserip shyǵý jaıynda qulaqqaǵys etý qajet bolar ma eken?..

Men kishkene keshiktim, Beıker-strıtke qaıtyp oralǵanymda saǵat jeti jarymnan asyp bara jatyr edi. Holmstyń úıine jaqyndap kelgenimde esiktiń joǵarǵy jaǵyndaǵy terezeden tógilgen jaryq aıasynda basyna shotland telpegin kıgen, súrtýgin ıegine deıin túımelenip alǵan bir erkektiń turǵanyn kórdim. Men kelip jetken kezde esik te ashyldy, sóıtip Sherlok Holmsqa ekeýmiz bir mezgilde kirdik.

— Qatelespesem, mıster Genrı Beıker bolarsyz? - dedi kreslodan kóterilgen Holms qonaqty beıqam da jaıdary keıippen qarsy alyp, - mundaı keıipke enýge ol óte sheber edi. - Raqym etip, otqa jaqynyraq otyryńyz, mıster Beıker. Búgin keshkisin kún qatty sýytyp ketti, menińshe, siz ózińizdi qystan góri jazda jaqsyraq sezinetin sekildisiz... Vatson, ýaqytyly kelip úlgerdińiz... Mynaý sizdiń qalpaǵyńyz ba, mıster Beıker?

— Iá, ser, meniń qalpaǵym.

Beıker qazanbastaý, kesek deneli, boıy eńkish tartqan, jalpaqtaý beti jyly shyraıly jáne sarǵyltym shoqsha saqaldy adam edi. Murny men jaqtaryndaǵy qyzǵyltym daqtar, sozǵan qolynyń azdy-kem dirildeıtini onyń jaman ǵadetteri týrasyndaǵy Holms aıtqan joramaldy aıǵaqtap turǵan. Ústinde túgel túımelengen, túsi ońyp ketken súrtýgi bar-tyn, al jeńderinen kórinis berip turǵan aryqtaý bileginen manjet baıqalmaıtyn. Ár sózin asyqpaı oılanyp, qamyǵyńqy únmen úzdik-sozdyq sóıleıtin ol taǵdyrdan teperishti kóp kórgen zıaly adam sekildi áser qaldyratyn.

Qalpaǵyńyz ben qazyńyzdyń bizde saqtaýly turǵanyna birneshe kún boldy, - dedi Holms. - Joǵalǵan nárselerińiz jaıynda gazetke habarlandyrý beredi ǵoı dep kútkem. Nege olaı etpegenińizdi túsine almadym.

Qonaǵymyz yńǵaısyzdana ezý tartty.

— Baǵzy bir kezdegideı kóp shılıń joq mende, - dedi ol. - Ózime tıisken buzaqylardyń qalpaqty da, qusty da alyp ketkenine senimdi bolatynmyn, sondyqtan aqshany bosqa shashqym kelmedi.

— Onyńyz oryndy. Aıtqandaıyn, qazyńyzdy jep qoıýymyzǵa týra keldi.

— Jep qoıýǵa deısiz be? - Qonaǵymyz qatty abyrjyp, oryndyǵynan ushyp turdy.

— Iá. Óıtkeni, ol báribir buzylyp ketetin edi, - dep sózin jalǵaı tústi Holms. - Biraq, menińshe, býfette turǵan, búgin ǵana soıylǵan jáne salmaǵy da dál sondaı óte bir qus qazyńyzdy aıyrbastaı alady ǵoı deımin.

— Árıne, árıne, o ne degenińiz! - dedi kóńili ornyna túsken mıster Beıker.

— Ras, bizde qusyńyzdyń qaýyrsyny, sıraqtary men bótekesi qalyp túr, eger qajet qylsańyz...

Beıker shyn kóńilden qarqyldap kúlip jiberdi.

— Ásheıin tek bastan keshken hıkaıam jaıynda estelik bolsyn demesem, - dedi ol - Shynyn aıtqanda, marqum bolǵan eski tanysymnyń qaldyǵy qandaı ájetime jaraıtynyn bilmeı otyrmyn. Joǵa, ser, ruqsat etseńiz, men tek býfetten ózim kórip otyrǵan áne bir keremet semiz qazdy ǵana qanaǵat tutqym keledi.

Sherlok Holms maǵan qarap mıyǵynan kúlip aldy da, ıyǵyn bolar-bolmas qomdap qoıdy.

— Sóıtip, mine qalpaǵyńyz ben qazyńyz, - dedi ol - Aıtpaqshy, ana qazdy qaı jerden alǵanyńyzdy aıtyp bermes pe ekensiz? Qustardyń jaıynan azdy-kem habarym bar, alaıda anandaı ǵalamat semiz qazdy sırek kezdestiresiń.

— Aıtaıyn, ser, - dedi ornynan turyp jańa qazdy qoltyǵyna qysyp alǵan Beıker. - Biz shaǵyn kompanıa bop Brıtanıa mýzeıi janyndaǵy "Álfa" traktırine baryp turamyz; biz, túsinemisiz, kúni boıy mýzeıde bolamyz. Traktır qojaıyny Ýındıgeıt, ol ózi bir asyl adam, bıyl "qazdar klýbyn" ashty. Árqaısymyz aptasyna birneshe pensten tólep turamyz da, Rojdestvo kezinde bir-bir qazdan alamyz. Men boryshymdy tolyq ótegen edim, al qalǵany ózińizge jaqsy málim. Sizge dán rızamyn, ser, - óıtkeni meniń jasymdaǵy basalqaly adamǵa shotland telpegin kıip júrý degen óte yńǵaısyz nárse ǵoı.

Ol bizge kóńili masaıraǵan adamnyń keıpinde mańyzdana bas ıdi de, shyǵyp ketti.

— Genrı Beıkermen áńgime támám, - dedi Holms, esikti jaýyp jatyp. - Asyl tas máselesi onyń úsh uıyqtasa túsine kirmegeni kórinip túr. Qarynyńyz ashty ma, Vatson?

— Onsha emes.

— Endeshe, túski asty keshki asqa aınaldyrsaq, sóıtip qazir dereý iz kesýge attansaq degen usynys aıtqym kelip túr.

— Men daıyn.

Keshkisin aıaz qataıyp ketken-di, osy sebepti moınymyzǵa bókebaı orap alýǵa týra keldi. Bultsyz ashyq aspandaǵy juldyzdar jabyrqaý jyltyraıdy, al júrginshilerdiń tynys alýynan taraǵan bý atylǵan pıstoletten ushqan tútinnen aýmaıdy. Aıaq dybysymyz kóshelerde appaq ári jańǵyryǵyp estilip turdy. Biz Ýımpol-strıtpen, Harlı-strıtpen júrip, Ýıgmor-strıtti kesip óttik, sosyn Oksford-strıtke shyqtyq, sóıtip shırek saǵattan keıin Blýmsberıde, "Álfa" traktıriniń, - Holbornǵa qaraı bastaıtyn bir kósheniń buryshyndaǵy qarabaıyr ishimhananyń janynda turdyq. Holms barǵa kirip, aqshyltym aljapqysh baılaǵan, beti narttaı qyzyl traktırshige eki saptyaıaq syraǵa tapsyrys berdi.

— Syrańyzdyń sapasy jaqsy shyǵar dep shamalaımyn, qazdaryńyzdan kem túse qoımaıtyn bolar, - dedi Holms.

— Meniń qazdarymnan ba? - Traktırshi ańyryp qalǵandaı kórindi.

— Iá. Jarty saǵat buryn mıster Genrı Beıkermen, ózińiz ashqan "qazdar klýbynyń" múshesimen suhbattasqam.

— Á, túsindim. Biraq, týrasyn aıtaıyn, ser, ol qazdar meniki emes.

— Solaı ma edi? Sonda kimdiki?

— Kovent-Gardendegi bir saýdagerden eki dújına qaz satyp alǵam.

— Mine, ǵajap! Ondaǵylardyń birsypyrasyn bilýshi em. Kimnen satyp aldyńyz?

— Onyń esimi Brekınrıdj.

— Joq, Brekınrıdjdi tanymaıdy ekem. Al sizdiń densaýlyǵyńyz úshin, traktırińizdiń saýdasy qyza berýi úshin, qojaıyn! Qaıyrly tún!

— Endi mıster Brekınrıdjge attanamyz, - dedi aıazdy dalaǵa shyǵyp, paltosynyń túımesin salyp jatqan Holms. - Esińizden eki eli shyǵarmańyz, Vatson, joramal jibimizdiń bir ushynda bar bolǵany bir beıshara qaz tursa, ekinshi ushyna adam baılanǵan, eger jazyqsyz ekenin dáleldep bermesek, ol jeti jylǵa qatorgaǵa aıdalady. Kim biledi, bálkim, izdenisterimiz naq sonyń ózi aıypty ekenin aıqyndap bere, qaıtken kúnde de qolymyzda polısıadan jylystap ketken, kezdeısoq túrde ózimizge tap bolǵan dáıek bar. Qanshalyqty qaıǵyly túrde aıaqtalmasyn meıli, aqyryna deıin baraıyq. Sóıtip, endi ońtústikke qaraı bet buraıyq ta, tartyp keteıik!

Biz Holborndy kesip óttik, Endell-strıtpen júrip otyryp, áldebir qıqy-jıqy eski úılerdiń arasymen Kovent-Garden bazaryna jettik.

Ondaǵy eń úlken dúkenderdiń birinde: "Brekınrıdj" degen jazý bar eken. Dúken ıesi, jaqsy etip qoıylǵan jaqsaqaly bar, at jaqty adam, balaǵa tereze qaqpaǵyn jabýǵa járdemdesip jatyr eken.

— Qaıyrly kesh! Qyzylshunaq aıaz degen osy-ay, á? - dedi Holms.

Dosyma suraqty kózben qarap qalǵan saýdager basyn ızedi.

— Qazdar, shamasy, satylyp ketken-aý? - dep sózin jalǵaı tústi Holms bos jatqan mármár sóreni nusqap.

— Kerek bolsa, erteń tańerteń bes júzin alyńyz.

— Erteń maǵan qazdyń qajeti az.

— Anaý sham janyp turǵan dúkende birdeńe qaldy-aý deımin.

— Solaı ma? Biraq maǵan ózińizden al degen.

— Kim?

— "Álfanyń" qojaıyny.

— Á, sol ma. Oǵan eki dújınasyn jibergem.

— Qazdar sondaı semiz eken! Bulardy qaıdan alyp júrsiz?

Bul suraqqa saýdagerdiń shat-shálekeıi shyǵyp ashýlanǵanyn kórip tańyrqap qaldym.

— Sizge ne kerek ózi, mıster? - dedi basyn qaqshıtyp alǵan ol eki qolymen búıirin taıanyp. -Týrasyn aıtyńyzshy.

Men barynsha týra sóılep turmyn. "Álfaǵa" jiberilgen qazdardy sizge kim satqanyn bilgim keledi.

— Aıtpaımyn, neǵylasyz.

— Aıtpasańyz - aıtpaı-aq qoıyńyz. Odan birdeńe kemip keter deımisiz. Joqtan ózgege kúıip-piskenińiz ne?

Qalaı kúıip - pispeıin? Osylaı mazańdy ala berse meniń ornymda ózińiz de kúıip-pisersiz. Men jaqsy taýar alam da, oǵan jaqsy aqsha tóleımin, bir qaraǵanda, osymen .inime de támám bolýǵa tıis edi. Joq, olaı emes eken: "Qazdar qaıda?", "Qazdardy kimnen satyp aldyńyz?", "Qazdardy kimge sattyńyz?" deıdi kelip. Osynshama shý shyqqanyn estip turǵanda dúnıede osy qazdardan asqan ǵanıbet eshteńe joqtaı kórinedi!

— Sizden ár nárseni surastyryp mazańyzdy alatyndarda sharýam qansha, - dedi Holms nemquraıdy túrde. - Aıtqyńyz kelmese - aıtpaı-aq qoıyńyz. Biraq men qustyń jaıynan habarym bar adam edim, ózim etin jegen qazdy derevnáda asyraǵan dep bes fýnt sterlıńke bás tikkem.

— Endeshe, qurydy fýnttaryńyz! Qalalyq qaz ǵoı ol! - dep saldy saýdager.

— Múmkin emes.

— Aıtyp turmyn ǵoı, qalalyq dep!

— Senbeımin dedim, senbeımin!

— Bul iste menen kóbirek bilem dep oılaısyz ba? Búl ispen táı-táı basqan kezimnen bastap aınalysyp kelem ǵoı. Qaıtalap aıtam, "Álfaǵa" satylǵan qazdyń barlyǵy da qalada asyralǵan.

— Qansha aıtsańyz da, báribir, sendire almaısyz.

— Bás tikkińiz kele me?

Bul aqshańyzdy teginnen-tegin alýmen para-par bolar edi. Ol pikirimniń durystyǵyna shúbám joq. Biraq qaltamda bir soveren bar, endi qaıtyp bulaı qasaryspaýyńyz úshin sony báske tigýge daıynmyn.

Saýdager mıyǵynan myrs etti.

— Dápterlerdi alyp kelshi, Bıll, - dedi ol

Bala biri juqaltań, ekinshisi qalyń ári ábden kirlep ketken eki dápter ákelip, sórege, sham jaryǵy astyna qoıdy.

— Al, mıster Daýkes, - dedi saýdager, - búgin qazdardyń bárin túgel satyp boldym ǵoı degem, biraq, olla-billá, Qudaı dúkenime taǵy bireýin ákep berdi. Myna dápterdi kórip tursyz ba?

— Kórsem she?

— Bul ózime taýar satatyndardyń tizimi. Kórdińiz be? Myna jerde, myna bette, derevnádan keletinderdiń esimi jazylǵan, al árbir áýlet esiminen keıin turǵan sıfrlar eki aradaǵy esep-qısap jaıy baıandalǵan grossbýhtyń betin kórsetedi. Al myna qyzyl sıamen toltyrylǵan betti kórip tursyz ba? Búl maǵan qaladan taýar ákeletinderdiń tizimi. Úshinshi áýlet esimine kóz jiberińiz. Daýystap oqyńyz.

— "Mıssıs Okshott, Brıkston-roýd, júz on jeti, eki júz qyryq toǵyzynshy bet", - dep oqyp berdi Holms.

— Tap solaı. Endi grossbýhtyń eki júz qyryq toǵyzynshy betin ashyńyz.

Holms aıtylǵan betti ashty:

— "Mıssıs Okshott, Brıkston-roýd, júz on jeti - qus pen jumyrtqa jetkizýshi".

— Al sońǵy jazbada ne delingen?

— "Jeltoqsan, jıyrma ekisi. Jıyrma tort qaz, jeti shılıń alty pensten".

— Durys. Muny eske saqtap qoıyńyz. Al tómende she?

"Mıster Ýındıgeıtke, "Álfa", satyldy, on eki shılıngpten".

Al endi ne aıtasyz buǵan?

Sherlok Holmstyń unjyrǵasy túsip ketkendeı kórindi. Qaltasynan soverendi alyp sórege tastaı saldy da, qatty kúıingen adamnyń keıpinde jalt burylyp, ún-túnsiz shyǵa jóneldi. Alaıda birneshe adym júrgen soń, fonardyń astyna toqtaı qalyp, óziniń eshkimge uqsamaıtyn shat kóńildi ári dybyssyz kúlkisimen máz bola kúldi.

— Anadaı jaq saqaly bolsa jáne tós qaltasyna anadaı qyzyl oramal salyp júrse, ol adamnan bás tigý arqyly me qalasań sony bilip alýǵa bolady, - dedi ol - Bástesý arqasynda bilgen myna sekildi egjeı-tegjeıli málimetti odan júz fýntqa da satyp ala almaıtynym kámil edi. Sonymen, Vatson, kózdegen maqsatymyzdan qol sozymdaı ǵana jerde turmyz. Álgi mıssıs Okshotqa tap qazir attanamyz ba álde búl saparymyzdy erteń tańerteńge qaldyramyz ba - bizge osy jóninde bir sheshimge kelý ǵana qalyp tur. Jańaǵy mojantopaıdyń aýzynan shyǵyp ketken sózge qaraǵanda, bul iske taǵy bireýler áýestik bildirip júrgen sıaqty, sol sebepti men...

Álginde ǵana ózimiz bolǵan dúken jaqtan aıaq asty shyqqan aıqaı-uıqaı Holmsqa sózin aıaqtaýǵa múmkindik bermedi. Burylyp, shaıqalaqtap turǵan shamnyń sarǵyltym jaryǵynan áldebir alasa boıly, beti narttaı qyzyl adamdy kórdik. Dúkenniń esiginde turǵan Brekınrıdj onyń tumsyǵyna judyryǵyn taqap-taqap qoıady.

— Ózderiń de quryńdar, qazdaryń da qurysyn! - dep bajyldap jatyr Brekınrıdj. -Kórinbeńder kózime! Eger qaıtadan kelip, joqtan ózgeni suraǵyshtaıtyn bolsańyz, shynjyrdaǵy tóbetti bosatam da jiberem. Mıssıs Okshotty osynda alyp kelińiz, jaýabyn sonyń ózine ǵana berem. Sizdiń buǵan katysyńyz qansha? Satyp alǵanym sizdiń qazyńyz ba edi?

Joǵa, biraq sonyń bireýi meniki bolatyn, - dep dybdyrlady álgi adam.

— Endeshe, ony mıssıs Okshottan baryp surańyz!

— Ol maǵan sizden baryp sura dedi.

— Prýssıa korolinen surasańyz da erkińiz! Basymdy qatyrmańyz! Ketińiz bul jerden! -Ashý qysqan saýdager tura umtyldy da, álgi tapal qarańǵylyq qoınyna sińip ǵaıyp boldy.

— Ehe, endi bizge Brıkston-roýdqa barýdyń qajeti joq sekildi, - dep sybyr etti Holms. -Júrińiz, jańaǵy súmelektiń bizge paıdasy tıer me eken, baıqap kóreıik.

Jaryqqa shomylǵan dúkensheler tóńireginde tentirep júrgen qaǵylǵan-soǵylǵandar arasymen syǵylysyp ótken dosym tapaldy jyldam qýyp jetip, ıyǵyna qolyn qoıdy. Anaý shoshyna jalt buryldy, gazben janatyn fonardyń jaryǵynan óńi qýqyl tartyp sala bergenin kórdim.

— Siz kimsiz? Ne kerek sizge? - dep surady ol daýysy dirildep.

— Keshirińiz, - dedi Holms báseń daýyspen, - álgi saýdagerden ne nárse jaıynda surastyrǵanyńyzdy kezdeısoq qulaǵym shalyp edi. Ózińizge kómegim tıer degen oıdamyn.

— Sizdiń be? Siz kimsiz? Maǵan ne keregin qaıdan bilesiz?

— Meniń aty-jónim - Sherlok Holms. Mamandyǵym - basqalar bilmeıtin nárseni bilý.

— Maǵan ne keregin siz eshqashan bile almaısyz.

— Keshirim ótinem, biraq men bárin bilem. Siz Brıkston- roýdta turatyn mıssıs Okshottyń saýdager Brekınrıdjge satqan qazdary kimniń qolyna túskenin anyqtaǵyńyz keledi. Saýdager qazdardy "Álfanyń" qojaıyny mıster

Vımdıgeıtke satqan edi, ol álgi qazdardy Genrı Beıker múshe bop tabylatyn "qazdar klýbyna" bergen bolatyn.

Ser, maǵan kerek adam tap ózińiz ekensiz ǵoı! - dep aıqaılap jiberdi tapal, diril qaqqan qolyn usynyp. - Bul ózim úshin qandaı mańyzdy málimet ekenin aıtyp jetkize almaı turmyn!

Sherlok Holms ótip bara jatqan arbakeshti toqtatty.

Ondaı jaǵdaıda mynadaı jelemik bazar alańynan góri janǵa jaıly bólmede otyryp sóıleskenimiz jón shyǵar, - dedi ol - Alaıda, jolǵa shyqpas buryn, raqym etip, qoldan kelerlik kómegimdi kimge kórsetkeli turǵanymdy aıtyńyzshy?

Tapal qas-qaǵym sátke qobaljý bildirdi.

— Meniń aty-jónim - Djon Robınson, - dedi ol týra qaraýdan taısaqtap.

— Joǵa, maǵan shyn atyńyz kerek, - dedi Holms meıirim goly áýezben. - Óziniń shyn aty-jóni boıynsha áreket etetin adammen shúıirkelesý áldeqaıda unamdy.

Beıtanystyń qýqyl tartqan óńine qan júgirdi.

— Ondaı jaǵdaıda, - dedi ol, - meniń aty-jónim - Djeıms Raıder.

— Ózim de solaı dep oılaǵam. Siz "Kosmopolıten" qonaq úıinde jumys isteısiz ǵoı. Raqym etip, kúımege otyryńyz, kóp uzamaı sizge bilgińiz keletin nárseniń bárin aıtyp berem.

Tapaltaq ornynan qozǵalar bolmady. Birese Holmsqa, birese maǵan úmitpen jáne úreımen jaltaqtap qaraǵyshtaı berdi: ózin bále tosyp tur ma álde baqyt kútip tur ma, sony bile almaı daǵdaryp qalǵan edi. Aqyry ol kúımege mindi de, jarty saǵattan keıin biz Beıker-strıttegi qonaq bólmede otyrdyq.

Jol boıy eshkim jaq ashqan joq. Biraq serigimizdiń tynysy jıilep, judyryǵyn birese jazyp, birese syǵymdaı túsip otyrǵan túrinen júıkesi qalaı shıryǵyp ketkenin ańǵarý qıyn emes-ti.

Sóıtip, úıge de keldik! - dedi Holms kóńildene. - Mynadaı aıazda laýlap janyp jatqan kamınnen asqan ne bar! Tońyp qaldyńyz-aý deımin, mıster Raıder. Raqym etip, myna taldan toqylǵan kresloǵa jaıǵasyńyz. Aıaǵyma shabatamdy kıip alaıyn, sosyn dereý sizdiń sharýańyzben shuǵyldanamyz. Mine, kıip te aldym! Sóıtip, álgi qazdarǵa ne bolǵanyn bilgińiz kele me?

— Iá, ser.

— Dálirek aıtqanda, ózińizge málim sol qazǵa ne bolǵanyn bilmekpisiz? Menińshe, sizge keregi qazdardyń tek bireýi ǵana - quıryǵynda qara jolaǵy bar aq qaz ǵoı...

Raıder shamadan tys tolqyp, typyrshyp ketti.

— Oý, ser! - dep aıqaılap jiberdi ol - Sol qazdyń qaıda ekenin aıtpas pa ekensiz?

— Ol osynda bolǵan.

— Osynda deımisiz?

— Iá, ol shynymen-aq ǵajaıyp qaz bop shyqty. Sizdiń bul qazǵa erekshe kóńil bólýińiz de tegin emes eken. Dúnıe salǵannan keıin ol bir jumyrtqa týdy - keremet kórkem, jarqyraǵan kógildir jumyrtqa. Ol munda, meniń koleksıamda.

Qonaǵymyz ornynan táltirekteı turyp, oń qolymen kamınniń sóresinen ustaı aldy. Holms órtenbeıtin shkafty ashyp, ishinen juldyz sıaqty jarqyrap, san qubylǵan sáýle shashyp kózdi arbap turǵan kógildir jaqutty alyp shyqty. Raıderdiń túri buzylyp, tasty berýin talap etýdi ne odan bas tartýdy bilmeı dal bop turyp qaldy.

— Oıynyńyz osyldy, Raıder, - dedi Sherlok Holms sabyrly únmen. - Táltirektemeı durys turyńyz, áıtpese otqa qulap ketesiz. Otyrýyna kómektesińizshi, Vatson.

Alaıaqtyq jasaýdyń aıla-amalyn áli meńgermepti. Bir kútim brendı berińizshi oǵan. Mine, solaı! Sıqy endi ǵana durystala bastady. Mundaı da beıshara adam bolady eken.

Raıder býynynan ál ketip, áreń tiktelip turǵan, biraq ishimdikten júzi alaburtyp sala berdi de, áshkereleýshi adamyna úreılene jaltaqtaǵan kúıi kresloǵa tize búkti.

Men bárin túgel derlik bilem, barlyq aıǵaq túgel derlik qolymda, buǵan alyp-qosaryńyz kóp bola qoımas. Sóıte turǵanymen, búl iste túsiniksiz eshteńe bolmasy úshin ózińiz bastan-aıaq baıandap berińiz. Grafınıa Morkardyń kógildir jaquty baryn qaıdan bildińiz? Sony aıtyńyzshy, Raıder.

— Ony maǵan Ketrın Kúsek aıtty, - dep jaýap qatty anay daýysy dirildep.

— Bilem, mártebeli hanymnyń kútýshisi ǵoı. Ońaı jolmen baılyqqa belsheden bata qoıýǵa degen qushtarlyq aldy-arǵyńyzǵa qaratpady ǵoı, solaı ma? Mundaı jaǵdaı qadir-qasıeti sizden áldeqaıda joǵary adamdardyń da basynda bolǵan. Sonan soń maqsatyńyzǵa jetý úshin qoldan kelgenniń bárin jasadyńyz. Meniń oıymsha, siz, Raıder, naǵyz ardan bezgen adamǵa aınalaryńyz anyq. Ana dánekershi Hornerdiń buryn bir ret urlyq jasap ustalǵanyn, kúdik birden soǵan aýatynyn siz jaqsy bildińiz. Odan keıin ne istedińiz? Sybaılasyńyz Kúsekpen birge grafınıa bólmesindegi kamın torynyń shybyǵyn syndyryp qoıdyńyz da, ony jóndeýge tek sol Hornerdi jibertýdiń qamyn jasadyńyz. Horner ketkennen keıin fýtlárdan tasty alyp, dabyl qaqtyńyz, sóıtip ana sormańdaı tutqynǵa alyndy. Budan soń...

Osy sát Raıder kútpegen jerden kilemge syrǵyp tústi de, dosymdy aıaǵynan qushaqtaı aldy.

— Qudaı úshin, aıaýshylyq etińizshi maǵan! Eń bolmasa, ákem men sheshemdi aıańyzshy! Ajalyna jetedi ǵoı búl olardyń! Buryn eshqashan urlyq jasaǵan joq edim, eshqashan! Endi qaıtalanbaıdy búl, ant etem sizge! Taýratty ustap turyp ant eteıin! Ótinem sizden, bul isti sotqa tapsyrmańyzshy! Hrıstos úshin, sotqa tapsyrmańyzshy!

— Otyryńyz ornyńyzǵa, - dedi Holms qatqyl daýyspen. Qazir tizeńizben jorǵalaýǵa daıynsyz. Al beıshara Hornerdi jazyqsyzdan-jazyqsyz abaqtyǵa attandyrǵan kezde ne oıladyńyz?

— Men qashyp ketem, mıster Holms! Anglıadan ketem, ser! Sonda oǵan taǵylǵan kiná da jaıyna qalady...

— him! Bul jóninde áli sóılesemiz. Al ázirshe urlyq jasalǵannan keıin qandaı jaılar bolǵanyn tyńdaıyq. Asyl tas qalaısha qazdyń bótekesine, al qaz qalaısha bazarǵa tap boldy? Shyndyqty aıtyńyz, óıtkeni siz úshin báleden qutylýdyń jalǵyz ǵana joly -shyndyq.

Raıder qurǵap ketken ernin jalap aldy.

— Eshteńe jasyrmaı bárin túgel aıtyp berem, - dedi ol Hornerdi tutqynǵa alǵannan keıin, polısıanyń ózimdi jáne bólmemdi tintýge oıy ketip júrer dep, tasty bir jerge aparyp qoıýdy uıǵardym. Qonaq úıde tasty jasyratyn qolaıly oryn joq edi. Qyzmet babyna baılanysty ketken bop shyqtym da, apaıymnyń úıine qaraı bet aldym. Ol Okshott deıtin bireýde turmysta bolatyn, Brıketom roýdta turatyn, bazarǵa shyǵarý úshin úı qusyn semirtýmen aınalysatyn. Jolshybaı kezikkenderdiń bári maǵan polıseı nemese tyńshy sekildi kórindi, súıekten ótetin sýyq jel soǵyp turǵanyna qaramastan mańdaıymnan ter shúmektep aqty. Apaıym: júziń nege qýqyl tartyp ketken, bir bálege ushyraǵan joqsyń ba, dep báıek boldy. Qonaq úıimizde asyl tastan jasalǵan áshekeı urlandy, sony ýaıymdap turmyn dedim. Sosyn artqy aýlaǵa shyqtym da, qorqorymdy tartyp, ne isteý keregin oılastyra bastadym.

Modelı esimdi tanysym bar edi, týra joldan taıyp, taıaýda ǵana Pentonvıl túrmesinde jazasyn ótep shyqqan. Ekeýmiz jolyǵysyp, ashyq-jarqyn áńgimeleskenbiz, sóz jumysynda ol urlanǵan zattardy urylardyń qalaı ótkizetini almas aıtyp bergen. Meni ustap bermeıtinine senimdi sebebi keıbir kúnásin biletinmin, sondyqtan týra Kılbernde turatyn soǵan baryp, qupıama salystyrýdy uıǵardym. Ol maǵan myna tasty qalaı aqshaǵa aınaldyrýdyń jolyn kórsete alatyn. Biraq oǵan qaıtip aman-saý jetýge bolady? Qonaq úıden kele jatqan joldaǵy azabymdy eske aldym. Polıseılerdiń meni kez-kelgen sátte tutqyndap, tintip, jıletiniń qaltasynda jatqan tasty taýyp alýy ábden múmkin edi. Jarǵa súıenip, p.ı i .shymda yrǵala basyp júrgen qazdarǵa beı-jaı kóz tigip turǵam, álemdegi eń aılaker tyńshynyń ózin qalaı aıdap soǵýǵa bolatyny jaıyndaǵy oıdyń taban astynda basyma sap ete qalǵany...

Budan birneshe apta buryn apaıym maǵan Rojdestvoǵa eń semiz qazdy syıǵa tartatynyn aıtqan jáne ol aıtqan sózinde tura da biletin. Sol qazdy dál qazir alýdy, tasty qazdyń ushasy arqyly áketýdi uıǵardym. Aýlada áldebir saraı turǵan, quıryǵynda qara jolaǵy bar nán semiz aq qazdy sonyń syrt jaǵyna qaraı qaqpaıladym. Sosyn ony ustap alyp, tumsyǵyn ashyp, tasty jutqynshaǵyna múmkin bolǵanynsha tereńirek suǵyp jiberdim. Qaz jutyp saldy, men tastyń bótekege qalaı ótkenin syrtynan qolymmen sezip turdym. Biraq qaz typyrlap, qanatyn silkýmen bolǵan, sony estigen apaıym kelip, ne bolǵanyn surady. Jaýap qaıtarmaqqa buryla bergenimde álgi ońbaǵan qaz qolymnan sytylyp shyqty da, úıirine qosylyp ketti.

«Qusqa nege tıistiń, Djeıms?" dep surady apaıym.

"Maǵan Rojdestvoǵa bir qazdy syılaýǵa ýáde etip eń ǵoı, qaısysy semizdeý ekenin baıqap kórmek bolǵam".

"Oý, biz saǵan beretin qazymyzdy tandap ta qoıdyq qoı, - dedi ol - Ony ózimiz "Djeımstiń qazy" atandyryp júrmiz. Áne bir úlken aq qaz. Barlyǵy jıyrma alty qaz, bireýi saǵan, bireýi ózimizge, qalǵany bazarǵa satýǵa aparylmaq".

"Raqmet, Meggı, - dedim men. - Biraq eger ózińe báribir bolsa, onda maǵan jańaǵy ustap alǵan qazymdy bershi".

"Seniń qazyń odan úsh fýnttaı aýyr, biz ony arnaıy semirtkenbiz".

"Eshteńe etpes, jańaǵy qazǵa kóńilim qatty aýyp túr, berseń qazir ala keter edim".

"Óziń bil, - dedi renjip qalǵan apaıym. - Qaısysyn alǵyń keledi sonda?"

"Áne bir quıryǵynda qara jolaǵy bar aq qazdy... Áne, úıirdiń ortasynda júr".

"Jaraıdy, baýyzdap ala ǵoı".

Men tap solaı istedim, mıster Holms, sosyn qusty Kılbernge alyp bardym. Tanysyma bárin túgel aıtyp berdim - ol ózi sondaı, qysylyp-qymtyrylmaı ashyq sóılesýge bolatyn adam. Ol ishegi túıilgenshe qarqyldap kúldi deısiń, sosyn pyshaqty alyp qazdy soıýǵa kiristik. Sóleket qatelik ketkenin, tastyń joqtyǵyn kórgende esimnen tanyp qala jazdadym. Qazdy tastaı salyp, apaıyma qaraı tura júgirdim. Artqy aýlaǵa ushyp kirsem - qazdar zym-zıa joq.

"Qazdar qaıda, Meggı?" dedim aıqaılap.

"Saýdagerge jónelttim".

"Qaı saýdagerge?"

"Kovent-Gardendegi Brekınrıdjge".

"Qazdardyń arasynda ózim áketkennen aýmaıtyn, quıryǵynda qara jolaǵy bar taǵy bireýi boldy ma?" dep suradym.

"Iá, Djeıms, bolǵan. Quıryǵynda jolaǵy bar qus ekeý edi ǵoı, men olardy kileń shatastyryp ala beretinmin".

Sol arada bárin túsindim de, álgi Brekınrıdj deıtinge qaraı shaba jóneldim. Ol qazdardy satyp ta úlgeripti, biraq kimge satqanyn aıtqysy kelmedi. Menimen qalaı-qalaı sóıleskenin ózderińiz de estidińizder ǵoı. Apaıym meni jyndanyp ketti degen oıda qaldy. Keı-keıde men de ishimdi aqylymnan aljasqandaı sezinem. Sóıtip, endi... ómirimdi óksitken sol baılyqqa jaqyn jaı almasam da, qazir ujdannan jurdaı ury atanyp otyrmyn. Jasaǵan ıem, járdemdese gór maǵan! Járdemdese gór, Jasaǵan ıem! - Ol alaqanymen betin basyp, ókirip jylaı bastady.

Sosyn uzaqqa sozylǵan únsizdik ornady, tek Raıderdiń aýyr-aýyr kúrsinisi men dosymnyń saýsaǵymen ústeldi birqalypty tyqyldatqan dybys qana estilip turdy. Kenet Sherlok Holms ornynan ushyp turdy da, esikti aıqara ashty.

— Joǵalyńyz! - dedi ol

— Ne dedińiz? Ser, qudaı jarylqasyn sizdi!

— Eshteńe de aıtpańyz! Joǵalyńyz búl aradan!

Qaıtalaýdyń qajeti bolmady. Baspaldaqtan asyǵa

basqan aıaq dybysynyń tasyr-tusyry, tómennen esiktiń tars etip jabylǵany, al kósheden tapyraqtaı basqan aıaqtyń dúrsili estildi.

— Túptep kelgende, Vatson, - dedi qyshtan jasalǵan qorqoryna qaraı umsyna túsken Holms, - men polısıamyzdyń qateligin jóndeý maqsatynda jumys istep júrgen joqpyn ǵoı. Eger Hornerdiń basyna qater tónip tursa, onda áńgime basqa. Endi Raıder ony kinálap - qustanalamaıtyn bolady, sóıtip oǵan taǵylǵan aıyp ta jaıyna qalady. Bálkim, men alaıaqty qorǵashtap otyrǵan da shyǵarmyn, esesine onyń jan dúnıesiniń tazarýyna septestim. Bul jigittiń basynda mundaı nárse endi qaıtalanbaıdy - záre-quty qalmaı qoryqqany kórinip tur. Eger muny abaqtyǵa aparyp qamasańyz, ol odan ómir boıy qol úzbeıtin bolady. Onyń ústine qazir mereke kúnderi ǵoı, kúnáni keshirgen lazym. Kezdeısoq oqıǵa bizdi oǵash ta óte qyzyq jumbaqqa jolyqtyrdy, ony sheshýdiń ózi bizge táp-táýir syılyq. Eger raqym etip qońyraý soqsańyz, dereý basqa bir "zertteýmen" shuǵyldanar edik jáne oǵan da qustyń qatysy bar bop shyǵar edi: óıtkeni, bizge túski asqa shil berilmekshi ǵoı.

---