InfoHub Logo

«Kók tútinge tunshyqqan urpaq» (tárbıe saǵaty, prezentasıasymen)

Maqsaty: oqýshylardy zıandy ádetterden saqtandyrý, temekiniń aǵzaǵa tıgizetin áseri jáne odan týyndaıtyn aýrý túrleri, olardyń aldyn alý sharalary týraly bilýge, salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan.

Júrgizýshi: Sálemetsizder me? Biz ózimizdiń oı - dýmanymyzdy bastaımyz. Búgingi bizdiń baǵdarlamamyzǵa tarıh, sosıologıa, bıologıa, medısına, hımıa salasynyń mamandary qatysyp otyrsyzdar. Bizdiń oı - dýmanymyz qyzyqty, problemaly jáne áserli bolýy sizderdiń belsendilikterińizge baılanysty. Dýmannyń taqyrybyn habarlamas buryn myna ánge qulaq salsańyzdar deımin.
(bir oqýshy oryndyqta temeki shegip otyrǵan adamdy kórsetip otyrady).
Bul otyrǵan shylymqor,
Sorady kep shylymdy ol,
Qansha aıtsań da almaıdy,
«Tartpa» degen tilińdi ol.
Qoı, deseń de qoımaıdy,
Kók tútinge toımaıdy,
Sora - sora ýyty, ón boıyńdy jaılaıdy.
Kirpik áste qaqpaıdy,
Jótel qysyp, jatpaıdy,
Biraq shylym sorǵanda,
Aýzy tynym tappaıdy.
Shylymsyz tek júrmeıdi,
Joq bop qalsa tildeıdi,
Biraq onyń zıanyn, bilse daǵy bilmeıdi.

Júrgizýshi: Bul tyńdaǵandaryńyz shylym shegýdiń zıany týraly ánniń bir shýmaǵy. Búgingi áńgimemiz osy qoǵamdyq týraly bolmaq. Iaǵnı, oı - dýmanymyzdyń taqyryby: «Kók tútinge tunshyqqan urpaq». Osy taqyryp týraly oı - pikirimizdi ortaǵa salamyz.
Temeki shegý bizdiń turmysymyzǵa ǵana kirip qoıǵan joq, mádenıetimizge de kirdi. Bir kezde oı - órisi damyǵan, mádenıetti adamǵa shylym shegý tipti jaraspaǵan. Al kisi ólimine aparatyn jaman ádet bizge qaıdan keldi?

1 - oqýshy: Temeki adamzatqa erte kezden belgili bolǵan, ony dinı ǵuryptarǵa paıdalanǵan. Eýropalyqtardyń shylym shegýge qatysty tarıhy bylaısha bastalǵan. 1492jyly Hrıstofor Kolýmbtyń áıgili «Pınta» kemesiniń matrosy Rodrıgo Grıana «Alda jer kórinedi» dep aıǵaı salady. Olar beıtanys qurlyqqa kelgende Kolýmb bul jerdi ǵajaıyp Úndistannyń shyǵys jaǵalaýy dep oılaıdy. Osy jerde jergilikti turǵyndar Kolýmbqa basqa syılyqtarmen qatar «petým» degen shóptiń keptirilgen japyraqtaryn usynady. Olar kúnge keptirilgen osy japyraqtardy tútikshe tárizdi etip orap, shegedi eken.

Eýropalyqtarǵa temeki shegýdi úndister úıretken, olar temeki tútini arqyly masalardy qýǵan. Úndisterdiń er adamdarymen qosa áıelderi, balalary da temeki shekken. Kolýmbtyń matrostary dostastyq belgisi retinde «ómir tútigin», ıaǵnı temekini shekken.

2 - oqýshy: Al 1496jyly ıspan monahy Roman Pano Eýropaǵa mádenı ósimdik retinde temekini alyp keldi. 1559jyly Portýgalıadaǵy fransýz elshisi Jan Nıko Fransıa patshaıymy Ekaterına Medıchıge bas aýrýy qaıtalaǵan kezde temekiniń kepken japyraǵyn ıiskeýdi usynyp, osy japyraqty syılaıdy. Nıko muny temekiniń barlyq aýrýǵa derlik shıpaly qasıetin aıtyp kitap jazǵan ıspandyq botanık Nıkolaı Menardesten estip bilgen edi. Osylaısha temekini ıiskeý ózindik modaǵa aınaldy. Temekiniń zıany týraly keıinirek belgili boldy. Osyǵan baılanysty bul dárini tek dárihanalarda ǵana satý kerek degen Hİİ Lúdovık qaýly shyǵardy biraq temekini tartý men ıiskeýdi ádetke aınaldyrǵandar ony qoıa almady. Reseıge temeki HVİİ ǵasyrdyń basynda keldi jáne ony tartqandar qatań jazalandy. 1768jyly İ Petr temekige tyıym salǵandy joıady. Sodan beri temeki shegý keń taraı bastady. Temeki shegý birtindep Qazaqstanǵa da keldi. 2002jyly shildeniń 10 kúni Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti qol qoıǵan «Temeki shegýshiliktiń aldyn alý jáne ony shekteý týraly» Zań shyqty.

Júrgizýshi: Tútik, papıros, sıgaret... Bul zattardy biz únemi kórip júrmiz, biraq osylardyń ishine úńilip kórdik pe? Sıgarettiń ishi nemen toltyrylǵanyn bilý úshin sóz kezegin bıologqa bereıik.

3 - oqýshy: Temeki alqa tuqymdastar klasyna jatady. Bul tuqymdastyń 66 túri bar, onyń 45 - i Amerıkada, al 21 túri Avstralıa men Polınezıada ósedi. Qazaqstanda temekiniń 3túri ósedi. Ol bir jyldyq shóp, gúlderi tútikshe tárizdes, nasekomdar arqyly jáne ózdiginen tozańdanady. Japyraqtary kezektesip ósedi. Dáni qaýashaq ishine ornalasqan usaq tuqymdar. Bir gramynda 10000 tuqym bolady. Ósimdikte basqada ýly alkoloıdtar bar. Temekiniń jabaıy túri ósetin jerlerde onyń japyraǵyn jegen maldar ýlanyp, qyrylyp qalady. Mádenı jáne dárilik ósimdik retinde taraǵan temeki qazir 120 elde ósiriledi. Odan jylyna 12, 6 mlrd sıgaret eksportqa shyǵarylady, 3 mlrd sıgaret basqa elden alynady. Temeki kóshet arqyly ósedi. Japyraqtary qolmen jınalyp, baýlanyp keptiriledi. Al Qazaqstanda jylyna 9 myń tonna temeki ósiriledi. Azdap kebe bastaǵanda japyraqtary sarǵaıyp, ózine tán ıis shyǵara bastaıdy. Temeki japyraǵynan lımon qyshqyly, RR vıtamınin nıkotın - súlfat jasap, aýyl sharýashylyǵy zıankesterine qarsy qoldanady.

Júrgizýshi: Adam únemi bilýge qumartyp turady. Osyǵan baılanysty, qurmetti kórermender, aralaryńyzda ómirinde bir ret te bolsa temeki tartyp kórgenderge suraq qoıǵym kelip tur. Birinshi ret tartqanda qandaı kúıde boldyńyz, osydan keıin taǵy tartqyńyz keldi me, jaman ádetti siz nege tastap ketpedińiz?
Uly Geteniń tamasha shyǵarmasy « Faýsta» mynadaı bir qyzyqty oqıǵa baryn bárimiz bile bermeımiz. Jańa dúnıege Mefıstofelmen birge Faýst ta barady. Onda kóptegen qyzyqty nárselerdi kóredi, solardyń ishinde buryn sońdy kórip bilmegen ósimdik - temeki de bar edi. Sonda qaı kezde de ár nárseden habary bar Mefıstofel «Qaıdaǵy bir shoǵaına emes, paıdaly shóp! Bul eski dúnıeni baqytqa keneltedi, ony bir shekken adam daǵdyly ermekke aınaldyrady» degen.
Temeki shegý nege ádetke aınalady? Bul suraqqa jaýapty dárigerden alsaq.

4 - oqýshy: Temeki tútinindegi quramdy bólikter qanǵa sińedi, eki - úsh mınýttan soń mı kletkalaryna jetedi de, ýaqytsha belsendiligin arttyrady. Budan shylymqor ózin ýaqytsha jaqsy sezinip, tynyshtalǵandaı bolady. Biraz ýaqyttan keıin ony jaǵdaıy qaıtadan qalpyna túsip taǵy jaqsy kúıdi ańsaıdy, sóıtip taǵy temekige qol sozady. Osylaısha nıkotın zat almasý úderisine ornalasyp, adam temeki tartpasa bir nárse jetpegendeı bolyp turady. Bir jyl ishinde ol adam kánigi shylymqor bolady. Aıaq astynan temekini tastaǵan adamnyń basy aýyryp, eńsesi túsip, júıkesi aýyrady, ashýshań kúı keshedi.

Júrgizýshi: Osylaısha shylymǵa áýestený ádetke aınalady. Endi adam nelikten temeki shegedi, sol týraly sosıolog pikirin tyńdaıyq.

5 - oqýshy: Dúnıe júzindegi er adamdardyń 60 paıyzy, áıelderdiń 20 paıyzy temeki shegýshiler. Temekini úzbeı tartqan er adamdardyń 16, 9 paıyzy temekini 8 - 9 jastan bastap tartqandar. Jas óspirimderdiń 27 paıyzy joldastarynyń áserimen, 40 paıyzy qyzyqtap, 17 paıyzy úlkenderdiń qoldaýymen temeki shegedi. Jas óspirim shylymqorlardyń 85 paıyzynyń áke - shesheleri temeki shegetinder. Temeki shegýshi qyzdarǵa kelsek: olardyń kóbi basqalardyń nazaryn ózderine aýdarý úshin, sándi kóriný úshin, eshkimge táýelsiz emestigin, ózine - ózi senimdi ekenin kórsetý úshin shegedi eken. Buryndary temeki shegýshi áıelder óte az kezdesse, qazir 16 - 17 jastaǵy qansha jigit temeki shekse, sonsha qyz temeki shegedi. Qazaq «Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy» dep aıtady. Temeki shegetin balalardyń 80 paıyzy bul ádetten aryla almaıdy. Al eki sıgaret tartqan jas óspirimderdiń 70 paıyzy turaqty shylymqorǵa aınalady eken. Qazaqstanda shylym shegý saldarynan bir kúnde 70 adam qaıtys bolady. Olardyń jas mólsheri 35 - 69 aralyǵynda.

Júrgizýshi: Temeki shegýdiń aıaǵy jaısyz jaǵdaıǵa soqtyratynyn bile tura nege adamdar temeki shegedi?

6 - oqýshy: Zertteýler boıynsha shylymqorlardyń 65 paıyzy temeki tartýdy tastaǵysy kelgenimen, olardyń 80 paıyzy ózdiginen qoıa almaıdy eken. Jastardyń 20 paıyzy uzaq temeki shegýshiliktiń zardabyn bile bermeıdi. Biz bir kóshedegi turǵyndardan kishkene sosıologıalyq saýalnama júrgizgenimizde: temeki tartatyn áıel adam joq, 9 er adam temeki tartady eken. Eń kishisiniń jasy 23 te. Temekiniń 25 jyl tartqan kisi bar. Barlyǵy temekiniń zıany týraly biledi, biraq « Temeki shegýdi nege toqtatpaısyz?» degen suraqqa « Sharshaǵanymdy basady, kúsh beretin sıaqty, shekpesem ózimdi jaısyz sezinem» dep jaýap berdi.
Moıyndaryna « Bronhıt», « Qaterli isik», « Týberkýlez» degen taqtaısha ilingen oqýshylar shyǵady.
1 - oqýshy: (Bronhıt)
Biz temeki tartatyndardy jaqsy kóremiz.
2 - oqýshy: ( Qaterli isik)
Biz temeki tartatyndar qataryn kóbeıtkimiz keledi.
3 - oqýshy: ( Týberkýlez)
Senderdiń sandaryńnyń kóbeıgeni biz sıaqty aýrýlarǵa óte jaqsy.
Kúrk - kúrk kók jótel,
Kúrkildegen ne jótel?
Jasyńnan shekseń temeki,
Túbińe seniń sol jeter.
Tútinmen ystap ókpeni,
Nıkotın ýyn tókkeni.
Júrektiń ustap talmasy,
Mıshyqtyń qurǵap ketkeni.
Salaýatty ómir súremiz,
Shekpeńiz endi temeki!
Temeki shegý ádep pe, álde aýrý ma? Osy suraq tóńireginde áńgime júrgizý.
Júrgizýshii: « Adam ómiriniń bıik shyńy - jastyq» dep Gete aıtypty, sol jastyq ómirimizdi naǵyz Everesttiń bıik shyńyna jetkizeıik.