InfoHub Logo

Begáli synshy hanǵa at synap beretin synshy eken. Birneshe ret at synap beredi. Taǵy bir kúni at synaýǵa ketedi. Ol ketkende áıeli júkti eken, júkti áıeli Begáli ketken soń, dúnıeden ótedi. Bir kúnderi: «Áıeliniń qabyrynan bala shyǵyp júr», - degen sóz bolady. Begáli áıeliniń qabyrynan bala shyǵyp júr degendi estip: «Ne isteımin?» - dep hanǵa barady. Sonda han Begálige bylaı dep aqyl qosady: «Sen baryp er jasat, onyń ústine shyrysh jaqtyr, qýyrshaq jasat, asyq alyp, bárin de alyp baryp kórdiń aýzyna qoı. Áıel bala bolsa qýyrshaq oınar. Er bala bolsa, erge minip alyp jerdi sabalap otyrar. Er kórge syımaıdy ǵoı, balany shyrysh ustap alyp jibermes, sosyn ustap alýǵa bolady», - dedi. Osy zattardy qoıyp, ózi molanyń túbine baryp, buǵyp jata qalady, bir mezgilde bala kórden shyǵyp, erge minip aıt, «shý-shýlap» jerdi sabalaı bastaıdy, qýyrshaqtardy laqtyryp tastaıdy. Buny kórip Begáli balany ustaı alady, bala baqyryp jylaıdy: «Meniń emip jatqan aq mamam bar, sheshem de, ákem de sol», - deıdi. Jylap qoımaǵan soń bir az ýaqyttan keıin balany qaıtadan qoıa beredi. Bala kórge kirip qaıta shyǵyp: «Aq mamam bar edi, sheshem bar edi, bireýi de joq, qý súıek bolyp jatyr, ákem sen ekensiń», - dedi. Balany ertip, úıine alyp baryp, balanyń atyn kórden shyqqan Kóruǵyly dep qoıdy. Toǵyz kún toıyn, on eki kún oıyn jasaıdy. Bir-eki jyldan keıin, balasy ósken soń, han Begálige taǵy at izdetip jiberedi. Sol ketkennen úsh aı júrip, úsh at arytyp, bir Ǵırat degen atty alyp keledi, ony hanǵa aparyp beredi. Ol at toqsan urǵanda aıaǵyn toǵyz basady. «Synshynyń kózi aǵarǵan eken, kózin oıyp alyp, atyn ózine aparyp berińder», - deıdi han. Begáliniń kózin oıyp alyp atty ózine ákelip beredi. Begáli balasyna aıtady: «Bir julym úı tigip, atty sonyń ishine qoı, eki jaǵyna eki shelek sý qoıyp, úıdiń esigin jap, óziń qaıtyp kelip qarama», - deıdi. Kóruǵyly: «Qaramaǵanda, bunyń nesi bar, men bir qaraıynshy», - dep oılaıdy, qaıtyp kelip qarasa, attyń eki qanaty bar eken, ony samaýyrdaǵy sýǵa salyp tur eken. «Qanaty bar atty jaman dep ákemniń kózin oıyp aldy», - dep Kóruǵyly kóshege shyǵyp alyp, hannyń ata-babasyn qoımaı sókken. Úıge qaıtyp kelip:
- Áke, attyń qanaty bar eken ǵoı, - deıdi.
- Balam, bireýge aıttyń ba? - dep surady ákesi.
- Aıtqanym joq, kóshege shyǵyp hannyń ata-babasyn qoımaı sógip qaıttym, - depti. Begáli: - Oıbaı, balam atty alyp kele gór, - depti. Kóruǵyly atty alyp kelip sol atqa minip ekeýi qashady, ol kezde Kóruǵyly segiz jasta eken. Qashyp kele jatyp:
- Apyrmaı, áke, myna bir qasqa at bizge jetti ǵoı.
- Balam, ol kári aıǵyrdyń balasy edi, ári-beri shapqan soń býyny talyp, jete almaı qalady, - depti. Bir zamanda:
- Áke, myna bir sur at jetti ǵoı, - depti.
- Ol jetip esh nárse qylmaıdy, ol bir qýlyqtyń balasy edi, - depti.
- Áke, myna bir qara at jetti ǵoı, - depti.
- Áı, kápir, úsh qýlyqtyń balasy edi, bir kóziniń sasy bar edi, qalyń bozdyń ishimen týra kúnniń astyna qaraı júr, kózine kún shaǵylyp, ter quıylǵasyn qalar,- depti, aıtqanyndaı qara at júre almaı qalypty. Sonda turyp Begáli synshy balasyna:
- Á, balam, kúnniń batysynda ne kórdiń? - depti.
Sonda bala:
-Bir qara qoıý bult kórinedi, - depti.
- Ol bult emes, Jámbilbeldiń taýy, onyń Temirqazyq jaǵynda jalǵyz aıaq joly bardy, sol jolmen júr, sol taý bizdiń mekenimiz bolar, - depti. Sol taýdyń kúnshyǵys jaǵynan baryp ústine shyqsań, ústinde keń úı bar, taýdyń jaǵasyna baryp tús, - depti. - Kúnbatys jaǵynda bir áýlıe bar, soǵan bar, áýlıe ne berer eken, - depti. Erteńine bala baryp túnep qaıtyp kelipti.
- E, balam, ne qyl dedi, - depti.
- Ana keýekte bir kisiniń kıer kıimi, qarý-jaraǵy bar, sony baryp al, dedi, - depti.
- E, qudaı bergen eken, baryp alyp kel, - depti. Baryp alyp keldi.Bir kúnderde taýdyń astynan kireshi júrdi. Ákesi balasyna:
- Kireshige baryp otyn al, otyn jaq ta, óziń tamaq ish, maǵan tamaq ala kel, - depti. Túnde tamaqtanyp, jatyp qalǵan soń, bekterin óltirip, qarashasyn túıe-múıesimen aıdap taýdyń ústine shyǵardy, taýdyń ústine shyqqan soń, bireýin aǵa, bireýin ini qylyp aǵaıyn-týmalastaı bolyp otyra beredi. Bir kúni Kóruǵyly otyryp ákesinen: - Kegiń ketken jer bar ma? - dep surady. Sonda ákesi:
-SHyraǵym, baıaǵyda Besbatyr degen batyr meniń qaryndasymdy tartyp alyp ketti, - depti. Kóruǵyly Besbatyrdyń elin izdep ketedi.Bir kúnderde Kóruǵyly Besbatyrdyń elin taýyp, úı syrtynan kelip, sóıles degende, bir kempir shyǵady.
- E, balam, kimdi izdep kelesiń, - depti.
- Meniń izdep kele jatqanym Besbatyrdyń eli, -depti.
- Shyraǵym, onda seniń ne isiń bar edi, - depti.
- Yqtıarsyz tartyp alyp ketken bir apaıym bar edi,- deıdi.
- Ol apań men, biraq meni ne qylasyń, alyp júrýińe jaramaımyn, aljyp ólýge qaldym, onan da Besbatyrdyń Aq Dinás atty sulý qyzy bar, oǵan men «syrttaǵy kisige qymyz aparyp ber» deıin qymyzdy ustap turyp,bir qolynan tart, men kóterip jibereıin, atyńa mingestir de qash, áne, súıtseń seniń kegiń qaıtady, - deıdi.Kempir úıge kirip qyzǵa:
- Syrttaǵy kisige qymyz apar, - deıdi. Qyz qymyz alyp shyǵady. Kóruǵyly qymyzdy ustaı turyp, qyzdy bir qolynan tartyp edi, kempir artynan kóterip jiberedi.
- Besbatyrdyń bes kún uıyqtaıtyn uıqysy bar, biraq oıansa, jetedi, sen qapy bolma, - dedi de qala berdi kempir. Ol ketken soń Besbatyr oıandy, qara aıǵyrǵa minip týra qýdy, Besbatyr Kóruǵylyǵa jaqyndaǵanda bir da drıaǵa tap bolady. Kóruǵyly Ǵıratty darıaǵa salyp jiberip edi, Ǵırat ar jaǵyna baryp dúrs ete tústi. Qara aıǵyr qarǵyp edi, bir aıaǵy sýǵa malyna tústi, sonda Besbatyr: - Kóruǵyly tura tur, men saǵan bata bereıin, -deıdi. «Qara at zárin Ǵırattyń sheshesine berip edi,Ǵırattyń zárin basqaǵa bermegeısiń, jolyń bolsyn júre ber, joldasyń qaıyrly bolsyn», - dedi de, Besbatyr qala berdi. Aq Dinásti alyp Kóruǵyly ákesine qaıtyp keldi.
Bir kúni Kóruǵly Aq Dináske:
- Osy qara jerdiń ústinde meniń qaıratyma shaq keletin kisi bar ma eken? - deıdi. Sonda Aq Dinás:
- Meniń ákem Besbatyr seni taqymyna qysyp alyp keter edi, - deıdi.
Sonda Kóruǵyly:
- Men seniń ákenniń kúshin kóreıin, - dep kete berdi. Ak Dinás:
- Ákem Táshkent pen Qoqannyń arasynda jalǵyz ózi kire salyp júredi, bara ǵoı, - dedi. Aıtqanyndaı Táshkent pen Qoqannyń arasynda kire salyp ketip barady eken. Kóruǵyly jaqyndap barǵanda, Besbatyr:
- Kóruǵylymysyń, qonaq bol, tús beri, - deıdi. Sonda Kóruǵyly:
- Men túspeımin, - deıdi.
- Olaı bolsa, keıin tura tur, - deıdi Besbatyr.Sonan soń Besbatyr atyna minip, Kóruǵylyǵa qarsy baryp Kóruǵylynyń jelkesinen ustap alyp, taqymyna qysyp, attan túsiredi. Onyń atyn alyp:
- Bul atty Aq Dinás kelip alyp ketsin, - deıdi. Bir kúni Kóruǵyly Besbatyrdy ańdyp júrip, qol oqpen atady, ol oǵy ótpeıdi. Besbatyr «qonyp júrgen masa men sona bolar» dep júre beredi. Bir mezgilde Besbatyrdyń tań uıqysy kelip ketkende Kóruǵyly ony atyp qalady, oq jylp ótip ketedi. Besbatyr Kóruǵylyǵa: «Meniń ishigimdi alyp belińe orap qoı, meniń arýaǵym saǵan qonady», - deıdi. Sonda ishikti synaıyn dep aǵashqa orap qarap edi, aǵashty qıyp túsedi, Besbatyrdyń oıy «Kóruǵylyny sóıtip qıyp tússin» degeni eken.
* * *
Kúnderde bir kún qalmaqtyń hany Shyntemir halqyna jar salady:
- Kóruǵylynyń Ǵıraty men qarý-jaraǵyn ákelip bergen kisiniń tóbesinen quıǵan altyndy eteginen túsirer edim, - deıdi. Sonda bir mystan kempir:
- Á, Shyntemir, meni jelmaıamen aparyp tastasań, men ákelip berer edim, - deıdi. Sonda ony Jámbilbeldiń taýynyń astyna ákelip tastaıdy. Kempir moıynyna dorba salyp, qaıyrshy bolyp kelip, Kóruǵylynyń úıine túsedi.Sonda Kóruǵyly: - Shesheme qymyz ber, - deıdi. Aq Dinás kempirge qymyz quıyp beredi.
- Oıbaı, qaraǵym, tamaqty kelistirip jasaı almaıdy ekensiń, - deıdi kempir.
- Á, sheshe, tamaqty sen jasaı ǵoı, - deıdi Kóruǵyly. Sonda mystan:
- Qoı, qaraǵym, meniń úıimde jetim balam bar ǵoı, soǵan barýym kerek qoı, - dedi.
- Eshteme etpes, - dedi Kóruǵyly.
- Bes kún qymyz ishpeı otyrasyń, - dedi kempir. Qymyzdy ábden araq qylyp ashytyp, Kóruǵylyǵa beredi. Ol mas bolyp jyǵylyp qaldy. Aq Dináske berip edi, ol da jyǵylyp qaldy. Qymyzdy Ǵıratqa da berip mas etedi. Endi kempir Kóruǵylynyń Ǵıratyna minip, qaraý-jaraǵyn alyp Shyntemirge tarta beredi. Bir mezgilderde Kóruǵyly esin jıyp, atyn joqtap áıeli Aq Dináske aıtqany:
Kók Ǵıratymnan aırylyp,
Qanatym qaldy qaırylyp,
Basyma qaıǵy salyndy,
Qarý-jaraq aldyryp,
Belim qaldy maırylyp.
Er atynan aırylsa,
Ólgeni bolar dúnıede,
Men bir izdep keteıin,
Turyp munda ne eteıin?
Kók Ǵırattyń jolyna
Janymdy qurban eteıin.
Shamam kelse Ǵırattyń
Artynan qýyp keteıin.
Qý taıaǵyn taıanyp,
Óksip-óksip jylady,
Kóziniń jasyn bulady.
Kózinen aqty qandy jas,
İshinde qany aralas.
Aq Dinás:
- Qoı taqsyr, jylama, jylamaq sizge buıryq emes, bizge buıryq, sizge izdemek buıryq, - deıdi. - Men saǵan qos judyryq, toqsan qurt jasap bereıin, sonsyn kúnine bir qurt jeseń de, qarnyńdy ashyrmas. İzdegen jerińe toqsan kúnde jetersiń, tulpardyń basqan izi oshaqtyń ornyndaı bolyp oıylyp qalatyn, sonyń sońynan júrip tabarsyń, - dedi. Kóruǵylynyń jolyna temir taıaq, basyna temir telpek, ústine shekpen, aıaǵyna temir kebis, qolyna qos judyryq, toqsan qurt berip jolǵa salady. Kóruǵyly keterinde Aq Dináske qoshtasyp aıtqany:
Aq Dinásteı alǵanym,
Dúnıeniń bildim jalǵanyn.
Kók Ǵırattan aırylyp,
Basyma qaıǵy salǵanym.
Barysy seksen kún eken,
Joly júrer mol eken,
Qıyndyǵy sol eken,
Qapalanyp qaıǵyrma,
Bir jyldardyń ishinde,
Aman bolsam kelermin,
Dushpanyńa aldyrma.
Dushpandyq etken kisini
Aman bolsam kórermin,
Sazasyn onyń berermin, -
dep qyryq inisiniń biri Asandy shaqyryp alyp, Kóruǵyly sóıleı bastaıdy:
Asandaıyn inisiń,
Osyndaı qıyn jerlerde,
Jaqsylyq isiń bilinsin.
Mynaý turǵan Aq Dinás
Qaldy jeńgeń qolynda,
Syrtynan qarap toryrsyń.
Malym meniń jınaǵan
Seniń qaldy qolyńa,
Dushpanǵa bermeı qoryrsyń.
Osylaı dep tapsyryp, Kóruǵyly atyn izdep júrip ketedi. Seksen kún degende Shyntemirdiń eline jetedi. Kóruǵylynyń atynyń tórt aıaǵy tórt qazyqta, basy bir qazyqta, jemdi laqtyryp berip turady eken. Ǵırat Kóruǵylyny kórip, qazyqty syndyryp tastady da, Kóruǵylynyń qasyna erip júre beredi. Muny kórgen qalmaqtar hanǵa baryp aıtady. Sonda han:
- Ol kisini shaqyryp alyp kel, - deıdi. Kóruǵylyny alyp keledi. Sonda han turyp:
- Sen Kóruǵylynyń atyn tanısyń ba? - deıdi.
- Ia, tanımyn, - muny men bes jyl baqqanmyn, -deıdi.
- Onda sen ony baǵa ber, - deıdi.
- Qoı, oıbaı, meniń sheshem ólgen, bes balam panasyz qalyp otyr, ony qaıda tastap ketemin, óledi ǵoı, - deıdi.
 - Ólse de jaldan, baq degen soń, baq, - deıdi. Sodan Kóruǵyly, ózin qalmaqtarǵa tanytpaı, Ǵıratty baǵa beredi, atty ábden semirtedi. Han bir kúni at baǵýshyny shaqyrtyp alyp odan: - Kók Ǵıratty oınata bilemisiń? - dep suraıdy.
- Kóruǵylynyń qarý-jaraǵy, kıimi bolsa oınatýǵa bolady, - deıdi at baǵýshy.
- E, onda kıim-keshegi, qarý-jaraǵy mine, - deıdi.
- Olaı bolsa men oınataıyn, - dep kıinip, qarýlanyp atty sharbaqtyń ishine jatqyzyp ta, shaýyp júrip te, kólbetip te oınatady. Kóruǵyly batyr: «Osy atty sharshatyp alarmyn, jyldamyraq keteıin», - dep oılaıdy. Endi hanǵa aıtady: «Bunyń oıyny shegine jetti, belgi shanshyp oq qoıyp, sony atyp oq ótkizý kerek, onan basqaǵa toqtamaıdy», - deıdi. Jeti belgi shanyshty da:
Kóruǵyly bek bola bilmedim,
Jeti belden oq ketire bilmedim, -
dep atyp qalyp edi, oq jylp ete tústi.
- Ustaı kórińder, darbazany jaba kór, mynaý Kóruǵyly eken ǵoı, - deıdi han. Darbazany japqansha jyldam shyǵyp ketti. Qalmaqtar jabylyp qýyp, soǵys sala beredi. Kóruǵyly da qasha urys salyp kete beredi, on bes kún degende attyń silesi qatyp ábden sharshaıdy, úsh qatar qalmaqtar qamap alady, Kóruǵyly sosyn atyna sóıleı bastaıdy:
Aı, Ǵırat at, Ǵırat at,
Jámbilbeldiń taýynan,
Jaıaý izdep jetkenim.
Aıamadym men sen úshin
Kókirekte shybyn janymdy,
Jaýda tastap ketpegin.
Ázireıildeı aıańdap,
Ajaldyń bildim jetkenin.
Týǵan birge aǵa joq
Aldyma qorǵan eterge,
Ne bolmasa inim joq,
Ne bolmasa bala joq,
Ata menen ana joq,
Jalǵyzdyqtan basqa
Dúnıede meniń minim joq.
Móıi jasap bal bergen
Elde qaldy qarasam,
Aq Dinásteı anańyz,
Jaryq júzin kórýge,
Qaırat etip qarańyz.
Úsh qatardan qamaǵan
Qalmaqty qarǵyp asady,
Ǵırattyń pysy basady.
Muny kórgen qalmaqtar: «Biz bosqa qyrylatyn shyǵarmyz, qaıtalyq», - dep keıin qaıtyp ketti. Tóbeden asqansha Ǵırat qyrlap-qyrlap jeledi, tóbeden asqan soń at júrmeı qalady. Kóruǵyly atty jetelep ózi jaıaý kete beredi. Kóruǵyly qalmaqqa ketkennen soń, onyń asyrap alǵan qyryq inisi Aq Dináske:
- Kóruǵyly ketti, endi sen bizge tı, - deıdi. Aq Dinás «Kóruǵyly erteń kelgende men ne betimdi aıtam»,- deıdi. Ol sózdi inileri tyńdamaıdy, sonda turyp Aq Dinástiń aıtqany:
Jarattyń alla keterge,
Men jolyqtym bederge.
Munan artyq jamandyq
Dúnıede óter me?
Qor bolyp búıtip júrgenshe,
Qorlyqty mundaı kórgenshe,
Emes pe jaqsy ólgenim,
Qurysyn búıtip júrgenim.
Áýelinde, jasaǵan,
Bireýge qoıdyń bende qyp,
Ushpadan ushyp keteıin
Qurysyn dáýren súrgenim.
Kóruǵylydaı batyrmen
Birge erip ketpedim.
Áýelinde men sorly
Bolaryn bylaı bilmedim.
Týysqandaı bola alar dep,
Qulaǵyma ilmedim, -
dep Jámbilbeldiń taýynan ushyp kelip ketip edi, kóıleginiń etegi keýlep baryp, túbiri bir, basy bólek bir tóbeniń ústine ákelip túsiredi. Sol tóbeniń baýyryna Kóruǵylynyń qoıshysy kelip, qoı baǵyp, Aq Dináspen sóılesip, es bolyp otyrady. Bir kúnderi bolǵanda azyǵy taýsylyp, ózi sharshap aty aryp Kóruǵyly eldiń shetine kelgende, qoıdy qaıyryp júrgen qoıshyǵa kezdesip, qoıshyny shaqyrady. Qoıshy:
- Mazamdy almashy, Aq Dinásteı jeńgem taýdyń basynda otyrǵanda, - dedi de kete berdi. Kóruǵyly taǵy shaqyrady. Qoıshy júgirip kelip tal taıaqpen Kóruǵylynyń basyna perip kelip jiberedi, Kóruǵyly esi aýyp baryp jyǵylady, qoıshy Aq Dináske qaıtyp keldi.
- Anaý kim, shyraq? - dedi. Sonda ol:
- Áı, bilmeımin, bir kók at jetektegen bireý, uqsatyp turyp taldyryp jyqtym, - dedi.
- Oıbaı, ol aǵań ǵoı, - dedi. Qoıshy Kóruǵyly jatqan jerge júgirip kelip, Kóruǵylyny arqalap, Ǵıratty jetektep Aq Dináske qaıtyp keledi. Aq Dinás Kóruǵylyny eki-úsh kún baǵady, adam qylyp alady, Ǵırat ta demalady. Qoıshy Ǵırattyń ústine Kóruǵylyny tańyp, «shý» degen eken, at qarǵyp taýdyń basyna shyǵady. Qoıshy men Aq Dinás taǵy da: «shý» dep edi, at tómen qarǵyp túse qaldy. Aq Dinás arý Kóruǵylyǵa basynan ótkeniniń bárin aıtty. Onda Kóruǵyly: «Kórermiz», - dedi de elge bardy. Kóruǵyly keldi degendi esitip qyryq inisi qyryq tesikke kirip ketedi. Kóruǵyly otyryp toı jasaıdy, inilerin shaqyryp alady.
- E, inilerim, men ketken soń jeńgeńe kóz salypsyńdar, «aǵa ólse - jeńge mura, at ólse - er de mura» degen ǵoı, qashpaı-aq qoıyńdar, - deıdi. Sóıtip, Kóruǵyly Jámbilbeldiń taýyn jaılap otyra beredi.

---