InfoHub Logo

Ár halyqtyń qalyptasýy men damýynyń ózine tán erekshelikteri bar. Bul tarıhı qundylyqtardy zerdelep, jaryqqa shyǵarý ár memleket úshin mańyzdy másele. Keńes Odaǵy kezinde bizdiń ótken tarıhymyzdy zertteý múmkindigi shekteýli boldy. Sol sebepti ata-babamyzdyń baı murasy, ásirese Túrki áleminiń tarıhy men mádenıeti egemendik alǵannan keıin ǵana keńinen zerttele bastady.

Túrki halyqtarynyń ejelgi dáýirdegi mańyzdy mádenı muralarynyń biri – Kúltegin eskertkishi. Bul Orhon-Enıseı jazýyna jatatyn asa qundy jádiger. Túrki tarıhy osy VII-VIII ǵasyrlarda jazylǵan Orhon-Enıseı jazbalary arqyly bizge belgili boldy. Eskertkish burynǵy túrkiler mekendegen Eneseı ózeniniń boıy men qazirgi Mońǵolıanyń astanasy Ýlan-Batordyń batysyndaǵy Orhon ózeniniń jaǵasynda, Kosho-Saıdam oıpatynda ornalasqan.

Kúltegin eskertkishin zertteý tarıhy

Eskertkishti alǵash taýyp, ǵylym álemine málimdeýshi – orys ǵalymy N. M. Iadrınsev. Keıinnen 1890 jyly Geıkel bastaǵan Fın-Ýgor qoǵamynyń ekspedısıasy jáne 1901 jyly V. Radlov basqarǵan Orys ǵylym akademıasynyń ekspedısıasy eskertkishti zerttep, onyń mańyzdylyǵyn anyqtady. 1958 jyly mońǵol-chehoslovakıalyq birikken ǵylymı ekspedısıasy Kúltegin eskertkishiniń ornynda qazba jumystaryn júrgizip, eskertkishtiń astynan eki adamnyń tasqa oıylǵan músinderin tapty. Olardyń biri Kúlteginniń, al ekinshisi onyń áıeliniń músini ekeni anyqtaldy.

Kúltegin eskertkishiniń sıpattamasy

Kúlteginge arnalǵan eskertkish pıramıda tárizdi pishinde jasalǵan. Bıiktigi 3,15 metr, eni 1,24 metr, qalyńdyǵy 0,41 metr. Eskertkishtiń joǵarǵy jaǵynda aıdahardyń sýretteri men qaǵan tańbalary beınelengen. Eskertkishte 40 jol jazý bar, ol eskertkishtiń sol jaq betindegi 13 jol jazýdyń jalǵasy bolyp tabylady. Túrkologıalyq ádebıetterde eskertkishtegi 40 jol «Úlken jazý» /KTB/, al 13 jol jazý «Kishi jazý» /KTM/ dep atalady.

Eskertkish betinde kóne túrki jazýy men qytaı jazýlary bar. Qytaı jazýy 732 jyly Qytaı ımperatory Hýsen-Sýng tarapynan bederlengen. Munda eskertkishtiń qysqasha máni aıtylǵan. Kúlteginniń jazbasy kóne túrki tilinde jazylǵan jáne ol ártúrli tilderge aýdarylǵan.

Eskertkishtiń mańyzy

Kúltegin eskertkishi Túrki halyqtarynyń baǵa jetpes mádenı baılyǵy bolyp tabylady. Bul qundy dúnıe tek túrki tektes halyqtardyń ǵana emes, sonymen qatar álem ǵalymdarynyń nazaryn aýdarýda. Eskertkishtiń mátinderi men jazýlary tek Kúlteginniń batyrlyǵy men erligin ǵana emes, sonymen qatar kóne túrki halqynyń tarıhy men mádenıeti týraly da málimet beredi.

Kúltegin eskertkishiniń kóshirmesi

2001 jyly 18 mamyrda Astanadaǵy L. N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa Memlekettik Ýnıversıtetinde Kúltegin eskertkishiniń kóshirmesi ornatyldy. Bul shara Qazaqstannyń táýelsizdiginiń 10 jyldyǵyna arnalǵan «Baıyrǵy túrki mádenıetiniń jazba eskertkishteri» atty halyqaralyq ǵylymı-teorıalyq konferensıa aıasynda júzege asty. Bul oqıǵa túrki tildes halyqtardy jaqyndastyra túsetin úlken jetistik boldy.

Kúltegin eskertkishi – Túrki halyqtarynyń baǵa jetpes mádenı murasy. Bul jádiger kóne túrki tarıhy, mádenıeti jáne til bilimi salasynan zerttelýde, áli talaı ǵylymı jańalyqtar týary sózsiz. Eskertkishtiń kóshirmesiniń Qazaqstanda ornatylýy kóne túrki jazbalarynyń qundylyǵyn dáleldeı túsedi.