InfoHub Logo

Dóńgelek ústel taqyryby: Latyn álipbıine kóshý - elimizdiń rýhanı ómirdegi qadamy
Synyp: 9, 10, 11
Latyn álipbıine kóshý - zaman talaby (dóńgelek ústel)
Maqsaty: Latyn álipbıine kóshýdiń mańyzdylyǵy týraly tereń maǵlumat berý, qoǵamdyq pikir qalyptastyrý.
Qoǵamda ózderin kórsete jáne óz eline paıdaly bola alatyn, Jańa Qazaqstandyq Patrıotızmniń qundylyqtary men murattary júıesin ıelenetin patrıot urpaq tárbıeleý.
Derek kózder: QR Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasy (2017 jylǵy 12 sáýir), beınejazba, ǵalamtor materıaldary.
Sabaqtyń tehnıkalyq qural - jabdyqtary: Interaktıvti taqta,
kompúter.

Barysy
İ Kirispe bólim. «Oı shaqyrý»
Memleket basshysy «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda 2025 jyl¬ǵa deıin latyn álipbıine kóshýge kirisýimiz kerektigin jáne bolashaqta barlyq saladaǵy is - qaǵazdar men oqýlyqtar da osy qarippen jazylýy tıis ekenin qadap aıtty. Sondaı - aq, Úkimetke qazaq tilin latyn álipbıine kóshi¬rý¬diń naqty kestesin jasaýdy tapsyryp, ýaqyt uttyrmaı bul jumysty qazirden bastan qolǵa alý qajettigin atap ótti.
Demek, kóp keshikpeı egemen elimizdiń latyn álipbıine kóshetini aıqyndaldy. Al osy mejeli maqsatqa kedergisiz qol jetkizý úshin ne isteý kerek? Bul máseleni jan - jaqty talqylaý maqsatynda respýblıka kóleminde árbir mekeme, uıymdarda is - sharalar uıymdastyrylýda.
Búgin bizdiń synypta da búgingi kúnniń ózekti máselesine aınalǵan «Latyn álipbıine kóshý» týraly óz oı - pikirimizdi ortaǵa salýǵa jınalyp otyrmyz. Ǵalymdar, ádebıetshiler, jalpy qaýym arasynda bul máselege qatysty pikir eki jaqty. Biri qajet deıdi, biri qajet emes deıdi. Paıdasy men zıany jóninde de pikirler aıtylyp jatyr.
Endeshe, «Latyn álipbıine kóshý – zaman talaby» taqyrybynda ótkizilgeli otyrǵan pikirsaıys alańyn bastaımyz.

İİ Negizgi bólim. «Erkin mıkrofon»
Máseleni talqylamas buryn qazaq jazýynda qoldanylyp kelgen álipbıler tarıhy týraly Indıra, Merýert taratyp aıtyp beredi.
Qazaq tiliniń álipbıi tym tereńnen tamyr tartatyny belgili boldy. Endeshe alǵashqy talqylaıtyn suraqtarmen tanys bolyńyzdar.
İ Latyn álipbıine kóshýdiń tıimdi de paıdaly tustary:
1. Latyn álipbıine kóshýdiń sebepteri nede?
2. Latyn álipbıine kóshýdiń qandaı tıimdi jaqtary bar?
Osy suraqtar tóńireginde oı órbitsek:...
İİ Latyn álipbıin úırenýdiń joldary:
3. Latyn álipbıin meńgerý qanshalyqty qıyndyq týǵyzady?
4. Latyn áripine kóshýdiń qandaı ońtaıly joldaryn atar ediń?
İİİ Latyn álipbıine kóshýdiń tıimsiz tustary:
1. Latyn álipbıine kóshý qandaı qıyndyqtar týǵyzýy múmkin?
2. Latyn álipbıine kóshsek, neden utylamyz?

İİİ Qorytyndy bólim. «Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini»
Kórermen ne deıdi?..

İÚ Refleksıa. «Daýys berý»
Oń jaq: qoldaımyz (aq)
Sol jaq: qoldamaımyz (qara)
Tekserildi:

1 - oqýshy (tarıhshy): Qazirgi ýaqytta elimizdiń basty problemasyna aınalyp otyrǵan eń ózekti taqyryptardyń biri – álipbıimizdiń ózgerýi, ıaǵnı qalyptasqan dástúrdi buzyp, kırıllısadan latyn árpine kóshý. Qazaqstan halqy óz táýelsizdigin jarıalaǵannan beri búgingi qoldanysta júrgen kırıllısadan latyn álipbıine kóshý máselesi jóninde pikirler jıi aıtylyp keledi.
Qazirgi qoldanystaǵy kırıllısa – qazaq tarıhyndaǵy tórtinshi alfavıt ekeni bárimizge málim. Sonaý saq dáýiri, túrki dáýiri kezeńindegi ata - babalalarymyz ózderi oılap taýyp, engizgen, qurastyrǵan alfavıtten basqalary bodandyqtyń kebimen kúshtep engizildi. Túrki zamanynan mura bolyp qalǵan osynaý qundylyq «rýno» jazýy edi. Odan keıin arab shapqynshylyǵy kezeńinde elimizge arab jazýy (tóte jazý) ıslam dinimen qatar keldi. Latyn jáne kırıllısany Keńes úkimeti engizdi. Mundaǵy maqsat – alfavıtke kóshý arqyly qazaq halqymyzdy rýhanı eseńgiretip, halyqtyq bolmys, ustanymdarynan aıyryp, máńgúrt etip aldaryna salyp aıdap óz degenderin júzege asyrý edi.
«Reseı tilin, dinin, jazý - syzýyn orysqa aýdarsa, úkimetke onan artyq is bolmas» degen Ahmet Baıtursynulynyń 1914 jyly jaryq kórgen «Qazaq» gazetindegi janaıqaıy beker emes - ti.
Keńes úkimetiniń orystandyrý saıasaty maqsaty tereń, aýqymdy qarqynmen júzege asyryldy. Nátıjesinde, orys tili ómirdiń kóptegen salalarynda jalǵyz ǵana til bolyp, ulttyq tilderdi yǵystyrdy.
Sondyqtan keńes úkimeti quramyndaǵy qazaq, ózbek sıaqty basqa da túrki halyqtarynyń sanasynda kırıllısa májbúrleýmen jáne zorlyq - zombylyqpen baılanystyrylady.
Qazirgi sóz bolyp jatqan qazaq alfavıtiniń kırıllısadan latyn álipbıine aýystyrý máselesin otarsyzdanýdyń bir mańyzdy qadamy, otarlaýshylardyń zorlap tańylǵan alfavıtinen arylý, erkindik alý dep túsinemin.

2 - oqýshy (tilshi - ǵalymdar): «Latyn alfavıtine kóshý — zaman talaby» - dep oılaımyn. Sebebi ár ulttyń ózindik birizdiligi, ereksheligi eń bastysy onyń tilimen belgilenedi. Sondyqtan tildiń damýy, órkendeýi qandaı bolsa da etnos úshin óte mańyzdy.
Qazaq tiliniń latyn álipbıine kóshýi tilimizdiń ári qaraı jańǵyrýyna jaqsy yqpal eteri sózsiz. Sebebi latyn álipbıine kóshý arqyly biz psıhologıamyzdy, mı qabyrshyǵy astyndaǵy sanamyzdy orys tiline degen táýeldilikten bosatamyz dep oılaımyn. Sondyqtan memlekettik tildiń latyn árpine kóshýi – zaman talaby. Bul máseleni kóterý – Prezıdentimizdiń kóregendigin kórsetedi. Elbasymyz «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda: «Men qazaqstandyqtardyń eshqashan buljymaıtyn eki erejeni túsinip, baıybyna barǵanyn qalaımyn. Birinshisi – ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy. Ekinshisi – alǵa basý úshin ulttyń damýyna kedergi bolatyn ótkenniń kertartpa tustarynan bas tartý kerek» - degen bolatyn. Endeshe orys tiline jaltaqtaı berip qaraıtynymyz da osy kertarpanyń biri deýge bolady. Bul jolda latınısaǵa kóshý – tıimdi áreket. Ol bizdiń ulttyq kodymyzdy saqtap, ult retinde damýymyzǵa jol ashady.

Muǵalimi: Tlepbergenova S. K.
Latyn álipbıine kóshý - elimizdiń rýhanı ómirdegi qadamy júkteý