InfoHub Logo

BİRİNSHİ TARAÝDA

Oqýshy shyǵarmanyń bas keıipkerimen, ıaǵnı menimen tanysady.

Meniń atym... Atymdy aıta bastasam, tilim tańdaıyma jabysyp qalǵandaı bolady da turady. Adamnyń atynyń súıkimdi bolýy da zor baqyt pa deımin. Máselen, Murat, Bolat, Erbol, Baqyt degen attardy alyp qarańdarshy. Aıtýǵa da yqsham, estir qulaqqa da jaǵymdy. Ári maǵyna jaǵynan da, qazaq tilinen sabaq beretin Maıqanova táteıshe aıtqanda, bular joǵary ıdeıaly esimder. Mundaılar óz atyn kádimgideı maqtanysh kórip, bireýmen tanysa qalsa, mánerlep, kóterińki daýyspen aıtady. Al endi aıtýǵa da, estýge de qolaısyz esimder bar. Ózge túgil, ózińe de unamaıdy-aq. Átteń, qoldan kelse, tabanda ózgertip, ádemi attardyń birin ıemdenip alar ediń. Biraq amalyń neshik, sen qyzyl shaqa bolyp jórgekte jatqanda, sondaǵy aqymaqtyǵyńdy paıdalanyp, áke-shesheń nemese shildehanaǵa kelip, dýyldap otyrǵan basqa bireý solaı atap jibergen. Óskembaıdyń balasyna Tyńjyrtar dep at qoıǵan sekildi, ózge qyzý jurt sol arada dý qostap: «Osy bolsyn balanyń aty, osy bolsyn, munan jaqsy atty dúnıeni shyrq aınalsaq ta tappaımyz» desken. Mine, sol kúnnen, sol mezetten bastap, álgi at senimen birge týǵandaı mańdaıyńa shaptalǵan da qalǵan. Endi odan kóziń tiride qashyp qutyla almaısyń. Unatpasań da, moınyńa ilip júre beresiń.

Ómirde osy tárizdi ádiletsizdikter tolyp jatyr. Jýyrda men gazetten oqydym: qytaılardyń at qoıýy qyzyq bolady eken. Bala bes-alty jasqa tolǵansha, onyń táýeldi aty bolmaıdy. «Ortanshym», «Kenjem», «Súıiktim», «Juparym» degen sekildi shartty ataýmen atap júredi. Al esi kirip, bes-alty jasqa tolǵannan keıin, bala ózine qandaı esim unasa, sony tańdap alady. Mine, ádildik degen. Osy durys emes pe?

Jaraıdy, ótkenge ókinish joq degendeı, istiń týrasyna kóshelik. Meniń atym Qoja. Kórip otyrsyńdar, pálendeı áıdik at emes.

Shynyn aıtsam, bul o basta Qoja emes, Qojabergen eken. Týý kýáliginiń ózinde solaı dep jazylǵan. Biraq dúnıede ne qıly ǵajaıyp qubylystar bola beretini tárizdi, bertin kele Qojabergenniń «quıryǵy» úzilip túsip qalypty. Bul qubylystyń dál qaı jyly, qaı aıda, qaı kúni bolǵanyn tap basyp eshkim de aıtyp bere almaıdy.

Sonymen, men ózim es bilgeli Qojamyn. Aýyl-aımaqtyń bári solaı ataıdy.

Biz bir klasta eki Qoja barmyz. Súttibaıdyń úlken balasynyń aty da Qoja. Oqýshylar ekeýimizdi shatastyryp almas úshin, óńimizge qarap, meni Qara Qoja, ony Sary Qoja dep ataıdy.

Áýel basta men buǵan da shamdanyp qalatyn edim. Biraq júre-bara qulaǵym úırenip, daǵdylanyp kettim. «Qara Qoja» degenderge «áý» dep, jalt qaraıtyn boldym.

Jantas tárizdi qyljaqtar osynyń ózin de durys aıtpaıdy, ádeıi buzyp, kelemejdep, «Qara Qoja» deýdiń ornyna «Qara Kóje» deıdi. Men baıqamaı qalyp, «áý!» deımin. Biraq bul qylyǵy úshin, beısharanyń obaly neshik, tıisti sybaǵasyn menen talaı ret aldy...

Famılıam Qadyrov. Bir kezde «Qadyruly» dep te jazyp júrdim. Biraq jurttyń bári «ov» bolyp jatqanda, meniń olardan alabóten jyrylyp shyqqanym jaramas dedim de, «Qadyrovqa» qaıtyp keldim.

Qadyr — meniń ákem. Eh, shirkin dúnıe-aı deseńshi! «Áke» degen sózdi aıtqanda, júregim qars aıryla jazdaıdy-aý. Qandaı jaqyn, qandaı ystyq! Balalar: «Meniń ákem óıtti, meniń ákem búıtti. Meniń ákem anany satyp áperetin boldy, meniń ákem mynany satyp áperetin boldy» dep maqtanysh etip jatady. Al men bolsam, ákemniń qandaı adam ekenin de bilmeımin. Óıtkeni ol maıdanǵa attanǵanda, men eki jastamyn. Eki jasar aqymaq ne biledi, ne túsinedi? Sol ketkennen abzal ákem mol ketti, oralmady...

Ex, qaıran ákem! Eger sen tiri bolsań, múmkin, men budan góri basqadaı bolar ma edim. Kim biledi, jer-álemdi shýlatyp, sotqar Qoja atanyp júrgenim ákesiz jetim óskendigimnen de shyǵar.

Kimge de bolsa bir áke ábden kerek. Tipti selkildegen shaldardyń ózderi keıde: «Jaryqtyq, ákem anandaı edi, ákem mynandaı edi» dep eske alyp, armandap otyrmaı ma?

Al kúıeý kerek pe áıelge? Menińshe, ábden kerek. Keıde Mıllat mamam ákemniń sýretterin aqtaryp qarap otyrady da, muńǵa batyp, birtúrli egilip ketkendeı bolady. Kirpigi jasqa shylanady... Men sol kezde mamataıymdy keremet aıap ketem. Biraq aıaǵanmen ne paıda, bilem, sezem nege kúızeletinin.

Eger onyń kúıeýi, ıaǵnı meniń ákem tiri bolsa, Qarataı uıatsyz mamama ózeýrep sóz aıtpaq túgil, onyń mańynan júre alar ma edi.

Sóıtip, men senderge ózimniń aty-jónimdi aıttym. Al kórkem shyǵarmada keıipkerdiń kim ekeni atalyp qana qoımaı, syrt beınesi qosa sıpattalatyn dástúr bar ǵoı. Endi soǵan kósheıin. Toqtańyz, bul úshin áýeli ózimdi ózim aınadan baıyptap qarap alaıyn... Mynaý, mine, murnym. Ájem keıde meniń atymdy atamaı, «tampysh neme» deıdi. Onyń aıtqany yp-ras eken ǵoı. Eki tanaýyma eki saýsaǵym erkin syıyp keterlik, qosaýyz myltyqtyń aýzyndaı úńireıip tur. Eki shekemniń shyǵyńqylyǵy bolmasa, basym qarbyz tárizdi dop-domalaq, tap-taqyr. Shashymdy Áýbákir shal keshe ǵana ustaramen sypyryp alyp tastaǵan.

Oh, meniń shashym! Qattylyǵy, qaırattylyǵy shoshqanyń qylshyǵynan bir kem emes. Osy aýylda ony alýǵa jaraıtyn bir ǵana ustara bar — ol Áýbákirdiki. Onyń ózi de alǵash salǵan bette tutqyrlanyp, júrmeı qalady. Shashymdy ár alǵan saıyn, Áýbákir meni birinshi ret kezdestirgen adamdaı tań qalyp bitedi.

— Iapyr-aı, mundaı da shash bite beredi eken-aý! Mynaý shash emes, tikenek qoı. Tikenek. Minezińniń shataqtyǵy osydan-aq kórinip tur.

Sıpattalmaǵan endi nem qaldy! Qaralyǵymdy áýel basta-aq aıtqanmyn. Sol jaq qulaǵymnyń astyna taman bir túıir qalym bar. Botshaǵardyń bitpeıtin jerge bitýin qarashy. Odan da betimniń ushyna taman bolsashy. Sonda ádemirek kóriner me edim. Bir azýymdy byltyr... já, ony aıtýdyń qajeti de bolmas. Kimniń tisin qurt jemeıdi deısiń jáne ol bylaı qaraǵanda kórinbeıdi de.

Al boıymdy bireýler orta boıly deıdi. Ájem bolsa, ákeń tárizdi suńǵaq bolasyń deıdi. Kimdiki ras ekenin qudaıym bilsin. Ótken kúzde mektepte dáriger qarap ólshegende, bir júz otyz toǵyz santımetr shyqqan edim. Eger shashym bolsa, júz qyryq shyǵýy sózsiz edi. Taqyr bas júrgenniń osyndaı zalaly da bar. Jasym on ekide. Besinshi klasty bitirip otyrmyn.

Povestiń birinshi taraýyn osymen doǵaramyn da, kelesi taraýǵa kóshemin.

EKIHShI TARAÝDA

Qarataı jaıynda aıtylady.

Kúni boıy fýtbol oınap, ábden qaljyradym. Oıyn ústinde sharshaǵanyń onsha ańǵarylmaıdy. Endi, mine, del-sal bolyp, ózimdi ózim áreń súırep kele jatyrmyn. Aıaqqa qonǵan shańdy qarashy, bir eli. Shirkin-aı, osy boıda baryp, kúmp etip ózenge qoıyp keter me edi.

Ózen boıyna kóz tiksem, qyzdar shomylyp júr eken. Meıli, shomyla bersin, olarǵa da salqyndaý kerek qoı. Al men áýeli tamaqtanyp alaıyn, ishim ıtshe qyńsylap, túıeni túgimen, nardy júgimen jutyp jibere jazdap kele jatqam joq pa.

Qoranyń buryshyn aınala bergenim sol edi, kózim esik aldyndaǵy tajalǵa tústi. Júregim dir etip, boıymdy dereý jıyp alǵandaı boldym. Tajal tapjylar emes. Ejelgi daǵdysy boıynsha bizdiń bosaǵany ıiskep, melshıipti de qalypty.

Tajal dep otyrǵanym — syry kóshe bastaǵan, jaǵal-jaǵal úsh dóńgelekti, kókshil kóne motosıkl. Ár jeksenbi saıyn onyń kórgen kúni osy, bizdiń qoradan shyqpaıdy.

Motosıkldiń ıesi — kórshi kolhozdaǵy kombaınshy jigit Qarataı. Jigit deımin-aý, qaıdaǵy jigit. Beti ájim-ájim, saqaly tikenekteı kári bireý.

Qarataıdy men qandaı jeksuryn kórsem, jaǵal motosıkldi sondaı jeksuryn kórem. Óıtkeni ony qustaı ushyryp zyryldatyp, lezde alyp keletin osy anturǵan emes pe.

Budan bir jyl buryn Qarataıdyń áıeli dúnıe salǵan eken. Áıeli dúnıe saldy degen sóz — ózi boıdaq qaldy degen sóz. Al ózi boıdaq qalǵannan keıin, taǵy da úılenbekshi. Osy arada kimge degen suraq týady. Dúnıede ózge áıel quryp qalǵandaı, Qarataıdyń esek dáme kóńili meniń Mıllat mamama aýatyn tárizdi. Jaǵal motosıkldiń ár jeksenbi saıyn bizdiń bosaǵany ıiskep, qańtarylyp turýyndaǵy gáp, mine, osy.

Árıne, bul másele jóninde menen aqyl-keńes surap jatqan eshkim joq. Biraq men Qarataıǵa ishteı kijinemin de, «Atańnyń basy, meniń mamam tıer saǵan!» degen sózdi aıtamyn.

Úıge kire berip, men motosıkl dóńgelegin teýip jiberdim. Kim ıemdense, soǵan qulshylyq etetin meńireý tehnıka buǵan ne jaýap qatsyn. Zyrq etip bir terbeldi de, únsiz qala berdi.

Aýyz úıde ájem kúbi pisip tur eken. Erteden qara keshke bir tynym almaıtyn beınetqor ájem-aı. Kúmpildetip piskende, qarashy, kúbiniń túbin túsire jazdaıdy. Oramaly syrǵyp jelkesine túsip ketken. Kópti kórgen býryl basy býsanyp, ter ıisi keledi. Qolymdaǵy dopty tars etkizip bosaǵaǵa tastaı berdim de, men sol ekpinimmen tor úıge qaraı bettedim.

Jumysyn dereý doǵardy da:

— Áı, myna túrińmen qaıda barasyń? Onda kisi otyr, — dedi ájem.

Ózi qyzyq kisi, kim otyrǵanyn men bilmeıdi dep oılaı ma eken.

— Kisi bolsa, qaıtýshi edim!

Daýysym qatty shyǵyp ketti. Meıli, estise, estı bersin.

Esikti julqyp ashyp, kirip keldim. Qarataı men mamam tereze aldyndaǵy stolda, ádettegishe, betpe-bet áńgimelesip otyr. Ekeýi birdeı maǵan qarady. Qarataıdyń júzinde meniń kelýimdi jaratpaǵan abyrjý bar. Al mamamnyń tiksinip shyǵyna qaraǵan qabatynan myna tasyr júrisimniń oǵan da unamaǵanyn birden ańǵardym.

Osy boıda buryshtaǵy kitap shkafyma qaraı ótip bara jatyr edim, Qarataı kúlimsiregen daýyspen:

— Áı, Qojataı, sálem qaıda? — dedi.

Jasy úlken tanys adamǵa sálem bermeý — kórgensizdiktiń belgisi dep mamam meni talaı baýlyǵan. Sol paryzymdy amalsyz ótep:

— Salamatsyz ba, — deı saldym.

Úlkenderdiń ústine buıymtaısyz, et qyzýlyqpen kirip kelgendikten, endi amalsyzdan birdeńe isteýim kerek boldy. Tý syrtymdy mamam men Qarataıǵa berip, shkaftyń eń tómengi sóresindegi gazet-jýrnaldardy maqsatsyz aqtaryp, kúıbeńdep jatyrmyn. Neni izdep, neni taba almaı jatqanymdy bir Qudaı ózi biledi. Al eki qulaǵym mamam men Qarataıda.

— Iá, bıylǵy kóktem jaýyndy boldy, — dep bastady Qarataı endigi áńgimesin. — Bizdiń «Komınternniń» astyǵy da belýardan kep, jaıqalyp tur. Endi kúzgi burshaq nóserden aman bolsa, jurt ryzyǵy jaman bola qoımas.

Áńgime jelisinen jalt berip, Qarataıdyń ne bolsa, sony aıtyp ketkenin men birden túsindim de, taǵy ne der eken dep, eńsemdi kótermesten, ózimmen ózim bolǵansyp, kúıbeńdeı berdim.

— Jaman bola qoımas, — dep qostady mamam Qarataıdy beıqam únmen. Onyń daýysynan: «Eh, Qarataı, meniń balamdy óıtip aldarqata almaısyń. Ol bárin de sezedi, bárin de túsinedi» degen maǵyna ańǵarylatyn edi.

Arada birneshe mınýt únsiz ótti. Kenet mamamnyń:

— Balam, — degen qatqyl úni estildi, —seniń sonsha kúıbeńdep, taba almaı jatqanyń ne nárse?

Bul sóz maǵan alty órme qamshymen jorǵalata tartyp jibergendeı áser etti. Ásirese «balam» degen sózdiń zári kúshti-aq edi. Óıtkeni jaıshylyqta mamam meniń atymdy ataıtyn. «Balam» degen mynaý resmı úni «úlkenderdiń sózine tyńshylyq istemek bolǵan bul sasyq qýlyǵyńdy tasta» dep jekirgenmen birdeı edi. Sony tez uqtym da, qolyma tıgen bir jýrnaldy ustap, taıyp otyrdym.

Qarataı bul kúni bizdikinde keı-keıdegideı uzaq otyryp alǵan joq. Meniń sońymnan keshikpeı ol da shyqty. Basqa ýaqytta, keterińde, ájemmen kóńildi qoshtasyp, maǵan da birneshe jyly qaljyń, oıyn sózder aıtyp, jaratpaǵanyma qaramastan, arqa-basymnan qaǵyp attanatyn. Keıde: «Kel, otyr, aýyldy bir aınaldyryp, serýendetip ákeleıin», — dep jalbaqtap, kóńilimdi tapqysy keletin. Bul joly olaı emes, qarasur júzi onan ármen kúreńitip, eńsesi túsip shyqty. Aýyz úıdiń tórinde tamaq iship otyrǵan meni qoıý qasty, salbyraǵan aýyr qabaǵynyń astynan solǵyn ǵana bir sholdy da, úndemedi. «Báıbishe, qosh bolyńyz» dep, ájeme arnaǵan sózin de, áıteýir mindet sanap, ıeginen ozdyrmaı, júrdim-bardym aıtyp, bógelmesten shyǵyp ketti. Endi bir sátte motosıkldiń pyrs-pyrs etip shashala ot alǵan úni, onyń sońynan myltyq atylǵandaı patyrlap qulaq teserlik jaısyz bir irtik daýystar estildi. Bizdiń qoradan sýyryla shyqqan osy ún ústi-ústine jıilep, kósheniń basyna qaraı alystap bara jatty.

ÚSHİNSHİ TARAÝDA

Men óz oıymnan habar beremin jáne qumdaǵy iz jaıly sóz bolady.

Qarataıdyń tez jónelgenine men qýanyshty edim. Osy ketkennen qarasy birjolata óshse. Mamamnyń Qarataıǵa shynymen kúıeýge shyqqysy kele me? Múmkin emes. Bóten bireýge... tikenek saqal, káp-kári Qarataıǵa... jo, jo, ol oǵan shyqpaıdy kúıeýge. Tipti jas bolsyn, qandaı bolsa, sondaı bolsyn, mamama keregi ne bóten kúıeýdiń? Biz, ájem úsheýimiz, Qudaıǵa táýba, onsyz da jaman turmaımyz ǵoı. Qarnymyz toq, kóılegimiz kók. Men áli oqý bitirip, er jetemin, ýnıversıtetke túsem. Jazýshy bolam. Mine, sol kezde men mamama, eger ajaly jetip, ólip qalmasa, ájeme de ómirdiń naǵyz baqytyn kórsetemin.

Osy oıymdy túp-túgel aqtaryp mamama aıtqym keledi. Biraq qalaı aıtarsyń, uıat birtúrli. Joq, mamamnan ondaı qylyq shyǵýy múmkin emes. Qarataıdy ol jaı syılaıtyn shyǵar. «Meniń erjetip qalǵan balam bar, men kúıeýge tımeımin» dep basalqy aıtyp, túsindiretin bolar. Biraq Qarataıdyń ony túsingisi, uqqysy kelmeıdi. Kóleńkedeı erip, mamamnyń sońynan eki eli qalmaıdy. Ýh, osy bir suǵanaq, tártipsiz erkekterdi me...

Joq, meniń mamam kúıeýge shyǵýy múmkin emes. Ol bizdi esh ýaqytta da tastamaıdy. Ol aqyldy, tárbıeli adam. Aýyldyń úlken-kishisiniń bári birdeı aldynan qıa basyp ótpeı, han kóterip, qurmettep turatyny da sol minezinen emes pe. Onsyz mamamdy eki birdeı saılaýda qatarynan aýdandyq sovetke depýtat etip saılar ma edi.

Bunyń bári meniń basyma tyńqıyp toıyp alǵannan keıin kelgen oılar. Ash qarynǵa danyshpan bolyp jetistirmeısiń.

Shomylaıyn dep, ózenge kele jatyrmyn. Kún kókjıekke tónip baryp qalsa da, ystyq áli qaıtpaǵan, ıyǵym men shekemniń bir jaǵyn qaryp, kúıdirip barady. Tómengi eginjaı jaqqa kóz jibersem, temir peshtiń jalynyndaı lapyldap, darıasha jóńkilgen ushy-qıyrsyz saǵym tolqyny. Eginniń arasyndaǵy qara jolmen shańdy aspanǵa burqyratyp zyrlap ketip bara jatqan, dáý de bolsa, álgindegi Qarataıdyń tap ózi. Bar sol toıǵanyńmen. Ex, shirkin, eger mamamnyń ornynda men bolsam, oǵan ne aıtýdy biler edim. Sosyn Qarataı mańyma jolamaq túgil, qaramdy da kórmes edi.

Kún ystyqta sý da tartylyp, azaıyp qalady. Ánsheıinde kógildirlenip, aspan tústes bolyp jatatyn. Aıtpaqshy, álginde osy arada qyzdar shomylyp júr edi ǵoı. İshterinde Janar da bolǵan shyǵar. Janar! Atyń qandaı ádemi. Senderdiń bul qyzben tanysyp qoıýlaryń kerek. Osy povestiń bas keıipkeriniń biri bolýǵa Janar tatıtyn qyz. Ekeýimiz birge oqımyz. Janar, birinshiden, klastaǵy eń bir aqyldy qyz. Ekinshiden, sulý. Ásirese qyzyl beretkasyn kıip júrgende, sondaı qulpyryp, jaınap ketedi. Daýysy qandaı shirkinniń, án salǵanda tyńdasań! Basyna úkili taqıa kıip, myń buralyp «Qamajaıǵa» bılegenin kórseń. Baryp turǵan ónerli qyz. Klastaǵy birinshi úzdik oqýshy.

Al endi aıtyp kór, ony povestiń basty keıipkeriniń biri bola almaıdy dep!

Janardy oıyma alsam, meniń ishim gúl jaınap ketkendeı bolady.

Meıli, bizdiń klass jetekshimiz Maıqanova meni jamandaı bersin, sotqar dep ursa bersin. Men ózimniń kókeıtesti armanymdy, janymnyń túkpirinde mazdap janǵan qupıamdy Janarǵa bir jóni kelgende aqtaryp aıtyp bersem, meniń kim ekenimdi ol tanyr edi. «E, báse, Qoja osyndaı eken ǵoı. Talant degen túbinde jaryp shyqpaı qoımaıdy», — der edi. Shirkin-aı, bylaı bolsa: adam áýeli úlken bolyp jaralsa. Ómirdegi ózine tıisti qyzmet mamandyǵyn atqaryp bolǵannan keıin baryp balaǵa aınalsa. Sonda maǵan Maıqanova qalaı qarar edi? «Úlken kezinde ol áıgili jazýshy bolǵan, onyń esimi búkil dúnıe júzine málim. Olaı bolsa, meniń oǵan ákireńdeı bergenim jaramas, jazýshyny syılaý kerek» dep, táýbasyna keler edi.

Biraq amal qansha, ómirde bulaı bolmaıdy, bolmaq emes. Áýeli bedelsiz, bilimsiz bala bolyp jaralasyń. Seniń úlkeıgende qandaı adam bolatynyńda eshkimniń sharýasy joq. Ekiniń biri saǵan aqyl aıtyp, ústemdik júrgizbekshi bolady. Aq, qarańdy aıyryp, janyńnyń túkpirinde ne bar, ne joǵyna úńilmeıdi.

— Qoja tártipsiz!

— Qoja ońbaǵan!

Osylaısha shý kóterip, dańǵazalap alyp kep jóneledi.

Sý jaǵasy jaıdaq, qumdaýyt. Tyrs etip, menen ózge bir balanyń kelmeýin kórdiń be. Jalǵyzdan-jalǵyz shomylý da kóńilsiz. Sýdyń shetindegi dymqyl qumda bireýdiń jalań aıaq izi saırap jatyr. Múmkin, osy Janardyń izi shytar. Tanı qoıatyn adamdaı eńkeıip úńilip turyp qaraımyn. Iá, Janardyń izi. Aqyryn eptep qana aıaǵymdy salyp baıqaımyn. İz azdap kishileý keledi. Iá, bul Janardyń izi bolýǵa tıis. Boıymdy tátti bir sezim jaılaıdy da, so kúıde qımyldamastan turyp qalamyn.

TÓRTİNSHİ TARAÝDA

Jantasqa pıoner lagerine barýǵa joldama berilip, maǵan berilmeý jaıy, meniń shát-shálekeı ashýlanýym aıtylady.

Tańerteńgi shaıymdy iship alǵannan keıin, aıańdap mekteptiń sport alańyna qaraı kele jattym. Qoltyǵymda dobym bar. Bizdiń «Spartak» keshe qaırattyqtardan jeti de bes bolyp utylǵan edi. Búgin olardy qalaıda jeńýimiz kerek. Komandanyń kapıtany retinde soǵan qatty shıryǵyp, ishteı daıyndyqpen kele jatyrmyn.

Mekteptiń qasynda Jantas ushyrasa ketti. Qolynda mór basylǵan bir japyraq jazýly qaǵazy bar. Sony shertip-shertip qoıyp:

— Qara kóje, mynanyń ne ekenin bilesiń be? — deıdi.

— Ol ne?

— Lagerge joldama. Biz lagerge baratyn boldyq. Al sen kóshedegi ıtterdi tártipke salýǵa aýylda qalatyn boldyń.

Tiliniń qyrshańqylyǵy úshin Jantasty mytyp alǵym kelip bir turdym da, áýeli joldama jaıyn tıanaqtamaqshy boldym:

— Ony saǵan kim berdi?

— Kim berýshi edi. Maıqanova apaı berdi. Biraq sen joqsyń tizimde.

«Nege joqpyn?». Jantastan Maıqanovanyń qaıda ekenin surap edim, mektepte dedi.

Budan bylaı bireýdi kelemejdep sóıleýdiń qandaı ekenin bilýi úshin, Jantasty murynǵa syrt etkizip birdi sherttim de, júgire jóneldim. Sol boıda ekpindegen qalpymmen muǵalimder bólmesine alqynyp kirip bardym. Maıqanova birdeńe jazyp, jalǵyz otyr eken, maǵan basyn kóterip alyp, tańyrqaǵan keıippen qarady:

— Ne boldy? Ne boldy, Qadyrov?

— Lagerge joldama berińizshi maǵan.

— Saǵan bul joly joldama berilmeıdi. Ekinshi kezekte barasyń.

— Nege?

— Nege bolýshy edi: barlyq oqýshyǵa birden jetispeıdi. Al ekinshiden, eń áýeli, biz lagerge úlgili, tártipti oqýshylardy jiberemiz.

— Jantas nemene... menen artyq bolǵany ma?

Maıqanova eki búıirinen bireý qysyp qalǵandaı eńsesin kilt kóterip aldy:

— Sen nemene? Meni tergegeli tursyń ba?

Maıqanovanyń kókshil kózi shatynaı bastady. Onyń bir ashýlansa, shapyldap, jýyq arada tolas bermeıtinin bilem.

— Bermeseńiz, qoıyńyz, — dedim de, jalt burylyp, esikti bar kúshimmen tars jaýyp, jónele berdim. Osyndaı ádiletsizdikke qanyń qalaı tana qaınamaıdy. Jantas bireýdi bireýge atystyryp, ot tastap júretin qý, sabaq ústinde sybyrlap-sypsyńdaǵysh, ózi taqtaǵa shyqqanda kóringenge qulaq túrgish Jantas úlgili oqýshy bolǵany da, men úlgisiz bolǵanym. Meniń sabaq úlgerýim odan kósh ilgeri ekeni, ekpindiligim eshqandaı esep emes.

Sońymnan ilese shyqty Maıqanova:

— Qadyrov! Beri kel.

Men burylyp ta qaramadym.

— Qadyrov!

Esikten júgirip shyǵyp kettim.

Týrnıkke súıenip, jylmıa qarap Jantas tur. Zyǵyrdanym odan beter qaınap ketti.

— Nemene, joldama aldyń ba? — dep sıqyrlanyp, jolymdy tosqaýyldaı qalypty.

— Aldym, — dedim.

— Káne, kórsetshi?

Sart etkizip tanaýdan taǵy birdi sherttim.

— Mine.

Tústen keıin tósegimde demalyp jatyp, oıǵa qaldym: Baǵana Maıqanovaǵa istegenim turpaıylyq boldy-aý deımin. Árıne, Jantasqa joldama berip, maǵan bermegen onyki de ádildik emes. Yzamdy osy keltirdi. Degenmen, Maıqanova muǵalim, klass jetekshisi. Já, qazir oqý kezi emes qoı, kanıkýl. Ol maǵan ne isteı alady? Úsh aıǵa deıin kim bar, kim joq. Múmkin, jańa oqý jylynda bizdiń klass jetekshimiz basqa bireý bolar. Onda men Maıqanovanyń shenine de jolaı qoımaspyn. Ómir degendi oılap otyrsań, qyzyq nárse. Birimen biriniń qalaı da tuzy jaraspaıtyn kereǵar jaralǵan adamdar bolady. Maıqanova ekeýimiz sonyń dál ózi sekildimiz. Bizdiń kıkiljińimiz kúzde ol osynda muǵalim bolyp kelgen bette-aq bastaldy. Bylaı boldy: jańa oqýlyqtar, dápterler satyp jatyr degendi estidim, ájemnen aqsha ala salyp, zamǵap dúkenge keldim. Ras, satyp jatyr eken. Biraq adam degen lyq toly. Kezektiń sońy dalaǵa shyǵyp ketipti.

Qaıtsem eken dep biraz oılap turdym da, táýekel dep, ishke kezeksiz kirmekshi boldym. Óıtkeni sońyndaǵylarǵa jetpeı qalatyn azaby da bolýshy edi. Sonan soń kóringenniń oqýlyǵyna mingesip, jalynasyń da júresiń, bul — kún emes. Ózge eshteńeń bolmasa da, áýeli oqýlyqtaryń saı bolsyn. Men bylaı dep maqaldaǵan bolar edim: oqýlyǵy saı bala — kóńili jaı bala.

Syǵylysyp esikten endi kire bersem, boıy meniń boıymdaı ǵana, tyqyldaǵan beıtanys kók kóz kelinshek aldymdy tosqaýyldap jibermeıdi.

— Qaıda kımelep barasyń? Kezekke tur, — deıdi.

Osy arada tili qurǵyr ótirikti meniń erkimnen tys aıtyp saldy:

— Men oqýlyq emes, qant alamyn, — dedim. Óıtkeni magazınniń arty azyq-túlik satatyn bólimine qaraı adamdar erkin ótip jatyr.

Kók kóz kelinshek meni jiberdi. Men syr bermeıin degen oımen áýeli qant satatyn jaqqa ótip kettim. Biraq qanttyń qazir maǵan túkke keregi. joq. Maǵan qajeti besinshi klastyń oqýlyqtary. Prılavkany jaǵalap, adamdardyń arasymen eptep, kitap satyp jatqan jaqqa qaraı syrǵı bastadym. Endi bir umtylǵanda jetip te qalatyn edim. Kenet álgi kók kóz kelinshek jelkemnen búrip ustap:

— Sen adasyp barasyń. Qant ana jaqta satylady, — dedi.

— Sizdiń ne sharýańyz bar, qoıa berińiz, — dep julqynyp qaldym da, prılavkaǵa bir-aq baryp jettim.

Kók kóz kelinshek satýshyǵa daýystap jatyr:

— Anaý sur kepkaly balaǵa bermeńiz. Ol kezeksiz kirip ketti.

Ol bul sózdi aıtyp úlgergenshe, Qojekeń sur kepkany qoıynǵa súńgitip jiberip, taqyr bas qara bala bolyp shyǵa keldi. Balalar anany-mynany surap, azan-qazan bolyp jatqanda, men lám demesten saq etkizip elý somdyqty satýshynyń qolyna ustata saldym. Sóıtip, qajetti oqýlyq-dápterlerimdi bir qushaq etip alyp shyǵa berdim. Esik aldynda kók kóz kelinshek ıyǵymnan qatty ustap (qoly mundaı qatty bolar ma!):

— Oı, uıatsyz. Qaı klasta oqısyń? — dep bir julqyp qaldy.

Men oǵan jónimdi aıtyp jatyrmyn!

Birneshe kún ótkennen keıin oqý jyly bastaldy. Mássaǵan kerek bolsa, áneýgi maǵan dúkende jekiretin kók kóz kelinshek typyń-typyń etip, qaǵazdaryn qoltyqtap, bizdiń klasqa kirip kele jatyr. Qojekeńniń sol mezet qandaı kúıge túskenin kórseńiz. Biraq boıymdy tez jıyp ala qoıdym da, syr bermeýge tyrystym. Múmkin, ol meni tanymas dep oıladym.

Jańa oqytýshy bizdi oqý jylynyń bastalýymen quttyqtady, ózin tanystyrdy. Sábıra Maıqanova. «Men senderge qazaq tilinen sabaq beremin jáne klass jetekshileriń bolamyn», — dedi.

Sońǵy sóz Qojekeńdi taǵy bir silkip aldy. «Al bálem, saqtana ber» degendeı boldym ózime ózim,

Maıqanova bir-birlep, tizim boıynsha oqýshylarmen tanysa bastady. Kezek maǵan keldi.

— Qadyrov.

— Men.

Maıqanova tesireıe qarap turyp qaldy.

— Biz ekeýimiz tanys shyǵarmyz deımin?

Men eriksiz jymıyp kúldim.

— Múmkin.

«Men senimen áli sóılesemin» degendeı, Maıqanova:

— Otyr, — dedi zildi daýyspen.

Mine, osydan keıin Maıqanova maǵan qyms etse, qaharyn tigip turatyn boldy. Qansha ret qys boıy dırektordyń aldyna súırep alyp bardy. Aqyry, jyl aıaǵynda tártibime de «tórttik» bata qoıyp otyr.

Osynyń bári meni, árıne, ashýlandyrady.

BESİNSHİ TARAÝDA

Meniń Janarmen doıby oınaýym jáne qıal qusynyń samǵap ushatyn bir shaǵy aıtylady.

Eki kúnnen keıin bir top bala dýmandatyp pıoner lagerine júrip ketti. Men ishim kúıip aýylda qaldym. Tústen keıin brıgadır kelip tur esik aldyna.

— Qara Qoja, úıdemisiń? — dep daýystady.

— Úıdemin. — Esik aldyna shyqtym.

— Kıim-keshek, tósek-ornyńdy daıyndap, ázirlenip tur, — deıdi brıgadır, — shóp shabysqa barasyń. Aýyldaǵy balalardyń bári barady. Shóp jınaısyńdar.

— Barmaımyn, — dedim men.

— Nege?

— Men úlgisiz, tártipsiz oqýshymyn. Eshteńege de jaramaımyn.

Meniń renishimniń jaı-japsaryn bilgennen keıin, brıgadır:

— Oı, jolyń bolǵyr, jigit adam sony da sóz deı me eken. Ne bar deısiń sol lagerde. Qyzyqtyń kókesin sen shóp shabysta kóresiń. Biz onda senderge kóńil kóteretin barlyq jaǵdaıdy jasaımyz, — dep úgitteı bastady.

Úgitte, úgitteme, Qojakeń aıtqanynan qaıtpaıdy. Ári shóp shabysqa Maıqanova da barady degendi estidim. Joq, Maıqanova júrgen jerde men júre almaımyn. Tym qursa, jazǵy demalysta odan qulaǵym tynysh bolsyn.

Mamamnyń kolhozda saýynshy bolyp isteıtinin men senderge aıtqan joqpyn ba? Olardyń fermasy osydan birneshe kún buryn ǵana jaılaýǵa ketken bolatyn. Jaılaýdy kórmegenime birneshe jyl boldy, odan da sonda barǵanym rahat emes pe degen oıǵa keldim. Ol úshin kólik kerek, ony qaıdan alam? Brıgadırden suraǵanmen, bermeıdi. Shirkin-aı, osyndaıda menshikti bir atyńnyń bolǵany abzal emes pe. Qalaǵan jatyńa soqtyryp jóneler ediń. «Er kanaty — at» dep qazekem beker aıtpaǵan ǵoı.

Sonymen, atty qaıdan tabamyn?

Osy da sóz bolyp pa? Qazir burynǵy jeke menshiktiń zamany emes. Kolhoz maly — meniń malym. Sonyń bireýine minemin de ketemin. Belsendilerdiń árqaısysynda birneshe attan bar. Ústerine ózderinen basqa shybyn jorǵalatpaıdy. Jazda jaılaýǵa qoıa berip semirtedi de, qystygúni qanshyrdaı etip jaratyp, qasqyr, túlki qýyp shyǵady. Sonda olar bul úshin kolhozǵa tóleı me birdeńe? Túk te tólemeıdi. Ákem Qadyr osy kolhoz qurylǵan kúnnen bastap usta bolyp istedi, mamam saýynshy. Bir attyń bir kúndik terin paıdalanýǵa meniń nege qaqym joq.

Sheshim qabyldandy, ózen boıyndaǵy jaıylymnan betine týra qaraǵan attyń birin ustap minedi de, Qojekeń túngi salqynmen jaılaýǵa tartyp otyrady. Sonan soń, brıgadır bar, Maıqanovasy bar, tańerteń meniń izimniń qalaı qaraı ketkenin taýyp kórsin.

Tamaqtanyp bolyp, tysqa shyqtym. Kóz baılanyp qalǵan eken. Maýjyraǵan qońyr keshtiń qushaǵynda, qora aýzyndaǵy syrǵaýyl qashanyń ústinde, qonaqtaǵan taýyqtaı shoshaıyp otyrmyn. Oıymda Janar. Túndeletip jaılaýǵa ketip qalatyn bolsam, kópke deıin ony kóre almaımyn, saǵynamyn-aý!

Men keıde suraq qoıam ózime ózim: «Janardy nege oılaı berem? Ony kórmesem, ala kóńildenip, tynyshym ketip turatyny nesi? Álde osynyń ózi álgi jurt aıtatyn, kitaptarda jazylatyn ne... emes pe?». Iapyr-aı, osy bir sózdi oıǵa alǵannyń ózine selk ete qalam-aý. Eger muny Maıqanova bilse ǵoı. Ne bolar edi onda kúnim? «Á, Qadyrov, qarshadaıyńnan qyzǵa ǵashyq bolyp! Qaraı gór muny! Bul sumdyqty saǵan kim úıretti, o?!». — Naǵyz masqara, mine, sonda bolar edi.

Meniń Janarǵa lám dep birdeńe aıtpaq túgil, tipti onyń qasyna barýǵa júreksinip turatyn sebebim, mine, osy.

Janar úıi kósheniń basyna taman, ózenge taıaý. Ákesi Balabek brıgadır bolyp isteıdi. Mamasy Qyrymǵa kýrortqa ketken. Úıde ózinen basqa, meni onsha unata qoımaıtyn qytymyr ájesi ǵana bar. Qolyma taıaq alyp, áldekimderge eliktep syltı basyp, solaı qaraı kele jatyrmyn. Janardyń tóbesin anadaıdan bir kórsem de dátke qýat emes pe. Múmkin, ol ushyrasyp ta qalar. Jaılaýǵa baratynymdy aıtam. Meniń qaıda ekenimdi ol da bilip, oılap júrsin. Janar meni jaıshylyqta oılaı ma eken, oılamaı ma eken, á?

Bul úıde Janardyń ájesinen beter seskenetin taǵy bir qorqynyshym — osy úıdiń anturǵan qabaǵan qara tóbeti. Atty kisiniń omyraýyna shapshıtyn jaýyz tóbet. Ol bos bolsa, úı mańynan tiri jandy qıa bastyryp ótkizbeıdi.

Joq, qara tóbet baılaýly eken. Arty kóshe jaqtan kelgen bireýge ars úrip, julqynyp tur. Men bergi qora jaqtaǵy aǵash sharbaqqa jaqyndaı tústim. Osy kezde úıden Janar júgirip shyǵyp:

— Aqtós, jat. Bar ornyńa! — dep zekı bastady.

Qaqpanyń ar jaǵynan áıel daýysy estildi:

— Janarjan, ájeń úıde me?

— Ájem baǵana taýyq fermadaǵy Súıinbaı atamdikine ketip edi. Áli kelgen joq.

Janardyń úıde jalǵyz ekenin bilgende, qýanyshym qoınyma syımady. Ne de bolsa, tildesip qalýǵa bel baıladym.

— Janar! — dep daýystadym, ol júgire basyp beri qaıtyp kele jatqanda. Únim beıne bir shoshyǵan nemese aıaq astynan ǵajaıyp bir qymbat zat taýyp alǵan adamdaı jarqyn shyǵyp ketti.

Selk etip, toqtaı qaldy Janar. (Úı mańdaıshasyna elektr sham ornatylǵandyqtan, esik aldy sútteı jaryq edi.). Daýystyń qaıdan shyqqanyn tuspaldaı almaı, tóńiregine jaltaq-jaltaq qarap baryp kórdi meni.

— Kesh jaryq, Janar.

Janardyń tańdanǵan júzi dereý kúlimsiredi. Qasyma júgirip kelip, aǵash sharbaqtyń úshkil basynan ustap, betpe-bet tura qaldy.

— Kesh jaryq, Qoja. Neǵyp júrsiń? — dep surady ol.

— Men túndeletip jaılaýǵa ketem.

— Mamańa barasyń ba?

— Iá, sen nege lagerge barmadyń?

— Mamam kelgenshe úıde bolyp, ájeme kómektesem. Maıqanova apaı lagerge kelesi kezekke joldama berem dedi.

Janar osyny aıtty da:

— Qoja, meniń ájem úıde joq. Júr, doıby oınaıyq, — dedi.

Ózegimdi nurly sezim jaryp ótip, qoltyǵyma qanat bitkendeı boldy, qashaǵa pármenimmen sekirip shyqtym da, ar jaǵyna top ete tústim. Sol kezde shynjyryn syldyrlatyp qara tóbet te arsyldap, tura umtyldy. Itten qoryqqansyp, Janardyń bileginen qysyp ustap, jabysa tústim. It esik aldyna jete almastaı etip baılanǵan eken. Ekeýimiz ıyq túıistire júgirgen boıda úıge kirip kettik.

— Sen doıbyny jaqsy oınaımysyń? — dep surady Janar.

— Joq, onsha emes, — dep sypaıy jaýap qaıtardym. Al shyndyǵynda, ózim teńdes balalardyń kóbin utýshy edim.

Janardyń betpe-bet otyrǵan súıkimdi júzine, ıyǵyna tógilip túsken kómirdeı qap-qara ásem qolań shashyna alań-eleń qarap tolqyp otyryp, birinshi oıyndy qalaı utqyzyp alǵanymdy baıqamaı qaldym. Ol maǵan úsh buzaý aıdatty. Biraq Janardyń máz bolǵan keıpine qarap, bul utylǵanyma ózim ishteı qýandym da.

Ekinshi oıyndy álgindeı emes, saǵyraq oınaýǵa tyrystym. Únemi qyzdan jeńilis taba berýge bolmaıdy ǵoı. Biraq úsh-tórt júristen keıin Janar meniń úsh peshkamdy birden qyryp salǵany.

— Állýi! — dep, jaǵymdy shapalaqpen bir salyp, otyrdym da qaldym. Berekesi bir ushqan oıynnyń máni bola ma. Lezde taǵy utylyp qaldym. Bul joly topyrlatyp, alty-jeti buzaý aıdatty.

— Baıydyń, baıydyń! — dep, Janar onan ármen máz bola tústi. Endi meniń namysym kele bastady.

— Qazir utamyn, — dedim senimdi únmen.

— Utpasań, ne bolasyń?

— Ne bol deseń, so bolaıyn.

— Dúnıe júzindegi baryp turǵan maqtanshaqtyń ózi bolamysyń?

— Jaraıdy.

Úshinshi oıyn shıelenisip bastaldy. Áý degennen-aq eki peshkadan qarpysyp aldyq. Biraq birazdan keıin oıynnyń ara salmaǵy taǵy ózgere bastady. Bir-eki jerde múlt jiberip aldym. Janardyń eki peshkasy taǵy artyp ketti.

— Áı, bálem, kórermin jeńilmegenińdi, — dep qanattanyp, onyń mereıi asa tústi.

Meniń endigi úmit artqanym oń jaq shettegi bir peshkam edi. Túkpirletip otyryp, sony bıge alyp shyqtym. Qyrǵıdaı tıip, jaıparmyn-aý endi, bálem.

Biraq tap osy kezde maıdan dalasynda men oılamaǵan ǵalamat bir oqıǵa boldy. Aılaker Janar orta shende eleýsiz turǵan bir peshkasyn maǵan jegizdi de, basqa bir peshkasymen meniń álgi batyrymdy belden basyp, bıge ótip ketti. Onymen de tynbady. Álgi bıimen meniń ózge úsh jaýyngerimdi taǵy jaıpap saldy.

— Ýra! Utyldyń! Maqtanshaq Qoja. Men endi seni budan bylaı maqtanshaq Qoja dep ataımyn.

— Toqta, qalaı... qalaı bop ketti?

— Mine, bylaı... Sen meniń myna peshkamdy jediń be? Jediń. Onan soń men bylaı jep, bıge shyqtym. Odan keıin, mine, bylaı... bylaı... bylaı jedim. Áı, maqtanshaq Qoja. Utamyn dep maqtanyp ediń.

— Toqta. Meniń áli de bir bıim bar ǵoı.

— Onyń qolynan ne keledi?

— Kórermiz. Sen áli utqan joqsyń. Júris kezegi meniki me?

Meniń bir bıime qarsy Janardyń tórt peshkasy qaldy. Onyń da bireýi bı. Al qalǵandary da endi esh bógetsiz birtindep bıge shyǵýy daýsyz. Sosyn tórt qara bı meniń jalǵyz sary bıimdi ash bórideı ortaǵa alyp, tyrp etkizbeı bas salýy sózsiz. Osy qater aıdaı anyq tanylyp turǵandyqtan, birden-bir jan saýǵalaıtyn oryn — uzaq jolǵa shyǵyp kettim.

Bul pıǵylymdy túsine qoıǵan Janar:

— O, qorqaq! — dep yzalandyra tústi. — Sastyń ba, bálem. Sonan soń qaıda barar ekensiń.

— Jan-jaǵymnyń bári qater, qaıda barýshy edim. Uzyn joldan qıa bassam, mert ketetinim sózsiz. Sondyqtan taqtaıdyń ol shetinen bu shetine ilgeri-keıin syrǵanap, júrdim de otyrdym.

— Bunyń oıyn emes, shyq uzyn joldan.

— Óz erkim. Shyqqym kelse, shyǵam, shyqqym kelmese, shyqpaımyn.

— Joq, shyq uzyn joldan.

— Shyqpaımyn.

— Endeshe, sen jeńildiń.

— Joq, jeńilgem joq.

— Jeńildiń.

— Jeńilgem joq.

— Jeńildiń. Budan bylaı men seni Maqtanshaq Qoja dep ataımyn.

Janar ekeýimiz osy arada kádimgideı qyzyl keńirdek bolyp qaldyq. Ol «jeńildiń» deıdi, men: «Jeńilgem joq, kóne, oıyn aıaqtalǵansha oınaımyz» deımin. «Endeshe, uzyn joldan shyq» deıdi ol. «Shyqpaımyn» deımin men. Aqyry:

— Oınamaımyn senimen, — dep, Janar urtyn burtıtyp, doıbyny jınap aldy.

— Oınamasań, qoı, — dedim men de esemdi jibergim kelmeı.

Osy kezde qaqpa aldyndaǵy qara tóbet ars-ars úrip baryp basyldy. Shıqyldap darbaza ashylǵandaı boldy.

— Ájem keldi ǵoı deımin, — dep, Janar syrtqa júgire jóneldi. Men sońynan shyqtym.

Qaqpaǵa kirip kele jatqan ájesi Janarǵa:

— Oı, shybynym, jalǵyz otyrmysyń? — deı berdi de, meni kórip: — Myna bala Qoja ma? — dep surady. Kempirdiń úninde meni jaratpaǵandyq bar edi.

— Iá, — dep jaýap berdi Janar maǵan burtıa qarap.

— Bu neǵyp júr munda?

— Ekeýimiz doıby oınap otyrdyq.

— Balam, bar úıińe, — dedi kempir maǵan. — Janarjan, ıt qaýyp almasyn, shyǵaryp jibershi.

Men ıtti shabalandyryp, qaqpany aınalyp júrmeı-aq, sharbaqtan sekirip jónelgim keldi. Meıli, doıbydan salýym bolmasa da, táýir fızkýltýrashy ekenimdi Janar taǵy bir ret kórsin. Osyndaı oraıy kep turǵanda, sondaı ónerimmen bolsa da oǵan unap ketkim keldi.

— Saý bolyńyzdar.

Júgirip kelem sharbaqqa qaraı. Sekirdim... qoısańdarshy, adamdy qyrsyq shalaıyn dese, op-ońaı ǵoı. Osy arada oılamaǵan jerden masqaraǵa ushyrap, abroıym aırandaı tógildi de qaldy. Ne boldy deısińder ǵoı. Bir balaǵym syrǵaýyldyń úshkil basyna ilinip qalyp, sozylǵan kúıde uzynymnan túspesim bar ma. Ońbaı jyǵyldym. Biraq ólimnen uıat kúshti degen emes pe, jalma-jan tez túregeldim de, artyma qaramastan zytyp otyrdym.

Janar men ájesi qarqyldap kúlip qala berdi.

«Iapyr-aı, Janardy renjitip kettim-aý. Sonshalyq nege egestim. Áı, osy qaısarlyq minezim meni abroıǵa joldas etpeıdi ǵoı. Uzyn joldan shyǵyp, jeńile salsam, nem ketetin edi».

Janardyń ókpeli pishinmen burtıa qaraǵan keıpi kóz aldyma keledi. «Keshirshi, keshirshi, Janar, turpaıylyq isteppin. Kiná mende».

Úıge kirip bara jatqanda, ıtten qoryqqansyp, Janardyń jup-jumsaq bileginen qysyp ustap, jabysa túskenimdi oılaǵanda, boıymdy tátti bir sezim jaılaǵandaı boldy. Sol súıkimdi bilek qazir de ýysymda turǵandaı, óz alaqanymdy ózim qushyrlana qysamyn...

Basyma qıly-qıly oılar sapyrylysyp keledi. Onynshyny bitirgen soń, armıaǵa shaqyrylam. Al Janar bolatyn bolsa, ınstıtýtqa oqýǵa túsedi. Sonda, bálem, men oǵan óleńdetip turyp neshe alýan ǵajap hattar jazarmyn-aý.

Sóz joq, Janar da jaýap jazady. «Janym Qoja» dep bastar, múmkin. Qandaı súıkimdi sóz.

...Kózge túrtse kórgisiz tastaı qarańǵy. Sabalap jańbyr quıyp tur. Jentektelgen qoıý qara bult aspan tórinde darıasha sapyrylysady. Kún kúrkirep, naızaǵaı shartyldap, kózdi shaǵyp, qulaqty tundyrady. Kúrkirep tasyp aqqan kók býryl taý ózeniniń jaǵasynda tabıǵattyń doly minezin eleń qylmaı, qarýyn kezep ustap susty shekarashy tur. Bul jaýyngerlik boryshymdy ótep turǵan myna menmin.

Múmkin, aýa raıynyń osy qarbalasyn paıdalanyp, zulym jaý elimizge qandy sheńgelin salmaq bolar.

Qasıetti elimiz shekarasyn buzýǵa árekettener. Biraq men qasyq qanym qalǵansha onymen alysýǵa ázirmin. Áne, jaý tankteri záýlim aǵashtardy shópteı japyryp, biriniń sońynan biri jantalasyp alǵa umtylyp keledi. Men bir buǵanyń túbinde tank buzatyn granatalardy qasyma yńǵaılap qoıyp, ańdyp jatyrmyn. Alǵashqy tank qulash jeter jerge kelip te qaldy. Ornymnan kóterile berip, laqtyrdym granatany. Dál tıdi mańdaıdan. Jaryldy.

Ekinshi, úshinshi tankter de osynyń aıaǵyn qushty.

Basqynshy jaý qıa basa almaı, jer jastandy..

Meniń dańqym osy kúni-aq búkil elge jaıylady. Gazetter, múmkin, sýretimdi de basyp shyǵarar. Sonda Janar ne kúıge túser eken?

Men armıadan batyr atanyp, orden taǵyp kele jatyrmyn. Kópir aýzynda shoq-shoq gúl býmalaryn ustaǵan nópir jurt jolymdy tosyp tur. Solardyń ishinen kózime ottaı basylyp, Janar ushyraı ketedi. Ańsap kórisken Qozy men Baıandaı bir-birimizge qushaq jaıa umtylamyz.

— Janar!

— Qoja!

Mektep dırektory Ahmetov bastaǵan bir top muǵalim qasyma keledi. «Jaraısyń, Qoja. Jigit-aq ekensiń. Biz seniń mundaı erjúrektigińdi bilmeı, baıaǵyda beker ursady ekenbiz ǵoı. Keshir», — deıdi Ahmetov. «Iá, talqydan-talqyǵa sap, kún kórsetpeýshi edińizder, — deımin men. — Ásirese álgi Maıqanova apaı...»

Maıqanova maǵan batyp kele almaı, bir shetke taman yńǵaısyzdanyp turady. «Siz nege oqshaýlanyp tursyz, beri taman kelińiz», — deımin. Ol qaltyraı basyp, jaqyndaı túsedi. «Keshir, Qoja... Baıaǵyda men saǵan pıoner lagerine joldama bermegenimdi umytpaǵan bolarsyń». «Iá, umytqanym joq». «Keshir, keshir, aınalaıyn Qojataı».

Keshiremin be, qaıtem? Joq, ózgege keshirsem de, Maıqanovaǵa keshirmeımin. Óıtkeni onyń yzasy ábden ótip bitti. Ahmetovty ońasha shyǵaryp alam da: «Maıqanovany shyǵaryńyz muǵalimdikten», — deımin. Sonymen bitip jatyr. Sovet Odaǵy Batyrynyń aıtqanyn Ahmetov oryndamaı kórsin!

Eh, shirkin, ushqyr qıal adamǵa ne istetpeıdi.

ALTYNSHY TARAÝDA

Ájem jóninde birer sóz, meniń at urlap minbekshi bolǵan áreketim jáne Sultanmen kezdesýim aıtylady.

El aıaǵy basylýyn kútip, kitap oqyp otyrdym. Ájem tósek sala bastap edi.

— Maǵan tósek salmańyz, men búgin jaılaýǵa ketemin, — dedim.

— Búginiń qalaı? Osy jeti qarańǵy túnde me?

— Iá, túnde. Kúndiz yssy ǵoı. Salt atpen jol júrgenge tún tıimdi emes pe.

— Kólikti qaıdan taptyń?

— Qaıdan tapsam da taptym. Kólik daıar, — dedim.

— Áı, sen ońbaǵyr, taǵy bir pále shyǵarǵaly júrgennen saýmysyń?

Ne pále shyǵarýshy edim. Osy siz-aq maǵan ylǵı shúbálanyp turady ekensiz.

— Shúbálanbaı qaıteıin, óziń tynysh júrmeısiń.

Ájem taǵy da turyp alyp, qulaǵymdy talaı sasytqan daǵdyly ónegesin aıta bastady:

— Shybynym, áıteýir, eshkimge tımeı, urynbaı, jaıyńa júr. «Tek júrseń, toq júresiń» deıdi atań qazaq. Seniń tentektigińdi menen basqa eshkim de kótermeıdi. Áıteýir, saǵan aıtar aqylym, — tynysh júr, balam, tynysh júr. Bireýdiń ala jibin attaýshy bolma. Meshkeı degen jaqsy at emes.

Osy úlkender degen qyzyq halyq. Bir meniń ájem emes, qaı-qaısysy da balalarǵa shetinen ósıet aıtqysh, jón siltegish, aqylgóı keledi. «Olaı etpe, bulaı et, anany isteme, mynany iste» dep táptishtep turǵanda, tańdaılarynan shań kóteriledi. Al endi ózderine qarańdarshy. Ne qıly jaman minez, jónsizdik osy úlkenderdiń arasynan shyqpaı ma? Urlyq istep, sottalyp jatatyndar kimder? Úlkender. Mas bolyp, qatyn-balasynyń úreıin alyp, úıinde shurqan shyǵaratyn kimder? Úlkender. Báleqorlar, jemqorlar, jalaqorlar — bári úlkenderden shyǵady. Endeshe, olar bizge, balalarǵa, aqyl aıtyp, jón siltemes buryn, áýeli ózderin ózderi túzep alsa, qandaı jaqsy bolar edi.

Ájem meniń qyzyq adam. Turmystyń qarapaıym qaǵıdasyna budan júırik kisi osy aýylda sirá de tabyla qoıar ma eken. Sóıte turyp, ol kóp másele jóninde sábıdeı ańqaý. Qarańǵy bolǵan soń, ańqaý bolmaı qaıtsin. Men qansha áýrelensem de, oǵan osy kúnge deıin jerdiń domalaq ekenin uǵyndyra almaı-aq qoıdym. Aıtysyp-aıtysyp keledi de, qolyn bir-aq silteıdi.

— Bar, aýlaq. Jer domalaq emes, sen domalaqsyń. Basymdy qatyrmaı, bar, — deıdi.

Keıde ekeýimiz Qudaı jóninde kerisip qalamyz.

— Qudaı joq bolsa, dúnıeni kim jaratady? — dep suraıdy ájem.

— Dúnıeni eshkim de jaratqan joq, ózi jaraldy.

— Sen, nemene, sonda qasynda qarap turyp pa ediń, dinsiz neme?

— Qarap turǵanym joq, kitaptan bilem.

— Al adamdy kim jaratty?

— Adam maımyldan jaralǵan.

— Táıt, sandalǵan neme. Sandalmaı, bar onda ana ormandaǵy maımyl áke-shesheńe.

Ájem ekeýimizdiń ǵylymı talasymyz árqashan osyndaı alaýyzdyqpen bitedi.

El aıaǵy basyldy-aý degen kezde tysqa shyqtym. Aı qarańǵy, qoraǵa kirdim de, belgili jerde ilýli turǵan júgendi aldym. Aýyzdyǵy sybdyrlamastaı etip, qoltyǵyma qystym da, úı artyndaǵy terekterdiń arasymen ózenge qaraı jóneldim.

Shirkin-aı, jalǵyz ketpeı, qasymda Janar bolsa, qandaı jaqsy bolar edi! Maýjyraǵan barqyt tún, ıesiz dala. Jol ústi, ekeýden ekeý ǵanamyz. Árqaısymyzdyń kókeıtesti armanymyz jóninde, bolashaq ómir jóninde syr shertisken bolar edik...

Aýyldaǵy minis attar túnge qaraı ózen boıyna jiberiledi. Meniń kózdep kele jatqanym sonyń biri. Áne, shetki bir jylqynyń qarasy kórinip te qaldy. Jaqyndap kelsem, Alshabaı shaldyń jeke menshik tor bıesi eken. Aıaǵynda Alshabaıdyń ózindeı qasarysqan som shoıyn kisen. Qasynda qulyny jaıylyp tur.

Ármenirek taǵy bir-eki jylqy shópti byrt-byrt úzip, jaıylyp tur. Sonyń bireýine taqap keldim. Mine, berdi

Qudaı tilegimdi. Kolhoz tóraǵasynyń jıren jorǵasyna dóp kelgenimdi kórdiń be. «Shirkin, taqymyma bir tıer me ediń!» degen tátti arman tańdaıymdy burynnan qýyryp júrýshi edi. Endi sol armanymdy júzege asyratyn boldym.

Jıren qasqa aldyńǵy eki aıaǵynan shiderleýli eken. Óziniń minezi jaman deýshi edi. Men jaqyndaı bergende, qulaǵyn tigip, osqyrynyp qarsy aldy.

— Tr-r-r, janýar, tr-r-rr, — dep qolymdy sozyp, moınyn sıpaǵym kelgen ısharat bildirdim. Biraq buǵan aldanatyn jıren at emes. «Jolaýshy bolma, jolasań, berem sazaıyńdy» degendeı quıryǵyn buryp, qulaǵyn jymqyra bastady.

— Táıt ári! Myna aqymaq qaıtedi, — dep, Satybaı jylqyshyǵa eliktep, zekip tastadym. — Taq, taq, janýar, taq, taq...

Báribir jıren at jolatar emes. Zekimek túgil, baqyrsam da tilge keletin nıeti joq. Quıryǵyn buryp, qulaǵyn jymqyryp, qosaıaqtap tebýge daıyn tur.

Egeskenge egesetin mende de bir saıtan bar. «Qap, pyshaqqa ilingir ıttiń ǵana maly. Yzań ba seniń! Taqymyma bir tıseń, tarttyrar em-aý sazaıyńdy» dep, ony qalaı etkende de minbeı tynbaýǵa bel baıladym. Átteń, jalyna qolym bir ilinse.

Aqyry, aınalsoqtap júrip, bir yńǵaıly kilteńi kelgende, shap berip, jıren attyń jalyna jarmasa kettim. Qors etip, úrkip ala jóneldi. Aıaǵym anda bir tıip, mynda bir tıip, dóńgelek ushyp kelem. Sonda da aıyrylar emespin. Mundaı da jaýyz mal bolady eken, toqtamaıdy. Aqyry, bir kezde saýsaǵym saldyrap talyp, jazylyp kep ketti. Anadaı jerge ushyp tústim. Jıren at jalt berip kep, qosaıaqtap birdi tepti. Myna oń jaq sanyma saq ete tústi tuıaǵy. Shoq basqan kúshikteı qyńsylap, dóńgeledim de qaldym. (Qudaı saqtaǵanda, qata tıipti. Eger dóp tıgende, jiligimniń kúlparshasyn shyǵarar ma edi, qaıter edi.)

Bir ýaqytta dál qasymnan:

— Bul kim, eı? Kim bul? — degen daýys estildi.

Selk etip, bebeýleýimdi dereý qoıa qoıdym. Qolynda júgeni bar, kepkaly bireý tekip keledi. Tanı kettim — Sultan. Ol maǵan eńkeıip, úńilip qarady da:

— Óı, Qara Kójemisiń? Ne boldy? Neǵyp dóńgelep jatyrsyń? — dedi.

— At teýip jiberdi.

— Qaı at?

— Anaý, — dep men jıren atty nusqadym.

— Qaı jerińe tepti? Súıegi saý ma synǵannan?

— Saý ǵoı deımin, — dedim men aıaǵymdy sozyp baıqap.

— Káne, men kóreıin, — dep, Sultan qolyndaǵy júgenin jerge qoıa saldy da, meniń aıaǵyma jarmasty.

— Oıbaı, aqyryn! — dep shyńǵyryp jiberdim.

— Óı, sýjúrek neme, janynyń táttisin qaraı gór. Toqtaı tur. Ólmeısiń. Synǵan túgil, dáneńe de etpegen. Tek kók eti aýyryp qalǵan ǵoı. Qazir barysymen dereý sýjapyraq tartsań, eshteńe etpeıdi, basylyp ketedi. Men jylan shaǵyp alǵan bireý me dep qalsam. Bul sumpaıy jırenniń syryn bilmeýshi me ediń. Oǵan neǵyp urynyp júrsiń?

— Qasynan ótip bara jatyr edim, teýip jiberdi.

— Óı, qara bassyn seni, — dep, Sultan meni mazaqtaı bastady. — Aldyńdaǵy taýdaı atty kórmeı, ne qara basty seni.

Men bul sózge jaýap taba almaǵandyqtan, aıaǵymnyń aýyrǵanymen álek bolǵansyp, odan beter oıbaılap, qınala tústim.

— Túregel, bir músheń qırap qalǵan nemedeı shoıyrylmaı, — dep, Sultan meni, oıbaılaǵanyma qaramastan, súırelep turǵyzdy. — Káne, basyp kórshi aıaǵyńdy. Taǵy da bir atta. Aıttym ǵoı, qıramaq túgil, dáneńe de bolmaǵan. At tepkenge de aıaq synýshy ma edi. Ólmeısiń. Júr, kettik. Shoınańdamaı, túzý bas.

Sultannyń jasy menen eki-úsh jas úlken. Ákesi Súgir jylqy baǵady. Ózi osydan biraz jyl buryn oqýdy tastap ketken. Sodan beri burynǵynyń serileri qusap, ákesiniń arqasynda sáıgúlikten sáıgúlikti tańdap minip, ylǵı jortýyldaıdy da júredi. Keıde aılar boıyna zym-zıa kórinbeı ketedi, sonan soń qaıtadan paıda bolady. Ne istep, ne tyndyryp júrgenin bir Qudaıym ózi bilsin. Sultannan:

— Qaıdan keldiń? — dep surap edim.

— Jaılaýdan keldim, — dedi.

— Jaılaý qandaı eken?

— Aıtpa. Tamasha. Shóptiń bıylǵy shyǵymyn kórseń, belýardan keledi.

— Baraıyn desem, kólik joq, — dedim Sultanǵa.

— Men alyp keteıin. Erteń tańerteń qaıta júremin.

— Qalaı alyp ketesiń? Basy artyq kóligiń bar ma?

— Onda jumysyń bolmasyn. Tańerteń daıyndalyp, kútip otyr. Er-toqymyń bar ǵoı?

— Bar.

—Endeshe, bitti. Kelistik.

Sultan meni esik aldyna deıin súırep ákeldi de:

— Qara Kóje, seni bir jerge ertip barsam, serik bolýǵa jaraısyń ba? — dep surady.

— Qaıda?

Sultan dereý aınydy:

— Joq, sen shoınaqty joldas etemin dep, basyma pále taýyp alarmyn. Qosh. Men kettim. Al tańerteń daıyndalyp tur.

— Maqul.

JETİNSHİ TARAÝDA

Sultan ekeýimizdiń bir atqa eki er erttep minýimiz, Sultannyń meni shylym tartýǵa baýlýy, onyń aıaǵy nemen tynǵany sóz bolady.

Erteńgi shaıdy iship bola bergende, esik aldyna salt atpen tasyrlatyp Sultan jetip keldi:

— Qara Kóje, barmysyń?

— Barmyn.

— Daıynbysyń?

— Daıynmyn.

— Alyp shyq er-toqymyńdy.

Er-toqymymdy kóterip, esik aldyna shyqtym. Jaraý, qula dónenniń ústinde shirenip Sultanym otyr. Jeteginde at túgil, saıtan da joq.

— Kóligiń qaısy maǵan ákelgen?

— Mynaý kólik emes pe? — deıdi Sultan qula deneniń saýyrǵa qaǵyp. — Sal erdi.

— Qaıda salam?

— Sal myna meniń artyma. Qula dónen aman bolsa, ekeýimizdi jaılaý túgil, Almatyǵa aparady.

— Sonda, bir atqa eki er erttemekpiz be!?

— Onyń nesine tańdanasyń? Tamasha bolady.

Bir atqa eki er erttep mingen qazaqty men buǵan deıin kórgen joq edim. Sultannyń myna aqyly, shynynda da, oıǵa qonymdy, qyzyq kórinip ketti. Saldym erdi onyń artyna. Tarttym tartpany. Mingestim. Osy kezde úıden ájem shyǵa keldi.

— Ákem-aý, mynalary nesi... —dedi ájem qolymen kózin kólegeıleı tańdana qarap. — Áı, kógermeı ketkir, qý Sultan, sen ǵoı osyny shyǵaryp júrgen.

Atqa jaıdaq mingennen de, bul tamasha bolady eken. Aıaǵyń salaqtamaıdy, árkimniń óz úzeńgisi bar. Ári qula dónen maıda júristi janýar bolyp shyqty.

Soqtyrǵannan soqtyryp otyryp, Sultan dúkenniń aldyna kelip bir-aq toqtady. Aıaǵyn attyń jalynan asyra jerge sekirip túsip, tizgindi maǵan tastady:

— Má, usta mynany. Aqshań bar ma?

— Ony qaıtesiń?

— Qansha somyń bar?

— Bes somym bar, ony qaıtesiń?

— Sol ǵana ma, meıli, ákel beri.

Sultanǵa táýeldi bop, artyna mingesip otyrǵan soń, bermeımin dep qalaı aıtaıyn. Tós qaltamnyń túımesin jaılap aǵytyp, amalsyzdan qol sala bastadym.

— Eı, bolsańshy, sonsha neǵyp kúıbeńdep kettiń?

— Kúıbeńdeıtin jónim bolǵan soń kúıbeńdeımin de... Toqtaı tur, taba almaı jatyrmyn.

— Múmkin, basqa qaltańda shyǵar?

— Joq, osy qaltamda bolatyn.

Meni munsha kúıbeńge salǵan tós qaltamdaǵy eki shytyrlaq qaǵaz edi. Saýsaǵymnyń soqyrlyǵynan sonyń qaısysy bes somdyq ekenin tanı almaı jatyrmyn ǵoı. Aqyry, táýekel dep, bireýin sýyryp aldym. O, masqara! Sheti kózime shalynǵanda-aq júregim sý etip, ishim ýdaı ashyp ketti. Bul alyp shyqqanym baqandaı on somdyq edi.

— Óı, mynaýyń on som ǵoı? — dep qýandy Sultan. — Óı, qý Qara Kóje-aı, qýlyǵyń qalmaıdy-aý osy seniń. Meıli, on som bolsa da, ákel beri.

— Men muny bes som eken desem, on som eken ǵoı, — dep, uıatymdy qymtap, men de bilmegensip jatyrmyn.

Sultan aqshany alyp dúkenge kirip ketkende, qaltama qaıta qol salyp, ekinshi shytyrlaq qaǵazdy sýyryp aldym. Bul bes somdyq. Álgi meni shatastyryp, uıatqa qaldyryp júrgen, mine, osy qý ǵoı. Yzasyna ózin tórt bólip, laqtyryp jibersem be eken dep, kijinip bir turdym da, biraq onsyz da talaı kóresini kórip, ýmajdalyp, ıi túsip bitken beıshara bolǵandyqtan, janym ashydy. Qaltama qaıta salyp qoıdym.

Sultan magazınnen galıfe shalbarynyń eki qaltasy tyrsıyp, urty shodyraıyp, shaınańdap shyqty.

— Ne satyp aldyń?

— Zoldyń qamy, — dedi Sultan aýzy sóıleýge ázer kelip. Onysy «joldyń qamy» degeni.

Sultan tizgindi qolyna aldy da, erge qaıtadan qarǵyp mindi. «Al endi kettik» dep, men asyǵystyq bildirem. Sultannyń artyna jarbıyp mingesip ketip bara jatqan myna túrimdi Janar kórmese eken deımin.

Aýyldan bylaı shyǵa berip, Sultan maǵan qaltasynan pránık alyp berdi. Ekeýimiz qytyrlatyp jep kele jatyrmyz. Qula deneńniń taǵasy tastaq jolǵa shyq-shyq soǵylady.

Bir kezde Sultan artyna burylyp:

— Sen shylym shegesiń be? — dep surady.

— Joq.

Ol erge qyryndap otyrǵan kúıi attyń tizginin tejedi de, qaltasynan bir pachka sıgaret sýyryp aldy. Aýzyn ashty da, maǵan usyndy:

— Má, úıren.

— Óziń tarta ber, — dedim men.

— Osy kúnge deıin shylym shegýdi úırenbeı, neǵyp júrsiń? — dedi Sultan meni kinálaı sóılep. — Má, tart.

Aldym. Sultan ottyq jaǵyp usyndy. Tutattym da, burqyldatyp tarta bastadym. Aýzyma tútinniń jap-jaman ys dámi keledi.

— Oı, saýatsyz, — dedi Sultan meniń shylymdy qalaı shegip kele jatqanymdy kórip. — Sóıtip te tarta ma eken. Jap-jaqsy sıgaret bosqa qor etýin qarashy. İshke tart. Mine, bylaı. Aýzyńa tútindi toltyryp al da, jutyp kep qal.

Bala dese, bárimizge tıedi, bizden ótken aqymaq jan joq qoı. Keıde qaıdaǵy bir zalaldy nársege, sonyń sol zalaldyǵyn bile tura, ıtteı áýes kelemiz. Osy arada maǵan: «Káne, jutsam, jutyp kóreıinshi, — degen oı keldi, — ne bolar eken».

Al endi bul baqytsyzdyqty bastan keshirgen bolsańdar, ózderiń de bilip otyrǵan shyǵarsyńdar. Aýzymdy tútinge toltyryp alyp, jutyp kep qalǵanym sol eken, bir keremet ýly gaz óńeshimnen sheńgeldep ala kep tústi. Tynysym bitip, qaqaldym da qaldym. Kózimnen jasym yrshyp ketti... Endi bir shaqta kózim buldyrap, jer-dúnıe tóńkerilip bara jatty.

— Oıbaı, toqta!

Attan aýyp túsip, qyljıa kettim jol shetine. Júregim loblyp, qusa almaı, qınalyp jatyrmyn.

Meniń bul aıanyshty halime jany ashýdyń ornyna, Sultan ońbaǵan mazaq etip tur:

— Qaıran Qara Kójem-aý, ajalyńnan úsh kún buryn óletin boldyń-aý. Mıllat apaıǵa ne betimdi aıtyp barar ekem? Tym qursa, jaılaýǵa jetip te ólmeı, áýrege salatyn boldyń-aý.

Mine, sodan beri temekini aýzyma almaq túgil, ıisi murnyma kelse, zytyp jónelemin.

SEGİZİNSHİ TARAÝDA

Oqýshy jańa keıipker Dáýletpen tanysady.

Qula dónendi jele aıańdatyp otyryp, tús aýa taý ishine kelip kirdik. Bul aranyń aýa raıy men jer kelbeti tómengi jazyqqa esh uqsamaıdy. İzyń etken shybyn joq, sap-salqyn. Bet aldymyzdaǵy taý aqtary jaqtan qońyrjaı samal jel esip qoıa berdi. Qubylyp jaıqalǵan jasyl shalǵyn, gúl-báısheshek.

At ústindegi uzaq júris meni sharshataıyn dedi. Óıtkeni atqa eki adam mingeskende, artqysy kóp túıgishteledi eken. Sultan bolatyn bolsa, kúnge kúıgen jelkesi qyp-qyzyl bolyp, kepkasyn kózine túsire kıgen kúıi búlk etetin emes. Masatydaı qulpyrǵan jer kelbetin kórgende, bulaq jaǵasyndaǵy kógalǵa meniń raqattanyp aýnaı ketkim keldi.

— Sultan, osy araǵa at shaldyryp, demalyp alsaq qaıtedi?

— Sharshadyń ba?

— Shóldep kettim.

— Endi biraz júrsek, malshylardyń úıleri kezdesedi. Qymyzǵa jetip, bir-aq demalaıyq, — dedi Sultan.

Aıtqandaı-aq, kelesi tumsyqty aınala bergende, oń qol jaǵymyzdaǵy betkeıde bir kıiz úı kórindi. Kóne tartqan qarasha týyrlyqtyń ústine appaq jańa túndik jabylǵan. Esik aldyndaǵy shı sórede jas qurt jaıýly tur. Úı mańy mal qıy, saryala tepseń; eski jurt ekeni beseneden belgili. Árirekte jelide eki qulyn baılanypty. Onyń biri ker qulyn, tańy jarqyrap, baýyryn kúnge qaqtap, typyr etpesten sereıip jatyr. Qasyndaǵy qaraker qulyn jerdeı tyń tyńdaǵandaı basyn tómen salyp múlgipti de qalypty.

— Qudaı tilegimizdi berdi, qymyz ishetin boldyq, — dep Sultan at basyn solaı qaraı burdy.

Aldymyzdan antalap úsh ıt úrip shyqty. Úlkendigi tanadaı shunaq qulaq, aq tós qara tóbet qarlyqqan qalyń daýyspen ars-ars etip kep, attyń týra basyna sekire bastady. Al ekinshi bir suńǵyla qara qanshyq úıge jibermeımin degendeı qula dónenniń quıryǵynan tartqylap júr.

Sultekeńniń minezi ıtten de jaman. Qamshysyn ońdy-soldy úıirip, ıtterdi odan ármen óshiktirip, azan-qazan shýlatqan boıda esik aldyna bir-aq kelip toqtady. Sol kezde úıdiń túsirýli turǵan esigin serpip ashyp, jasy on bir, on eki shamasynda sekpil bet sary bala shyǵa keldi. Basynda shekarashylardyń jasyl kartýzy. Keń bolǵandyqtan, áldeqandaı olaq qol onyń artyn qabystyryp, qara jippen battıtyp kóktep qoıǵan.

Bógde bireý kelip, ıtter abalap úrgendegi balanyń daǵdyly qyzmeti osy bolý kerek, ol bizge nazar aýdarmastan, dereý bosaǵada jatqan aq baqanǵa jarmasty da, ıtterdi qýa bastady.

— Ket! Ket, Alyp soq. Jat ornyńa baryp.

Alyp soq tóbet balany dereý tyńdady. Shabandap, kómeıinen qyrq-qyrq barlatyp sarqyp úrip, bizge ala kózben burylshaqtaı qarap, taıyp otyrdy. Otan ilesip ózge ıt te jym boldy. Baqan súıretken bala bizge nazaryn endi aýdardy.

— Bul kimniń úıi? — dep surady Sultan sekpil bet baladan at ústinde turyp.

— Jumaǵuldyń úıi.

— Jumaǵul ne isteıdi?

— Qoı baǵady.

— Kim bar úıde?

— Eshkim joq.

— Shesheń qaıda?

— Ana beldiń astyndaǵy sıyrly aýylǵa ketti.

— Qymyz bar ma?

— Qymyz joq. Baǵana kisiler kep iship ketken.

— Túk qaldyrmady ma?

— Qalǵan joq, — dep kúmiljidi bala.

— Nege ótirik aıtasyń? Júktiń astynda keregege baılaýly turǵan bir mes qymyzdy qaıda qoıasyń?

— Ony saǵan kim aıtty?

— Jolda qoı jaıyp júrgen Jumekeńe kezdesip edik, sol aıtty. «Júktiń astynda bir mes qymyz baılaýly tur. Sodan tókpeı-shashpaı, bir-bir keseden quıyp ishińder» dedi. — Sultan osyny aıtty da, syr berme degen ısharamen meniń tizemdi mytyp qoıdy.

Kóntek erni tańyrqaı ashylǵan qalpy, sekpil bet tań-tamasha keıipte turyp qaldy. Sultannyń ospaq sózi shyndyqtyń tóbesinen túsken bolý kerek. Mynaý sonyń baıybyna bara almaı tur.

Sekpil bettiń solqyldaı bastaǵanyn kórgen Sultan:

— Túseıik, — dep at basyn mama atashqa qaraı burdy. Túsip, atty baıladyq ta, úıge bet aldyq. Sekpil bet álgi ornynan tapjylmaı, mynalar qaıtedi degendeı, bizdi kózimen baǵyp, kóńilindegi kúdigin ne aıtpaı, ne Sultannyń aıtqanyna sene almaı, del-sal bolyp tur.

Úı ishi ala kóleńkeleý, salqyn eken. Sultan tap bir naǵashysynikine kelgendeı tór aldyna sulaı ketti de, úı ıesi kirgenge deıin júktiń astyn ashyp jiberip, qarap ta úlgerdi. Tyrsıǵan bir mes qymyz, shynynda da, baılaýly tur eken.

Bizden seskengendeı tabaldyryqty áreń attap sekpil bet kirdi. Bosaǵadan ozbaı, turyp qaldy. Jýa-jýa shıraǵan qalpy bolsa kerek, ústindegi kók sáten kóılektiń etegi tyltıyp qarnyna shyǵyp ketken. Yshqyr men eki aralyqtan úrgen doptaı tyrsıǵan toq qarynnyń bir sheti jyltyrap kórinedi.

— Eı, atyń kim seniń? — dep surady Sultan.

— Dáýlet.

— Atyń ádemi eken. Dáýlet degen tamasha at. Meniń aǵaıymnyń aty da Dáýlet.

Aǵasy túgil, Sultannyń saıtany da joq edi. Ótirigimdi shyǵarma dep, meniń sanymdy taǵy shymshyp qoıdy da, sóıleı berdi:

— Dáýleti mol, dastarqanyn baı, alaqany keń bolsyn dep qoıǵan ǵoı. Eı, Dáýlet, biz asyǵyp otyrmyz. Sen bizge bir-bir keseden qymyz ber.

— Apam ursady. Ony aýylǵa berip jiberemiz degen.

— Neni?

— Júktiń astyndaǵy qymyzdy.

— Jumekeń ózi aıtty ǵoı, bir-bir kese quıyp ishińder dep. Ákel, kese ákelshi.

— Apam ursady...

— Uryspaıdy, biz saǵan aqsha tóleımiz.

Sultan qaltasynan qobyratyp birneshe bir somdyq sary qulaqtardy sýyryp aldy. Dáýlet shyn aqsha ma degendeı súzile qarap qaldy.

— Iá, tóleımiz, — dedim men Sultandy qoshtap. Ashyq aýyz Dáýletti aldap ishkennen góri adamshylyqqa bul bir taban jaqyn edi.

— Apam kep qalsa, qaıtem?

Bul Dáýlettiń kóngeni edi.

— Kelmeıdi, — dep, Sultan ornynan ushyp túregeldi.

— Qaı jaqtan kelýshi edi. Mynaý, — Sultan meni nusqady, — kıizdiń jyrtyǵynan baqylap tursyn. Ekeýimiz tezdetip quıyp jibereıik.

Dáýlet qolyn sozdy.

— Áýeli aqsha ber.

— Má, — dep, Sultekeń Dáýletke bir somdy ustata berdi.

— Mynaýyń jyrtyq, eski aqsha ǵoı.

— Endeshe, mynany al, má, — dep, Sultan onyń qolyndaǵyny shytyrlaǵan sý jańa bir somdyqqa aıyrbastap berdi.

Aqshanyń sıqyr kúshi Dáýlettiń shyraıyn kúrt ózgertti. Endi onyń kózinde qýanysh ushqyny tirilip, bizge úıirsektep qaraı bastady.

Sultekeńniń qımylyna kóz ilespeıdi. Júktiń astydaǵy mesti dereý sýyryp alyp, aýzyn sheship jatyr. Dáýlet óresheniń ishinen buryn ishine qymyz quıylǵan kishirek bir kók kastróldi alyp shyqty.

— Káne, tos.

Sultekeń cap etkizip, orta kastrólden asa qymyzdy bir-aq quıa saldy.

— Kóp bop ketti! — dep shyj ete qaldy Dáýlet.

— Eshteńe etpeıdi.

Mesti Sultekeń kóz ilespeıtin shapshańdyqpen ornyna qaıta baılap qoıdy. Ekeýimiz kastróldegi qymyzdy kesemen kósip alyp, kezektesip simire bastadyq.

Bosaǵan kastróldi óreshe ishine aparyp qoıǵan soń, Dáýlet:

— Taǵy bir som ber, — dep qolyn sozdy.

— Ne úshin?

— Sender eki kese emes, kóp ishtińder ǵoı.

— Óı, jolyń bolǵyr, — dep keıidi Sultan, — biz ony isheıik dep ishtik pe. Apań kep qalsa, seni qurtady eken dep, saǵan janymyz ashyǵan soń ishtik qoı. Beker ishken ekem. Qarnymdy syzdatyp ketti.

Dáýlet ne derin bilmeı, bedireıip qaldy.

— Sen onan da bizge jeıtin birdeńe ber. Qymyz ishimizdi ashyta bastady, — dedi Sultan.

Dáýlet sozǵan qolyn endi ǵana tartyp aldy.

— Nan jeısińder me?

— Ákele ber. Maı bar ma? Ony da ákel. — Sultan Dáýletpen qabattasyp, óreshege birge kirip ketti. — Myna bireý pisken omyrtqa ma?

Saýdadan paıda taýyp qalǵan Dáýlet:

— Tamaqqa da aqsha tóleńder, — dep eskertti.

Áldekim shala mújip tastaǵan moıyn omyrtqany qomaǵaılana tistelep jatyp:

— Jaraıdy, tóleımiz, — deıdi Sultan.

— Qazir tóle.

Sultan Dáýletke taǵy bir som berdi. Bir-bir japyraq nanǵa maı jaǵyp, soǵyp aldyq.

— Al kettik, — dedi Sultan.

Dáýlet meniń aldymdy tosqaýyldaı qaldy:

— Bákiniń keregi joq pa?

— Káne, qandaı báki? — dedim men.

Dáýlet qaltasynan bákisin alyp kórsetti. Temir sapty kishkentaı arzanqol báki eken. Unatpadym.

— Belbeý kerek emes pe?

— Qaısy?

Dáýlet jeıdesin túrip jiberip, satpaq-satpaq kir qarnyn aldyma tosyp, belindegi belbeýin kórsetti.

— Óziń qaıtesiń? Shalbaryń túsip ketpeı me?

— Túspeıdi. Qaıyspen baılap alam.

Men Dáýletti, nege ekenin, aıap ketkendeı boldym. Onyń eń sońǵy belbeýine deıin tonap áketý ońbaǵandyq bolar edi.

— Keregi joq, qosh bol.

Dáýlet amalsyz qoshtasqandaı yńǵaı tanytty:

— Qosh bolyńdar.

Dereý atqa qondyq ta, úsh ıtti ýlatyp-shýlatyp jónele berdik. Aqtós tóbet attyń omyraýyna shapshyp, suńǵyla qara qanshyq quıryǵynan tartqylap, ıttik minezderin taǵy kórsete bastady. Sultekeń qara tóbetti qamshymen tumsyqqa bir tartýǵa qushtar bolyp, bastyrmalatyp keledi. Biraq ákki tóbettiń ońaılyqpen urǵyza qoıatyn túri joq. Qamshynyń ushy jeter-jetpes jerden ars-ars etip, órshelenip, qalmaı kele jatyr. Men artyma burylyp qarasam, kókjasyl kepkasy qalqıyp, jeıdesiniń etegi órge qaraı tańqıa túsip, Dáýlet sáýdeger úı syrtynda bizdi kózimen uzatyp áli qarap tur eken.

TOǴYZYNSHY TARAÝDA

Ne jóninde aıtylatynyn oqyp shyǵyp ózderiń bilesińder.

— Qara Kóje, qarashy mynaǵan.

— Muny qaıdan aldyń?

— Tamasha malaqaı bolmaı ma?

Sultannyń qolyndaǵy kók qarakól aspannan tústi me, qaıdan paıda bola qaldy? Ustap kórsem, jibekteı map-maıda. Ileýinde min joq, aq qaǵazdaı.

— Áı, muny qaıdan aldyń?

— Qudaı berdi.

Eger Qudaı Taǵala pendesine birdeńe bere qalǵandaı bolsa, ondaı meıirimdiligin Sultannan bastaı qoımas.

— Jónińdi aıtshy, bul qaıdan paıda boldy?

— Ózi unaı ma saǵan?

— Ádemi eken.

— Sultekeń ony-puny zatpen áýestenbeıdi. Ony sen bilip qoı.

Kenet aldymyzdaǵy ózekshede atyn jaıaý jetelep, qoı jaıyp turǵan qoıshy kórindi. Sultekeń meniń qolymdaǵy qarakóldi jalma-jan julyp aldy da, artyndaǵy bylǵary sýmkaǵa súńgitip jiberdi.

— Dymyń ishińde bolsyn, Qara Kóje.

Lyp etip qaýip kóleńkesi júgirdi meniń kóńilimde. «Myna qý buny álgi úıden jymqyryp ketkennen saý ma eken?».

Qoıshy soqpaq joldyń dál ústinde tur eken. Jaqyndap kelip baıqadyq: búırek bet, shoqsha saqal, orta jastaǵy adam. Basynda kúnge kúıip kónergen aq qalpaǵy bar.

— Salaýmalaıkom, qarıa.

— Áleıkúmsalam. Balalar, ottaryń bar ma?

Sultan qaltasynan sirińke alyp usyndy. Shaldyń jýan etip orap, qalpaǵynyń búkpesine tyǵyp qoıǵan daıyn shylymy bar eken. Sony jalma-jan tutatty da, qomaǵaılanyp soryp-soryp jiberip, demin bir-aq kúrsinip shyǵardy:

— Ýh, jetisip qaldym ǵoı, kósegeń kógergirler. Sirińkem taýsylyp qap, baǵanadan beri qańsyp tur edim. Qaı kolhozdyń balalary bolasyńdar?

Sultan meni shyntaǵymen túrtip qaldy da:

— Kalınınniń balalarymyz, — dep ótirikti soǵyp qaldy. Men tań-tamashamyn. Hege ótirik aıtady? Ózimizdiń «Jańa ómirdi» nege atamaıdy?

Bylaıyraq shyqqan soń Sultannan:

— Óı, «Kalınınniń balalarymyz» degeniń ne? Nege ótirik aldaısyń? — dep suradym.

— Áı, aqymaq Qara Kóje. Qaıdan bildiń, múmkin, jańaǵy biz qymyz ishken úıdiń qojasy Jumaǵul tap osynyń ózi shyǵar. Qarakólin joqtap izdeı qalsa, qýyp kep, ákemizdi tanytpaı ma? Al endi bizdi taýyp kórsin sonaý Kalınınge baryp.

* * *

Meniń mamam saýynshy bolyp isteıtin birinshi brıgada kezeńdi asyp túsken jerde, Qabandy dep atalatyn ný qaraǵaıly jalpaq saıdyń aýzynda eken. Bul ózi syrttan qaraǵanda bútin bir aýyl tárizdi: birneshe boz úı, jappa, shatyrlar aralas on shaqty tútin shoǵyrlana qonys teýipti. Olardan oqshaýyraq syrǵaýyldan aıdap jasalǵan mal qora-jaılary kórinedi. Tóbesine jelbirep qyzyl jalaý qadalǵan, qabyrǵalaryna qyzyl mataǵa jazylyp uran, plakattar ilingen vagon-qos, sirá da, brıgadanyń keńsesi bolý kerek. (Sońynan bildim, bul ári keńse, ári qyzyl burysh eken.).

Ózenge taman, shetkerirek tigilgen bir jappanyń qasynda úsh dóńgelekti motosıkl tur. Júregim dir óte qalǵandaı boldy. «Bul taǵy da Qarataı qý shyǵar. Dáý de bolsa, mynaý mamamnyń jappasy».

Oılaǵanym keldi. Mamam esik aldynda samaýryn qaınatyp júr eken. Bizdi kórip, tańyrqaı qarap turyp qaldy. Sultan onymen sambyrlap amandasa kelip toqtady:

— Amansyń ba, Mıllat táteı. Balańyz at tappaı, qara jaıaý otyr eken. Mine, mińgestirip alyp keldim.

Esik aldyndaǵy motosıkldi men birden tanydym —- Qarataıdiki. Jappanyń ashyq turǵan esiginen úp-úlken kerzi etik kıgen aıaq kórinip jatyr. Onyń da ıesi sol bir adam. Kósilip jatqan aıaq bizdiń dabyrymyzdy estip búgilip, jınala tústi.

— Lagerge barmadyń ba? — dep surady mamam menen.

— Joq.

Bizdiń myna alabóten júrisimizdi unatpady-aý deımin, mamamnyń qas-qabaǵy salqyn edi. Sultan sony ańdady ma, túspedi.

— Erteń kelem. Men saǵan at taýyp ákelem, — dedi.

— Maqul.

Sultan ketken soń, mamam:

— Ózińe serik bolatyn adamdy jańa tapqan ekensiń. Bul seni bir kúni batpaqqa jyǵyp keter, — dedi.

— Óz jónimdi men ózim bilem, — dedim.

— Iá, bilip júrsiń.

Jappaǵa kirdim. Tor aldynda shyntaqtap Qarataı jatyr. Osylaı qaraı jumysta júrip tartyp otyrǵan bolý kerek, ústinde maı-maı kóne kombınezon. Biraq tikendeı bolyp soıaýlap turatyn saqaly búgin jyp-jylmaǵaı. Qarataı eńsesin kóterip, maldas quryp otyrdy. Ádetinshe, shekesin qasyp-qasyp alyp, urtyna kúlki qystyra sóılep, menimen jyly amandasyp, ishi-baýyryma enip barady.

— Jaılaýǵa demalaıyn dep keldiń be? Durys bolǵan. Munda qymyz mol, rahat emes pe, — dedi.

Úsheýimiz otyryp shaı ishtik. Shaıdan soń, mamam sıyr saýýǵa daıyndala bastady. Qarataı qosh aıtysty da, motosıkline otyryp ketip qaldy. Kók shalǵyndy japyra qap-qara etip iz tastap, jolsyzben zyrǵyp bara jatqan onyń sońynan men birqaýymǵa deıin qaradym da turdym. «Iapyr-aý, bul nege kele beredi? Ne kerek oǵan? Báribir mamam oǵan eshqashanda kúıeýge shyqpaıdy ǵoı. Al eger shyǵa qalsa...».

Bul oıym maǵan qubyjyqtaı qorqynyshty. Ony basyma jolatpaýǵa tyrysam. Aýlaq. Aýlaq, jaman oı. Men odan da alysta, taýdyń ar jaǵynda qalǵan Janardy oıyma alam. Janar. Men «Janar!» dep daýystaǵanda, sen áýeli únniń qaıdan shyqqanyn bilmeı, ańtarylyp turyp qalyp ediń... Jaılaýǵa qalaı kelip jetkenimdi aıtyp, janarǵa hat jazsam ba eken. Qarataı... tfý, qabattasyp oıymnan osy shyqpaıtyn boldy-aý. Bálem, oılamaımyn sen jóninde, ádeıi oılamaımyn, qaıter ekensiń...

ONYNSHY TARAÝDA

Jaqsymen joldas bolsań, jetersiń muratqa, jamanmen joldas bolsań, qalarsyń uıatqa.

Óziniń tyrnaq aldy prozalyq týyndysyn shaǵyn poves túrinde bastap otyrǵanyn avtor bir de mınýtke esinen shyǵarmaıdy. Sondyqtan da ol ár adamnyń basynan kúnde keshetin turmystyń usaq-túıek qubylystaryna onsha júgine bermeıdi. Onda avtordyń bul eńbegi, múmkin, shaǵyn poves emes, kitap magazıni polkasynyń belin qaıystyrýǵa jararlyq nán romanǵa aınalar edi. Joq, «Aıaz álińdi bil, qumyrysqa jónińdi bil» degendeı, roman jazý qaıda bizge. Ol úshin qushaq-qushaq qaǵaz, quryǵanda, birer bótelke sıa kerek. Artyńdy stolǵa jelimdep tastap, aılar-jyldar boıyna tapjylmaı otyrýyń shart. Al sosyn sabaqqa kim barady, úıge beriletin tapsyrmalardy kim oryndaıdy? Buzaýdy kim taýyp ákeledi? Jo, jo, roman jazý meniń jasymda tipti de qol emes.

Bular sóz arasynda aıtylyp jatqan jaılar. Endi áńgime jelisine qaıta oralaıyn. Biz jaılaýǵa kelgeli tabany traktordaı bir aı shamasy ýaqyt ótti. Ótkende, kóńildi ótti, jelip ótti. Sonyń bári Sultekeńniń arqasy. Bir de bir kún kóliksiz bolyp kórgem joq. Neler jorǵa-júırik sáıgúlikterdi sol taýyp ákeledi. «Ertte mynany» deıdi, ertteımin. «Kettik» deıdi, ilesip berem. Qaıda baramyz dep suramaımyn da. Ne kerek, Sultekeńniń arqasynda at minip, asyr salyp, jetisip júrmin.

Bir kúni jaılaýda malshylar kúnine arnalyp ulan-asyr toı boldy. Toı dese, qý bas domalaıdy. Al Sultan ekeýimizdiń basymyz pisken almadaı torsıǵan maıly bastar. Biz qalaı shydap qalaıyq. Toıdyń daqpyrtyn estigennen bastap-aq delebemiz qozyp, kútip júrdik. Kókparǵa túsemiz dep, at jaratqan bolamyz.

Toı bolady degen kúni tańerteń mamam sıyr saýýǵa ketip, men tósekte shyntaqtap «Robınzon Krýzony» oqyp jatyr edim. Esik aldyna kep qalǵan at dúbiri, sonymen qabattasyp Sultannyń aıqaıy estildi:

— Qara Kóje, barmysyń?

— Barmyn.

Sultan attan tors etip sekirip túsip, úıge kirip keldi.

— Oı, qara basqyr, áli jatyrmysyń? — Sultan meniń qolymdaǵy kitapqa jarmasty. — Osy seniń-aq qolyńnan kitap túspeıdi eken. Tastashy bylaı. Nemene, búgin toı ekenin umyttyń ba?

— Toqta, toqta, kelgen jerimdi belgilep qoıaıyn.

— Myna bir myltyq ustaǵan adam ba, albasty ma, osy betke kelipsiń. Júz jıyrma tórtinshi bet. Káne, tur jyldam. Kıin, toıǵa baramyz.

Toıdy sypattap jatýdy jáne artyq dep sanaımyn. Óıtkeni onyń qalaı bolatynyn báriń de bilesińder. Osy kúni toıdan kóp nárse joq. Meıram kúnderi — toı; bireý qyz uzatsa — toı; bala týsa — toı; jospar artyǵymen oryndalsa — toı; shet elden myqty bireý kele qalsa — toı; shet elge myqty bireý bara qalsa — toı; artılerıashylar kúni, flot kúni, ushqyshtar kúni, metalshylar kúni, qurylysshylar kúni, fızkýltýrashylar kúni, shahterler kúni, — taǵy basqa aty atalmaǵan tolyp jatqan qasterli kúnderdiń bárinde toı. Qudaıǵa shúkir, áıteýir, toıdan kende emespiz.

Bir sheti sonaý Almaty bolyp, qıly dárejeli qonaqtar qatysqan, «ZIM», «ZIS», «Volga», «Pobedalar» qazdaı tizilgen («Moskvıchter» men Qarataıdyń motosıkli tárizdi úsh dóńgelekti saldyrlaq motosıklderdi mashına sanatyna qosyp ta otyrǵanym joq) irgeles eki aýdannyń qara qorym malshylary túgel bas qosqan uly dúrmektiń naǵyz qyzǵan shaǵy edi. Palýandar kúresi bolyp jatqan. Bir kezde ortadaǵy toıbasy taǵy bir sony dabyl tastady:

— Endigi kezek balalardiki. Balalar kúresin bastaımyz.

Baǵanadan beri kúreskenderge qarap, delebem qozyp tur edi.

— Men kúresemin, — dep ortaǵa júgirip shyqtym.

— Kel. Júregińniń oty bar bala kórinesiń, — dep toıbasy arqamnan qaǵyp, maqtap qoıdy. Kúres aýdan men aýdan bolyp júrip jatqan.

Toıbasy qarsy jaqqa daýystady:

— Uıǵyr aýdany, shyǵaryńdar palýandaryńdy.

Uıǵyr aýdany boıy soraıǵan, menen de ótken qap-qara, qońqaq muryn bir balany shyǵaryp edi. Myna jaqta turǵandar jamyrap ketti:

— Óı, mynalaryń bala emes, jigit qoı.

— Qarshadaı balaǵa jigit shyǵarǵandaryń qalaı?

— Óz teńin ákelińder!

— Bul ádildik emes!

Basy-kózi órtteı qyzaryp lepirip turǵan toıbasy buǵan qulaq aspady:

— Kúsh atasyn tanymaıdy. Káne, kúresińder, — dep, qońqaq muryn ekeýimizdi qushaqtastyra saldy. Men ishten qaıyra shalyp jytýǵa mashyq edim. Áý degennen-aq sol ádisime salýǵa tyrysyp baqtym. Biraq qońqaq murynnyń uzyn sıraqtary kestıip anadaıda jatyr. Aıaǵymdy sholtań-sholtań sermegenmen jýymaıdy.

Meniń pıǵylymdy túsine qoıǵan qońqaq muryn aıaǵyn onan ármen alyp qashyp, denesiniń bar salmaǵymen ústime shoıyrylyp jatyp aldy. Olaı-bulaı yrǵap kórsem, qozǵalta alar emespin. Al onyń bar sengeni qol kúshi bolý kerek. Meni kóterip alyp, qoıyp qalmaq bolady. Biraq qalaı tastasa da tarbıyp aıaǵymmen túsem.

Kenet meniń oıyma bir qýlyq ádis sap ete qaldy. Yldıǵa taman yńǵaılanyp keldim de, bir jambasyma jata qap, qońqaq muryndy kóz ilespeıtin jyldamdyqpen basymnan asyra laqtyrdym. Álgi baıǵustyń muny kútpegeni sonshalyq, tartynýǵa murshasy kelmeı qaldy da, asyp baryp, moıny astynan kep, gúrs ete tústi. Bult berip, ústine qona kettim. Halyq dý ete qaldy:

— Oı, jaraısyń!

— Mine, jigit!

— Jasyń uzaq bolsyn!

Toıbasy báıgime dep Gaıdardyń eki tomdyq jınaǵyn qolyma ustata berdi. Eki ezýim eki qulaǵymda, kóńilim tasyp, álgindegi ornyma qaraı jónele berdim. Toıbasy aıqaıyn salyp, kúreske basqa balalardy shaqyryp jatyr. Kenet ókpe tusymdaǵy ıin tiresken halyqtan maǵan qaraı aq qalpaqty bireý júgire shyǵyp keledi. Men oǵan mán de bere qoımap edim, álgi kelgen bette bilegimnen shap berip ustaı aldy:

— Á, zalym bala! Qolǵa tústiń be.

Basqa eshteńe demesten, is-mis joq, álgi meni qańbaqtaı ushyryp, súırep áketip barady. Bet-júzi, áıteýir, bir tanys adam sekildi. Biraq qaıda kórgenimdi jópeldemede esime túsire almadym.

— Ne... Ne... kerek sizge?

Toptyń syrtyna shyqqannan keıin, shoqsha saqaly ashýdan dir-dir etip, tistenip, álgi meni alqymnan qylǵyndyra ustap, silkip-silkip jiberdi:

— Moınyńdy úzip jibereıin be! Balamdy aldap, qymyzymdy rásýa etip ishkenderińmen qoımaı, qarakólimdi nege urlaısyńdar?

Arqamnan tasbaqa syrǵanap túskendeı dir ete qaldym. Kózinen ashý shatynap turǵan aq qalpaqtyny endi tanydym. Bul anada bizden shylym tutatyp tartatyn, jol ústinde kezdesken qoıshy edi.

— Aqsaqal, qarakólińizdi men alǵan joqpyn, — dedim jalynyshty únmen.

— Endi kim aldy?

Myna masqara oqıǵadan men ózimdi dereý aqtap alýym kerek boldy. Shynymdy aıttym:

— Qasymdaǵy bala alypty.

— Ol qaıda? Ol kim degenniń balasy? — dep ákireńdeıdi shoqsha saqal.

— Sultan degen bala, anda... ana jerde tur.

Shoqsha saqaldy ertip, álginde Sultan ekeýimiz turǵan jerge keldim, joq. Sultanym zym-zıa zytyp otyrǵan túri bar.

— Qaıda? Káne?

— Álginde osy arada turǵan.

Sol aradaǵy birtalaı áýesqoı jurt:

  Ne boldy?

— Ne? Bul ne istedi? — dep, kúresti qoıyp, bizge nazar aýdara bastady. Ólimnen uıat kúshti degendeı, ne isterimdi bilmeımin.

— Sultan! Áı, Sultan! — dep daýystaımyn. Kenet bireýdiń:

— Sultan áne. Atyna minip, zytqaly jatyr, — degen úni sańq ete qaldy.

Ol nusqaǵan jaqqa jalt burylyp qarasam, Sultekeń at ústine qonyp ta qalǵan eken.

— Sultan! — dep aıqaılap jiberdim. Biraq ol tyńdamady, atyna qamshyny bir basyp, tik tómen qaraı quıǵytyp tartyp otyrdy.

— Ketti! Áne ketti! — dedim shoqsha saqalǵa.

— Qap...

* * *

Baıandalǵan oqıǵadan keıin meniń qandaı halge túskenimdi sezip otyrǵan bolarsyńdar. Toıǵa mamam da baryp edi. Abıyr bolǵanda, sharshy toptyń aldynda jalǵyz ulynyń qandaı masqaraǵa dýsharlanǵanyn ol kóre qoıǵan joq. Ol kezde mamam artıser oıyn qoıyp jatqan jaqta bolatyn. Kirmegenim qara jer, ózim óz bolǵaly eńsem mundaı túsip kórmegen shyǵar. Toı-dýman jaıyna qaldy, urydaı sýsyp kelip, atyma mindim de, Sultannyń sońynan tartyp otyrdym.

Men qazir Sultandy, kózime kórine qalsa, jep qoıǵaly kele jatyrmyn. Onyń opasyzdyq qylyǵyna qalaı yza bolmaıyn. Qolmen istegen nársesin moınymen kóterýge jaramaý er adam úshin netken pasyqtyq. Men Sultannyń munshalyq jany tátti jarǵanat ekenin bile qoıǵan joq edim.

«Jaqsymen joldas bolsań, jetersiń muratqa, jamanmen joldas bolsań, qalarsyń uıatqa» dep qazaq atam osyndaıdan aıtqan eken ǵoı.

Júgirgen boıda jylqyly aýylǵa keldim. Sultannyń ózi turtaı, izi de joq, Odan ózimizdiń fermaǵa keldim. Munda da tyrs etken pende kórinbeıdi. Jurttyń bári toıda júr. Atymdy mama aǵashqa baıladym da, jappaǵa kirip, sulaı kettim. Ex, shirkin ómir. Netken qyzyq nárse ediń... Birese shattandyryp kúldiresiń, birese búldiresiń. Sonyń bárine adam ózi kináli.

Mazasyz oı tepkisinde basym qatyp jatyp, qalǵyp ketken ekenmin.

— Áı, shyq beri! — degen qaharly daýystan selk etip, shoshyp oıandym. Atyp shyqsam, Sultannyń ákesi Súgir jylqyshy kelip tur. Astynda túıedeı qyzyl at, bileginde ilip alǵan quryǵy bar.

— Sultan qaıda?

— Bilmeımin.

— Hege bilmeısiń? Óı, ant atqan alaıaq nemeler! Birin biri tanýyn bulardyń.

Súgir meni dombytyp qoıǵysy keldi me, joq álde shynymen urmaq boldy ma, atyn tebinip, qamshysyn tik kóterip, umtyla berdi. Jalt berip, jappaǵa qaıta súńgip kettim. Oınaqshyǵan qyzyl at jappany omyraýymen qaǵyp, endi bir tebinse, tipti basyp, taptap ótýden taıynar emes.

Súgir bosaǵany qamshymen sart etkizip bir tartyp qaldy.

— Erin al da, qoıa ber ana atty!

Maǵan bergen buıryǵyn Súgir ózi oryndady. Mama aǵashta baılaýly turǵan attyń erin aldy da, anadaı jerge tars etkizip toqymyn shashyp laqtyryp tastady. Sonan soń attyń júgenin sypyrdy da, saýyrǵa birdi salyp, aıdap jiberdi. Erkindik alyp, rahatqa batqan at quıryǵyn jelbirete tigip, pyrt-pyrt jel shyǵaryp, qýana kisinep, oınaqtap tartyp otyrdy. Qaryna ilgen quryǵy jer syzyp, onyń sońynan aldy-artyna qaramastan Súgir josyltyp jóneldi.

Jyǵylǵan ústine judyryq — zyǵyrdanymdy qaınatqan Sultannyń qylyǵyna mynaý qosymsha boldy. Qara jaıaý qaldy degen osy.

Mamama syr bermeıin dep, er-toqymymdy ákep, bosaǵaǵa jıyp qoıdym.

Keshqurym mamamdar keldi. Ol áli de eshteńe seze qoımasa kerek.

— Sender nege erte ketip qaldyńdar? — dep surady.

— Sharshadyq, sharshaǵan soń, ketip qaldyq...

ON BİRİNSHİ TARAÝDA

Meniń aýylǵa qaıtqan saparym baıandalady.

Oılamaǵan jerden jaılaý qyzyǵy osylaısha tamam boldy. Munda kóliksiz kúniń kún emes, seriksiz odan da jaman. Qojekeń sonyń ekeýinen de jurdaı boldy.Birer kún ferma basynda bolamyn dep, zerigýden ishim jarylyp ólip kete jazdadym. Bar bitirgenim, bir ǵana «Jaýyngerlik lıstok» shyǵaryp berdim. Onyń ózin partorg oqyp kórip, túkke jaratpaı tastady. «Kileń óleń-syqaqpen toltyryp jiberipsińder, mańyzdy bir de bir saıası maqala joq, osy da gazet pe» dep, parsha-parshamyzdy shyǵaryp synady. «Gazet dep, ana ekinshi brıgadanyń gazetin aıtyńdar. Baryp, oqyp kórińdershi. Mine, «"Jaýyngerlik lıstokti" solaı shyǵarý kerek. Solardan úlgi alyńdar», — dedi.

Partorg ketkennen keıin, men ádeıi ol maqtaǵan gazetti kórmekke ekinshi brıgadaǵa bardym. Sóıtsem, olar búıtipti: «Sosıalısik Qazaqstannyń» «Mal sharýashylyǵyn órkendete bereıik» degen bas maqalasyn alypty da, bastan-aıaq syqpyrtyp túgel kóshirip jazypty. Onyń sońynda redkollegıa músheleri dep, úsh adamnyń famılıasy tur. Odan tómengi buryshta pochta jáshiginiń sýreti salynyp: «Joldastar, qansha eskertse de, bir de bireýlerińiz maqala bermeısizder. Kelesi nómirlerimizge maqala berińizder» degen sóz jazylǵan. Odan tómenirek gazetti bekitken knopka. Mine, budan basqa men eshteńe de kóre alǵan joqpyn. Partorgke osy gazettiń sonshalyqty nesi unaǵanyn men, árıne, bile bermeımin. Al meniń oıymsha, bizdiń gazet bul gazetten on ese artyq. Bul, árıne, meniń óz pikirim, al partorgtiń pikiri álgideı. Men buǵan tańdana da qoımaımyn, óıtkeni pikir qaıshylyǵynsyz eshbir aqıqattyń beti ashylýy múmkin emes degen sózdi bir aqyldy kitaptan óz kózimmen oqyǵanym bar. Naqty qaı kitaptan oqyǵanymdy umytyp qalyppyn, ol úshin oqýshydan keshirim suraımyn.

Bir keshte mamam:

— Balam, bosqa sendelmeı, aýylǵa qaıt. Ana ózge balalar qatarly kolhozda jumys iste. Osy qydyrýyń jetedi, — degen sóz aıtty.

— Ózim de qaıtam, — dedim men.

Ertesinde ózimizdiń kolhozdyń eki tonnalyq bir mashınasy jem alyp kele qalǵan eken. Shoferi Qaıypjan deıtin aqkóńil jaqsy jigit. Sonyń qasyna kabınaǵa otyryp, jaılaýmen qosh aıtysyp, tartyp otyrdym.Jupar atqan keń jazyqtyń tósinde jumsaq qara jolmen júrdek mashına barynsha zyrlap kele jatqanda, ushqyr qıal shirkin de tuǵyrynda toqyrap qala almaıdy-aý. Qanatyn qaǵyp-qaǵyp jiberip, daýylpazdaı sharq uryp, ol da samǵap ushady. O, ata mekenim, qazaq jeri! Seniń shet-shegińe qıaldan ózge ne jetip úlgeredi?! Sol alyp ólkeńniń bir pushpaǵyn ystyq kózben, bar adal sezimimmen aımalap, eleýsiz bir perzentiń men kele jatyrmyn. Mynaý asqar taý, jasyl jazyq, móldir ózen, qalyqtaǵan anaý aqsha bulttar, tunyq aspan — osynyń bár-bárin, eger qushaǵym jetse, eń qymbat, aıaýly anamdaı aımalap qushar edim, súıer edim. Iapyr-aı, nege sonsha ystyq boldyń, týǵan jer!

Men tabıǵatty súıemin. Men shynaıy poezıany súıemin. Abaı men Qasymdy qansha oqysam da, meniń sýsynym qanbaıdy. Qaıtalap oqı bergim keledi, oqı bergim keledi. Men Qurmanǵazy men Dáýletkereıdiń kúılerin tyńdaǵanda, ózimdi ózim umytyp ketemin. Mahambet jyrynyń ár sóziniń astynan dúrsildegen at dúbirin, qarysh-qurysh siltesken naıza, qylysh únderin estigendeı bolam. O, qasıetińnen aınalaıyn, qazaq jeri! Osynyń bári seniń topyraǵyńda ósip-óngen keremetter emes pe...

Mashına joly kezeńnen bizdiń aýylǵa qaraı týra asa almaıdy. Túzkóldi aınalyp júredi. Bul tóte joldaı emes, áldeqaıda uzaq. Biraq júrdek mashına jer apshysyn qýyryp, shydatar emes. Álginde ǵana munartyp kóz ushyńda kóringen qara tumsyq endi, mine, syrǵanap artta qalyp barady. Jol shetindegi telegraf baǵanalary birin biri qýalap, qarsy júgirip kele jatqandaı bolady. Áne, aldan Túzkól kórindi jaltyrap. Qara jol sonyń sortań jıegimen ótedi. Bir mezette kól de syrǵyp keıin qaldy. Jol qasqaıyp shyǵysqa qaraı týra tartty. Spıdometrdiń qylt-qylt etken jebesi shuǵyl oıysyp, elýge taqap bardy. Odan da asyńqyrap, alpysty shoqyr-shoqymas bolyp dirildep tur.

Kenet bir beleske kóterile berip, Qaıypjan mashına mańdaıyn jolsyzben taýǵa qaraı burdy.

— Aǵa, qaıda baramyz?

— Mynaý saıda shópshi balalar bar. Solardy aýylǵa ala ketemiz, — dedi Qaıypjan.

Bul sóz meniń janyma onsha jaıly tıe qoıǵan joq. Maıqanova da osynda bolý kerek. Jantas ta. Meniń olardy qazir kórgim, durysyraq aıtqanda, olarǵa kóringim kelmeıdi. Anada olar bári shópke ketip bara jatqanda, meniń barmaı qalǵanym oqýshyǵa málim. Maıqanova meni kórisimen múıizdep ala jónelýi aıqyn. Biraq amalym qansha, mashına meniń bıligimde emes. Eh, jalǵan, bir basyńa bir mashınań bolmaǵan soń, qurysyn da!

Taý saǵasyna jete bergende, aldymyzda, sarqyrama shaǵyn ózensheniń boıynda bir boz úı jáne bir aq shatyr kórindi. Boz úıdiń tóbesinde kishirek qyzyl jalaý jelbirep tur. Indıalyqtar tárizdenip qara qaıystaı bolyp kúnge kúıgen bir top bala voleıbol oınap júr. Mashına qostyń deńgeıine kelip toqtady. Ózen arnasy teńkıgen qoıtastarǵa toly, shuńǵyl edi. Kópir kórinbeıdi. Qaıypjan mashınadan shyǵyp:

— Áı, balaqaılar, mynadan qalaı ótýge bolady? — dep daýystady.

Bir top bala beri sý boıyna júgirip keldi. Bulardyń ishinde bıyl jetinshini bitirgen ataqty palýan Batyrbek, menimen birte oqıtyn, otrád sovetiniń predsedateli bolǵan Temir bar edi. Áne, Jantas qý júgirip kele jatyr. Gazetten pılotka jasap kıip alypty.

— Ótkel tómende qaldy. Bul aradan óte almaısyz, — dep shýlasty balalar. — Olaı bolsa, jyǵyńdar úılerińdi. Beri tasyp ákelip tıeńder mashınaǵa.

Batyrbek brıgadır eken balalarǵa. Jalańash biletine qyzyl shúberek baılaǵan bir balaǵa ol:

— Kezekshi, brıgadany sapqa turǵyz! — dep komanda berdi.

Kezekshi júgirip shatyrǵa kirip ketti de, kúnge shaǵylysqan appaq gorndy quıqyljytyp oınap, qaıta shyqty. Sol sol-aq eken, dop oınap júrgen balalar oıyndaryn dereý doǵaryp, áp-sátte shatyr aldyndaǵy syzyqshany boılap sap túzeı qaldy. Óz kózime ózim senbegendeı men tań-tamashamyn. Tártip dep osyny aıt. Quldy ásker tárizdi.

— Joldas brıgadır! Brıgada músheleri sizdiń buıryǵyńyz boıynsha sapqa turdy, — dep kezekshi Batyrbektiń aldynda qazdıyp raport berip tur.

Balalar japyrlap kıiz úıdi, shatyrdy jyǵyp, jınaı bastady.

Men bolsam, kabınanyń esigine jabysa túsip, eshkimniń kózine shalynbaýǵa tyrysyp, myqshıyp otyrmyn. Bas-aıaǵy birneshe mınýttyń ishinde ǵana kóz aldymda bolǵan álgi áserli kórinister, bir jaǵynan, boıymdy shymyrlatyp, delebemdi qozdyrsa, ekinshiden, ókindiredi. Qap, anada jaılaýǵa barǵansha, osylarmen birge shóp shabysqa nege kelmedim?

Balalar áldeqaıdan jalpaq bir qalyń taqtaı taýyp ákelip, arnaǵa kópir etip saldy da, sonyń ústimen júkti tası bastady. Ózgeden buryn meni Jantas qý baıqap qaldy:

— Sen qaıdan júrsiń, dezertır?

— Sharýań qansha?

Abıyr bolǵanda, muǵalimderden munda eshkim joq eken. Maıqanova ertemen aýylǵa ketip qalypty. Áp-sátte júk tıelip boldy. Rúkzaktaryn arqalap, ýlap-shýlap balalar mashınaǵa mindi. Kabınadaǵy ornymdy aspaz qyzdarǵa berip, men de kýzovqa shyqtym. Mashına jaılap burylyp, álgińde kelgen izimen tómengi jolǵa qaraı tartyp otyrdy.

Aýylǵa ándetip, dýmandatyp kelip kirdik. Kolhoz keńsesiniń aldynda ishinde artel predsedateli bar birneshe adam bizge qarap áńgimelesip tur eken. Mashına solardyń qasyna kelip toqtady. Sabyrbaev predsedatel qolyn shattana kóterip:

— Oı, eńbekkerlerim, amansyńdar ma! — dep jarqyn qarsy aldy.

Bul ólkedegi jurttan ózgesheleý, kúzegen baıtaldaı shuntıyp kıingen sheten qalpaqty ashań qaratory jigit moınyndaǵy fotoaparatyn ońtaılap, qarbalasyp jatyr:

— Balalar, mashınadan túspeı, tura turyńdar.

Aıdaladaǵy bireý ózi tilenip sýretke túsirgeli jatsa aıaımyz ba tumsyqty. Men kýzovtyń orta sheninde edim, kımelep alǵa qaraı shyqtym da, tura qaldym qasqaıyp. Beıtanys jigit bir emes, eki ret shyrt etkizip sýretke túsirip aldy.

OH EKIHShI TARAÝDA

«Janar, seni saǵyndym» deıtin óleńniń dúnıege kelý tarıhy aıtylady.

Jol boıy meniń oıymnan Janar shyqpady. Men ony kórmegenime bir aı emes, kóp-kóp ýaqyt ótken tárizdi. Qazir ol qaıda eken: úıinde me eken, joq álde ekinshi kezektegi lagerge ketti me eken?

Mashınadan túsken boıda men ádeıi oraǵytyp, Janar úıi turǵan kóshemen óttim. Mine, olardyń úıi. Qorajaıdyń tóńiregin qaýlap ósken qalaqaı, alabota basyp ketipti. Qaqpanyń mańdaıshasynda birneshe sýyq torǵaı qonaqtap jyrlap otyr. Tyrs etken pende joq, jym-jyrt.

Qoranyń syrt jaǵyn aınalyp kóz tastadym, esikke qulyp salynbaǵan. Qabyrǵaǵa shaptalǵan jas tezekter bul úıdegi qytymyr qara kempirdiń osynda ekenin baıandap tur. Kenet qulaǵymnyń dál túbinen:

— Kimdi izdep júrsiń? — degen sýyq ún sańq ete qaldy.

Jalt qaradym — Jantas qý. Júregim sý etip, sasyp qaldym.

— Ne qylasyń? — degen sóz aýzymnan abaısyz shyǵyp ketti.

Jantastyń bir ıyǵynda aýyr rúkzak. Qaǵaz pılotkanyń astynan qońyr kózderi jylt-jylt etedi. Kóntıip jarylyp ketken erinderin jalap qoıyp:

— Saǵynyp qaldyń ba? — deıdi.

— Kimdi? Neni? — dep, Jantasqa aıbattana buryldym. Jantas qý saýsaǵyn jebep taıqı berdi.

— Bilem, bilem kimdi qarap turǵanyńdy...

— Bilseń, bile ber.

Oh, bul sózdi men qalaı batyl aıtyp saldym deseńshi. Qaı maǵynada aıtqanymdy ańdap, ózim selk ete qalǵandaı boldym. Ne bolsa, so bolsyn, bunym erlik boldy. «Meıli, Jantas qýǵa sol kerek».

Sońynan bildim, Janar aýylda joq eken, lagerge ketipti. Qulazyǵan dalada jalǵyz qalǵandaı boldym. Eki ıinimnen zil batpan kóńilsizdik basty.

Tún. Tórgi bólmede óleń dápterimdi aldyma jaıyp qoıyp, japadan-jalǵyz ózim otyrmyn. Birneshe jyndy kóbelek quldyrańdap aınala ushyp, shamnyń shynysyna soǵyldy. Kelshi bermen, shabytym! Qaıdasyń! Keýdem toly sezimdi súıketeıin jyr etip. Búgingi jyrymnyń taqyryby — Janar. Jol ortasyna ádemilep «Janar, seni saǵyndym» dep jazyp qoıdym. Birinshi shýmaq kókeıimde kúndizden saırap júr edi, móldirep túse qaldy zamatta:

Janar, seni saǵyndym, Kelshi, kelshi tezirek Jatpaı-turmaı oılaımyn, İshi-baýrym eljirep.

Birneshe qaıtalap oqımyn, jaman shyqpaǵan tárizdi. Múmkin, kórkemdigi pálendeı júırik bola qoımas, biraq shyndyq bar, sezim bar. Álde kópten qolyma qalam ustamaǵandyqtan, keýdem jyrǵa tolyp ketken be, álde Janarǵa degen saǵynysh seziminiń tasqyndap quıylǵan túri osy boldy ma, shúpildegen eki bet eleńdi tapjylmastan, eshbir qınalyssyz jazyp tastadym. Óte-móte sátti shyqqany sońǵy qorytyndy shýmaǵy boldy:

Janar, sendeı jan týmas,
Týsa, týar, artylmas.
Bir ózińnen basqaǵa
Saǵynyshym aıtylmas.

Shirkin-aı, moıynǵa alǵan jumysyńdy tyndyryp tastap, rahatqa batatyn kezderiń de bolady-aý! Sondaı bir jetisken halde ornymnan túregeldim, saǵatqa qarasam, on bir bolyp qalypty. Uıyqtaıtyn ýaqytym bolǵan eken. Tysqa shyǵyp keldim de, jatyp qaldym. Biraq mundaıda uıqy kele qoıa ma. Janar shyqpaıdy oıymnan. «Maqtanshaq Qoja. Men endi seni budan bylaı Maqtanshaq Qoja dep ataımyn». Osyny aıtyp, qolyn qýana shapalaqtap, Janardyń dóńgelene jónelgen keıpi kóz aldyma keledi. Jańaǵy oǵan arnap jazǵan óleńim túp-túgel tilimniń ushynda tur. Jattalyp qalypty. Qarańǵy úıde shalqamnan jatyp alyp, sony bastan-aıaq syqpyrtyp, mylqaý fılm tárizdi únimdi shyǵarmaı taqpaq etip aıtam.

Janar, seni saǵyndym...

Kenet óleńniń sońǵy shýmaǵyn kókeıimde taǵy bir qaıtalap aıta bergenimde, «toqta!» degen bir suraý kómeıime kóldeneń tura qalǵandaı boldy. «Bul óleń seniki emes tárizdi ǵoı?» deıdi álgi suraý shúbálanyp. «Endi kimdiki?». «Oılanyp kórshi». Oılanamyn. «Iá, shynynda da...». Kenet kózim baqyraıyp, tynysym bitip qalǵandaı boldy. Mássaǵan! Ákem-aý, mynaýym Abaı óleńi ǵoı! Dál ózi. «Aıttym sálem, Qalamqas» dep bastalatyn Abaı atamyzdyń óleńi.

Árkimnen urdap-qarlap aqyn bolý degen meniń oıym túgil, túsime kirmeıtin sumdyq nárse. Ózimniń myna qylyǵyma tóbe shashym tik turyp ketkendeı boldy. Árıne, urlyq deıdi bunyń atyn. Jaı urlyq emes, ádebı urlyq. Ony álgi... ne deýshi edi... birdeńe degen termıni de bar.

Álgi arada ushyp túregelip, Abaı atamnan aýysyp ketken shýmaqty syzyp tastamaq bolyp bir turdym da, taǵy da oıǵa qaldym. Buǵan, birinshiden, dápter bylǵanady. Al ekinshiden, Abaı bolsa, uly aqyn. Men tárizdi jas talapker onyń bir shýmaq óleńin kádege jaratqan eken, odan uly aqynnyń shalqar murasy, nemene, azaıyp qala ma? Men ony báribir baspaǵa usynyp jatqan joqpyn. Sondyqtan tura bersin, syzbaımyn. Saıyp kelgende, Abaı kim, men kim? Ekeýimiz de qazaqpyz, ekeýimiz de aqynbyz. Aqyn aqynǵa qaraılaspasyn, járdemdespesin dep esh jerde jazylmaǵan.

ON ÚSHİNSHİ TARAÝDA

«Qyzyl buzaý» dep atasa da bolar edi.

Oqý jyly bastalatyn mezgil jaqyndap qaldy. Bıyl altynshyǵa baramyn. Orta mektepti bitirgenge deıin áli de bolsa tórt, tórt emes-aý, soıyldaı bes jyl bar. Oı, qandaı uzaq. Adam bolyp shyǵý degen, oılap otyrsań, mashaqat nárse eken ǵoı.

Oqýlyqtarymnyń bárin daıyndap qoıdym. Mamam Qaıypjan shoferge aqsha berip jibergen eken, Almatydan ol sý jańa forma ákelip berdi. Amandyq bolsa, birinshi sentábr kúni Qojekeń jarq etip kóshege shyǵady sonymen.

Endi oqý jylynyń bastalýyn shydamsyzdana kútemin. Adam degen qyzyq qoı. Oqyp júrgende demalysty ańsaısyń. Endi, mine, demalysta júrip, oqýdy saǵyna bastadym. Jazdygúni qys bolsa eken deısiń, qysta jazdy kókseısiń. Bul nelikten, a? Adam balasynyń babyn qalaı tabýǵa bolady?

Degenmen, meniń oqýdy ańsaýymda sap-salmaqty sebep bar. Oqý bastaldy degen sóz — Janarmen birge bolamyn degen sóz. Aıtpaqshy, umytyp barady ekenmin ǵoı. Búgin lagerdiń jabylatyn kúni degen. Olaı bolsa, Janar keledi. Ýra, Janar keledi! Janar!

— Qojataı, úıdemisiń?

Kóńildi kezimde ájemmen de bolsa ázildesip qoıýǵa janym qumar.

— Múmkin, úıde shyǵarmyn. Qarap kórińiz, — deımin qyzdardaı syzylǵan únmen.

— Úıde bolsań, álgi qyzyl buzaýdy taýyp ákep, qoraǵa kirgizip qoıshy. Myna ystyqta endi ol jaıylar deımisiń.

— Eger úıde bolmasam qaıtem?

— Úıde bolmasań da bar, — dep ájem short kesedi. Men onyń qıtyǵyna tıe túsýge qumarmyn:

— Úıde bolmasam, qalaı baram? Sizdiń jumsaǵanyńyzdy estigen joqpyn ǵoı?

— Áı, qyljaqtamaı, bar deımin, bar degen soń.

— Aıtalyq, barmadym, áje. Onda ne bolady?

— Barmasań, toqmash jeısiń.

— Pisken toqmash pa, shıki toqmash pa?

Meniń qyljaǵym toıǵyza bastaǵandyqtan, ájem endi úndemeıdi.

Buzaýlar jaıylatyn jaqqa qaraı jaılap basyp kele jatyrmyn. Lyp etken lep joq, qapyryq. Kúnniń bir shoq ystyǵy meniń shekeme jabysyp qalǵandaı kúıdirip, tesip barady. Qyzǵan jerdi sıpalap, basyp-basyp qoıamyn. Shoshqanyń jalyndaı soıaý qaıratty shashym alaqanyma yp-ystyq bolyp basylady.

Selonyń shetine shyǵyp qalyp edim. Sol kezde qarsy aldymnan shańy burqyratyp zyrlap kele jatqan júk mashınasy kórindi. Kýzovy tolǵan bala. Galstýkteri jelbirep, shýlap óleńdetip keledi. Mashına jaqyndap kelgende tanydym — lagerden qaıtyp kele jatqan ózimizdiń balalar eken. Áne, anaý Janar. Mańdaı shashy jelbirep, maǵan qarap jaılap kúlimsireıdi. Eki qolymdy birdeı jebelep, máz-máıram boldym da qaldym.

— Sálem, Qoja!

— Qara Kóje!

— Qoja! — degen birneshe daýys qatarynan jamyrap, aǵyzyp óte shyqty.

Janardyń tóbesin bir kórgenim ólsheýsiz baqytqa kenelgenmen para-par boldy. Mashına sońynan dalbaqtap týra júgirýden ózimdi ózim ázer ustap qaldym.

Osy kezde qabaqtan mańqıyp shyǵyp kele jatqan ózimizdiń qyzyl buzaýdy kórdim. İs-mis joq, tyraǵaılatyp álgini qýyp ala jóneldim. Qoldy-aıaqqa turmaıtyn beıne bir quıyn tárizdimin, buzaýdy basyp ozyp, josyltyp, o jaǵynan bir shyǵam, bul jaǵynan bir shyǵam. Ne bop qalǵanyn túsine almaı sasqalaqtaǵan qyzyl buzaý tasyrlatyp shetki bir úıdiń qorasyna qoıyp ketti.

Qyzyl buzaýdy odan jetelep alyp shyqtym. Sol arada sap etip basyma bir oı kele qaldy. Egerde qyzyl buzaý adam tilin túsinetin bolsa, men onyń moınynan aımalap, aldyna tizerlep otyra qalyp, ótinish jasaǵan bolar edim: «Súıkimdi qyzyl buzaýym, men qazir seni taǵy da tura qýǵan bolaıyn. Sen ustatpaı qashqan boıda Janar úıiniń qorasyna kirip ket. Sońyńnan men jeteıin qıqýlap. Sonan soń abalap ıt úredi, úıden Janar júgirip shyǵady. Men ony bir aıdan beri kórgen joqpyn ǵoı. Men otan birdeńe aıtarmyn, ol da maǵan birdeńe aıtar. Janarmen sol arada biraz sóılesip, suqbattasyp qalaıyn...».

Qyzyl buzaý buny qaıdan uqsyn. Qoıa bersem boldy, úıge qaraı bezgeli tur. Joq, úıdi qoıa tur. Sen maǵan áýeli qyzmet iste. Men buzaýdy noqtasynan jetelep, Janar úıiniń aldyna ákeldim. Eshkim qarap turǵan joq pa dep, tóńiregime kóz salamyn, tym-tyrys. Ashyq turǵan qaqpadan buzaýdy qoraǵa qaraı aıdasam, bóten aýlaǵa jolaǵysy kelmeıdi. Sol aradan jińishke bir shybyq taýyp aldym da, saýyrǵa aıamastan osyp-osyp jiberdim. Shirkinge jan kerek eken, tórgi buryshqa bir-aq baryp jetti. Súıeýli turǵan legendi qulatyp, ıtti abalatyp, aýlanyń álek-shálegin shyǵardy. Oılaǵanym bolyp, sol kezde úıden Janar júgirip shyqty. Adam sasqanda ne aıtaryn bilmeı qalady eken ǵoı.

— Janar, ana buzaýdy beri qýyp jibershi, — deppin. Budan basqa eshteńe de aıta almadym. Itten úrkip, tyraǵaılap shyqqan buzaýdyń sońynan qýyp kete bardym.

ON TÓRTİNSHİ TARAÝDA

Meniń respýblıka jurtshylyǵyna qalaı tanylǵanym jaıly aıtylady.

— Ýa, kim bar?

Daýys poshtashy Kóshtibaı qarttiki edi.

— Men bar! — dep júgirip shyqtym esik aldyna.

Men jyl saıyn birneshe gazet-jýrnal jazdyryp alamyn. Qajet bolsa, atap bereıin: «Pıoner» jýrnaly. «Qazaqstan pıoneri», «Pıoner pravdasy», «Lenınshil jas» gazetteri. Al mamam «Qazaqstan áıelderin» aldyrady. Men áýelgide buny áıelder jýrnaly bolǵannan keıin onsha mensinbeıtin edim, sóıtsem, naǵyz qyzyq jýrnal sol eken. Kóshtibaı maǵan «Qazaqstan áıelderi» jýrnaly men «Qazaqstan pıoneri» gazetin ustata berdi.

— Basqa gazetter kelgen joq pa?

— Joq.

Esik aldyndaǵy oryndyqqa otyra qalyp, áýeli «Qazaqstan pıonerine» kóz júgirte bastadym. Meniń gazettiń sońǵy betinen bastap oqıtyn ádetim bar (basqalar da sóıtetin shyǵar deımin). Óıtkeni qyzyqty áńgime, feletondar, syqaq óleńder sońǵy betke basylady. Budan soń úshinshi, ekinshi betterge aýysamyn. Bulaı qaraı júrgen saıyn gazet mazmuny qońyrlaı beredi. Al birinshi bette ne jazylǵanyn taqyrybyn oqyp-aq bilip alamyn.

Osyǵan qarap men gazet shyǵaryp otyrǵan qurmetti aǵaılar oqýshynyń múddesin eskere bermeı me dep oılaımyn. Áıtpese, gazettiń eń sońǵy betindegi materıaldardy birinshi betine, al birinshi bettegini eń sońǵy betine bassa, qandaı tamasha bolar edi. Gazetti alǵan bette tóńkerip áýrelenip jatpas ediń. «Qazaqstan pıoneriniń» sońǵy beti meni biraz bógep qaldy. Aty málim S. S. deıtin balalar jazýshysynyń «Kórkeıgen kósheler» deıtin áńgimesi basylypty. Atyna qaraǵanda jáne sýretteriniń ańǵartýynsha, balalardyń kóshege aǵash otyrǵyzýy aıtylatyn tárizdi. Iá, mańyzdy taqyryp, kerek taqyryp. «Kórkeıteıik kósheni» deıtin meniń bul taqyrypqa jazylǵan óleńim de bar.

Taǵy biraz syqaq óleń, jumbaqtar, qytaı halqynyń ázilderi basylǵan eken. Odan soń keıin qaraı syrǵyp, kelesi betke (gazettiń úshinshi betine) aýystym. Joǵarydaǵy bir sýret kózime jyly ushyrap barady. Shatyrly úıdiń bir pushpaǵy, júk mashına, kýzov tolǵan, qoldaryna aıyr, tyrma ustaǵan jarqyn júzdi balalar. Astyndaǵy jazýyna kóz júgirte bastadym da, ornymnan atyp túregeldim jyndy adamdaı. Sosyn as úıge qaraı týra júgirdim:

— Áje, aý, áje!

— O ne?

— Qarashy, gazetke meniń sýretim shyǵypty. Qarashy. Mine, mynaý ortada turǵan menmin. Mine, mine.

Ájemniń kózi onsha jetińkiremeıdi:

— Qaısy? Mynaý kóp adam tárizdi ǵoı jypyrlaǵan.-

— Men mynaý... eń alda turmyn ǵoı qasqaıa qarap. Osy menmin. Dál ózim.

— Basqalar kim?

— Ózimizdiń balalar. Mynaý, mine, Temir, mynaý qolyna tyrma ustaǵan Batyrbek, mynaý basy qyltıyp turǵan Jantas... Kórdińiz be: «Jańa ómir» kolhozy jetijyldyq mektebiniń oqýshylary jazǵy demalystarynda artel sharýashylyǵyna aıtýly kómek tıgizdi. Sýrette kolhozdyń shóp shabý naýqanynda úlgili eńbek etken bir top oqýshy...».

İm... m... m... sýrettiń astyndaǵy jazýdy ájeme daýystap aqyryn oqyp bersem de, kenet tilimdi tistep alǵandaı boldym. Aıaǵymdy ushynan basyp, syrtqa zytyp otyrdym. «Mássaǵan! Men bunyń baıybyna barmaı, maqtan kórip jatyrmyn. Uıat-aı! Qandaı uıat is bolǵan! Shóp shabys naýqanyna men qashan qatystym? Qashan úlgili eńbek ettim?». «Ólimnen uıat kúshti» dep beker aıtylmaǵan ǵoı. Osy oımen qabattasyp, betime qanym teýip shyqqanyn sezinemin.

Sýretke qaraımyn, sol qalpy. Bárin bir ózi tyndyrǵandaı qaq ortada qasqıǵan baıaǵy Qoja. Batyryńnyń oıyna túk kirip shyqsaıshy. Tanaýy deldıip, kórińder meni degendeı, keýdesin alǵa tosyp, qasyndaǵy basqa balalardan óreskel tur. Áı, syǵyr, ózimniń de ońatyn qylyǵym joq qoı. Tym qurysa, bir jaq shetke taman qaǵaberis tursamshy. Kımelep alǵa shyǵatyn ne ákemniń quny bar deseńshi. Qysylǵannan mańdaıymnan burq etip ter shyǵyp ketti. Endi balalar, basy Jantas qý bolyp, meni kúlki etetin boldy.

Kenet basymda qýanyshty bir oı jylt ete qaldy. Ýra! Aqyl tabyldy. Sýrettiń astyndaǵy jazýyn sıamen tanylmastaı etip óshirip tastaımyn. Sonan soń quıynsha zyrlap, búkil aýyldy aralap kórsetip shyǵýǵa bolady. Tfý, netken aqymaqpyn. Gazet osy bir ǵana dana bolyp shyǵyp pa eken? Qazir ony balalardyń bári alyp oqyp jatqan shyǵar...

Aıtyp, aıtpaı ne kerek, osy sýret meni talaı tálkekke jem qyldy. Biraq birazdan soń men moıymaıtyn bolyp aldym. Balalarǵa: «Bálem, endi meni jazda kolhozda jumys istegen joq dep aıtyp kórińdershi. Aıta almaısyńdar. Meniń jumys istegenime «Qazaqstan pıoneriniń» ózi kýá dep, keýdemdi qaǵamyn.

Respýblıka jurtshylyǵyna men osylaı tanyldym.

ON BESİNSHİ TARAÝDA

Meniń Jantasty quıryqqa bir tebýimniń jaı-japsary aıtylady.

Búgin sentábrdiń biri. Paradtaǵy soldattaı jańa formamdy qatyp kıinip, mektepke kele jatyrmyn. Qolymda sý jańa sary portfel, moınymda jelbiregen qyzyl galstýk. Kepkamnyń qalaı turǵany táýir bolar eken dep, álginde aına aldynda birtalaı mashaqat shegip, aqyry, oń jaq shekeme taman syrǵytyp kıip edim. Sony baıqamaqqa kóleńkeme kóz qıyǵymdy salyp qoıam. Kóleńkem up-uzyn bolyp sozyla túsip, qalmaı kele jatyr. Onyń bir aıaǵy ekinshi aıaǵynan qysqa. Kepkamnyń sıqy da pálendeı áserli emes, tóbesi qodyraıyp shyǵyp ketken. Áne, aldymda Janar úıi kórindi. Júregim lúpildep bulqyna soǵyp ketkendeı boldy. Janar mektepke ketti me eken, ketpedi me eken? Bul úıdiń aldynan úkimet basshylary turǵan trıbýnanyń qasynan ótkendeı keýdemdi kere túsip, siresip ótip baram. Qaıdan bileıin, múmkin, terezeden Janar qarap turǵan shyǵar. Joq, kóz qıyǵymdy tastap baıqaımyn, Janardyń qarasy kórinbeıdi.

Aldymdaǵy kóldeneń kósheden papka qoltyqtaǵan aq kóılekti bir qyz shyǵa keldi. Maıqanova. Oılamaǵan jerdeı kezdesken soń, abdyrap qaldym. Kúzge deıin kim bar,

Kim joq dep, elemeı ketetin oqý jylynyń aıaǵy emes. Basymdaǵy kepkamdy julyp alyp, amandastym:

— Sálemetsiz be, táteı.

— Qalaı, Qadyrov, jaqsy demaldyń ba? — dep surady Maıqanova.

İshim qyp ete qaldy. Qazir ol Sultan ekeýimizdiń jaılaýdaǵy masqara qylyqtarymyz jaıly aıtatyn shyǵar.

— Jaman emes, — dep kúmiljidim.

— Sen jazdaı qaıda boldyń?

— Jaılaýda boldym.

— Báse, jaılaýdan kelgeniń kórinip-aq tur. Kúnge jaqsy kúıipsiń. — Maıqanova kúle sóılep: — Naǵyz Qara Qoja endi bolypsyń, — dedi.

«Ýh» dep demimdi qaıta shyǵarǵandaı boldym. Maıqanova eshteńe sezbeıtin tárizdi.

Men onymen qatarlasyp kele jatyp, ózimniń myqtap ósip ketkenimdi baıqadym. Boıym Maıqanovanyń boıymen deńgeılesip qalypty. Álde Maıqanova alasaryp ketti me? Joq, múmkin emes. Qaıta onyń qazirgi kıip kele jatqany bıik ókshe týflı. Jińishke qısyq aıaqtary maımań-maımań etip, kóıleginiń etegi sıraǵyna oralǵyshtap keledi.

Mektepke kirdim. Birinshi klastan bastap oqyp kele jatqan osy mektep maǵan týǵan anamdaı ystyq ta baýyrmal. Jańadan syrlanǵan muntazdaı eden, tereze jadyrap kúlip turǵan tárizdi. Mynaý bizdiń klass, áli eshkim kele qoımaǵan túri bar. Oryndy qaı jerden alsam eken dep, biraz oılanyp turdym. Muǵalimniń qarsy aldyna otyrsam, qalaı bolady? Joq, odan da eń arty tıimdi. Sabaq zeriktirip jibergende, partany ashyp qoıyp, kitap oqyp otyrýyńa nemese óleń jazýyńa bolady. Biraq ádette, artqy partalarǵa sabaqty nashar úlgeretin balalar áýes keledi. Ózine senimi kúshtiler qasqaıyp alda otyrady. Nemene, men solardan kemmin be? Eń alǵa, muǵalimmen betpe-bet otyraıyn degen sheshimge keldim.

Meniń endigi kútkenim Jantastyń (tfý, bul ońbaǵannyń aty aýzyma qalaı túsip ketti), Janardyń kelýi. Qasymdaǵy oryndy otan usynbaqpyn. Sosyn jyl boıy Janar ekeýimiz qatar otyramyz. Balalar birtin-birtin kelip kirip jatyr. Janar joq. Esik aldynan qyzdardyń úni estilse, sol shyǵar dep oılap qalam. Biraq ol bolmaıdy.

Bir kezde Jantas. ońbaǵan kirip keldi. Onyń ústinde de jańa forma, kórdińder me degendeı aıaǵyn shıratyla basady. Jantas qolyn kóterip:

— Sálem eńbek erine! — dedi. «Qazaqstan pıonerine» sýretim basylǵaly beri ol meni óstip tálkek etýdi shyǵarǵan. — Qasyń bos pa, Qara Kóje?

Kekesin daýyspen:

— Saǵan saqtap otyrmyn, — dedim.

— Qamqorlyǵyńa raqmet! — dep Jantasym elpeńdep keledi. Partanyń shetine qaraı syrǵyp, tosqaýyldaı qaldym:

— Bos emes.

— Kim bar munda?

— Túsinemisiń qazaqsha aıtqandy? Bos emes.

— Janarǵa saqtap otyrmysyń?

Al endi, qymbatty oqýshym, kinálasań, kinála, kinálamasań, óziń bil, men ózimdi budan ári ustaı almadym. Jantastyń shaqpa tili bir ǵana sáttiń ishinde meni úsh ret túırep úlgerdi. «Eńbek eri» dep bir kókitti. Onyń artynsha «Qara Kóje» dep atymdy tálkek etti. Janardy jáne sózge qystyryp otyr. Zyǵyrdanym qaınap ketkeni sonshalyq, ornymnan ushyp túregeldim de, Jantasty ıyǵynan ustap, jalt buryp, «jumsaq jerine» ádemilep bir teptim.

Qoısańshy, erkek bolǵany qursyn da Jantastyń. Maǵan bireý álgindeı istese, álim kelsin-kelmesin, sol arada qolynda ólem. Sondaı bir ashynǵandyq Jantastan da shyǵar dep oılap edim. Men onda bálemniń túte-tútesin shyǵaryp, jep jiberýim haq edi. Biraq Jantas óıtpedi, sazaryp úndemeı qaldy. Bar tis jaryp aıtqany:

— Men oınap aıtsam... — deıdi. Baıǵustyń daýysy da birtúrli beısharalanyp shyqty. Qaırat, qarsylyqtan jurdaı edi.

Osy kezde klasqa Janar kirip keldi. Basynda maǵan ǵajap unaıtyn qyzyl beretkasy. Meniń onymen mynadaı ábiger halde turyp amandasýǵa da mursham kelmedi. Janar orta shendegi basqa bir partaǵa otyrǵaly jatyr.

Ońbaǵan Jantastyń kesirinen josparym kúlparsha boldy.

ON ALTYNSHY TARAÝDA

Sultan ekeýimizdiń qaıta tabysyp, tatýlasýymyz, Qarasýdan balyq aýlaýymyz sóz bolady. Taraýdyń aıaǵy serttesýmen tynady.

Men Sultandy jaılaýdan kelgeli beri kórgenim joq. Qaıda ekenin de bilmeımin. Tóńirektiń tórt buryshynyń Sultekeńe bári meken, bári ópic. Birdi birge uryp, júrgen bolar josyltyp.

Áı, Sultan, Sultan. Seniń boıyńda kisi qyzyǵarlyq óner-qabiletter tolyp jatyr-aý. Asaýǵa shalmany qalaı dál tastaısyń. Neshe saqqa júgirtip, quıqyljytyp, qalaı tamasha ysqyrasyń. Bıe saýǵanda shópildetip jiberesiń. Joldasyńa qoń etińdi oıyp berýden tartynbaıtyn batylsyń da jomartsyń. Biraq aramdyǵyń da bar: ótirik aıtasyń, urlyq isteısiń. Eger oqýdy tastamasań, álgi aıtylǵan las qylyqtaryńnan ada bolsań, senen túbinde jaman azamat shyqpas edi.

Meniń Sultan jónindegi pikirim osyndaı.

Sultandy men jıi oılaımyn. Odan ajyrasqaly beri ózimdi jartykesh qalǵandaı, birdeńem jetispeıtindeı sezinem. Al Sultekeńniń qasynda ýaqyttyń qalaı zymyrap ótkeni bilinbeýshi edi.

Bir kúni men mektepten qaıtyp kele jattym. Qora buryshyn aınala bergenim sol edi, bir ıt oqystan «yr-r- r» dep, ala kep tústi taqymymnan. Baj etip, artyma jalt buryldym. Qarasam, ıt túgil, saıtan da joq, shıdiń túbinen sylq-sylq kúlip Sultanym shyǵyp keledi.

— Oı, myqtap bir qatyrdym-aý, Qara Kóje. Naǵyz sýjúrektiń ózi ekensiń ǵoı. Úıge baryp, tezirek shalbaryńdy aýystyr. Ha-ha!

Men Sultannan mundaı kóńildi kelisti kútpep edim. Jaılaýdaǵy toıda ony Jumaǵulǵa ustap bermek bolǵan «opasyzdyq» qylyǵymnan keıin ol maǵan tisin basyp júrgen shyǵar, bir yńǵaıyn taýyp, bálem, ákemdi tanytar ma eken dep qaýiptenetin edim. Joq, olaı emes, burynǵy joldastyǵymyz sol báz-baıaǵy qaz qalpynan buzylmaǵandaı, qaımaǵy shaıqalmaǵandaı. Sultanym kúlkige shashalyp, syqylyqtap tur. Reńinen jaýlyq oılaǵandaı eshteńe tanylmaıdy. Buny kórip, men boıymdy tez jınap ala qoıdym. Sultanǵa kóńilimde dyq saqtap júrgen adamdaı óńimdi sýyqqa salyp:

— Sen menen aýlaq júr, — dedim.

— Ne bop qaldy, Qara Kóje?

— Anada meni nege tastap qashyp kettiń? Sonyń adamgershilikke jata ma?

— Já, jo, Qara Kóje. Sony áli umytpaı júrmisiń? Jumaǵulmen men eseptestim. Oǵan mynaý degen ádemi kúmis temeki saýyt aparyp berdim. Beri qara, odan da, sen qazir balyqqa barasyń ba? Sonaý joǵarydaǵy Kıikbaıdyń ótkeli tusynan ar jaqtan men ǵajap bir qarasý taptym. Balyq degen, saǵan ótirik, maǵan shyn, byqyp júr. Bardyq boldy, súzip alamyz.

— Toryń bar ma?

— Dıirmenshi Ivannyń toryn alamyz. Ol meniń dosym.

Balyq aýlaý tárizdi janym qumar isten bas tartý maǵan qıyn edi.

— Jaraıdy, men tamaqtanyp alaıyn, — dedim.

Sultan qanjyrdaı bir tor atty bizdiń qoraǵa kirgizip baılap qoıypty. Soǵan baıaǵysha eki erdi erttedik te, mingesip alyp, tartyp otyrdyq. Shirkin, rahat-aý at ústi. Eńsem kóterilip, kóńilim birden gúl-gúl jaınap ketkendeı boldy. Joldan dıirmenge soqtyq. Dıirmenshi Ivan qart Sultanmen shurqyrap kóristi. Ekeýi temeki tartysyp, bir-birinen jańalyqtar surasyp, jetisip qaldy.

— Siz bizge aýyńyzdy berińizshi. Balyq aýlaıyq dep edik, — dedi Sultan. Ivan lám-mım dep bir aýyz sóz aıtpady.

— Aý, áne, úıdiń ústinde tur. Ala ber, — dedi.

Aýdy alyp ap, ármen qaraı jóneldik. Qalyń toǵaıdyń ishindegi eski súrleýmen sypyldatyp kelemiz. Keı jerlerden bóstekteı uıysyp búldirgen sabaqtary ushyrasady. Sol sabaqtardyń ara-arasynan qyp-qyzyl bop, marjandaı jylt-jylt etip, búldirgenniń ózi kórinip qalady. Túse qap, terip jegim kelip, aýzymnyń sýy quryp ketedi. Biraq oǵan Sultan kónbeıdi, onyń jany balyqqa jetpeı jaı tabar emes.

Sultan aıtqan qara sý jynys toǵaıdyń ishinde eken. Arnasy shuńǵyl, tor salýǵa qolaıly. Atty anadaı jerge talǵa baılap qoıdyq ta, ózimiz jaıaýlap, aıaǵymyzdyń ushynan basyp keldik. Byqyp júrgen balyǵy qaısy dep, eńkeıip, moınymdy sozyp qaraımyn. Sol kezde Sultan «kıs!» dep, probka tárizdi serippeli jaǵany bir teýip qalyp edi, kileń bir up-uzyn qara balyq órip shyǵa keldi. Zý-zý etip, joǵary-tómen bezip-bezip barady.

— Tý! Kóbin-aı balyqtyń! — dep aıqaılap jiberippin.

— Ts-s-s, aıǵaılama! — dedi Sultan.

Ekeýimiz tep-tez sheshindik te, qara sýdyń aıaq jaǵynan bastap súzýge kiristik. Maǵan Sultekeń bir qyltaǵa tordy ustatyp qoıdy. Ózi uzyn ashabas shybyqpen sýdyń astan-kesteńin shyǵaryp, kúmpildetip keledi.

— Kóter!

Botana topan laı sýdyń ishinen tordy jalma-jan tik kóterip aldym da, ap-aýyr kúıinde kógaldyń ústine súıretip tastaı berdim. Birin biri sabalap shorshaqtaǵan kóp balyq shúpirlep, úıilip tústi.

— Ýra!

Qarasýdyń basy onsha alys emes, tóbeshiktengen sazdan shyǵady eken. Bas-aıaǵy bir saǵattaı ýaqyttyń ishinde súze-súze kómeıine jettik. Ustaǵan balyǵymyz bir shómele boldy.

Endi, mine, Sultan ekeýimiz peıishtiń naq tórinen oryn alǵandaı otty mazdatyp jaǵyp tastap, jetisip balyq pisirip jep otyrmyz. Nan, tuz, balyq asyp jeıtin ydys ala kelmegenimizge ókinemiz. Sultekeń kepkany teris aınaldyryp kıip alǵan. Bir jaq qabyrǵasy qap-qara bolyp, qarylyp pisken ystyq balyqty kúıelesh-kúıelesh urtyna jóneltip jatyp:

— Qara Kóje, aıtshy, osylaı ómir súrgen jaman ba? — dedi. Men oıymdaǵyny aıttym:

— Raqat, naǵyz raqat.

— Endeshe, oqý oqyp ne azabyń bar. Tasta oqýdy.

— Onda meni mamam óltiredi.

— Óltirmeı qalsyn. Kisi óltirýdiń ońaıyn-aı, á. Burnaǵy jyly jákem de maǵan: «Oqýdy tastaıtyn bolsań, jota terińnen taspa tilmesem neǵylsyn, onda eki qolymdy tóbeme qoıyp, bezemin senen», — dep ant sý ishýshi edi. Sol da túk istegen joq qoı. Belbeýimen jotama eki osqanda: «Oıbaı-aı, búıtip ómir súrgenshe, sýǵa atyp óleıin!» dep, ózenge qaraı tura júgirip em, eki kózi sharasynan shyǵyp, óziniń záresi ushty. Artymnan qýyp jetip, qushaǵyna alyp: «Oqymasań, oqymaı-aq qoı, áıteýir, tiri júr, qý jalǵyz», — dep aımalap, súıip, úıge ákeldi. Sodan beri qaraı lám dep aýzyn ashpaıtyn boldy. Al eger mamań saǵan qol tıgizetin bolsa, onda mılısıanyń týra ózine júgir. Balany ata-anasy ursyn degen zań joq bizde. Bul úshin olardyń kekesin tanytyp jiberedi.

«Mamam meni óltiredi» degenim, árıne, jaı sózim. Múmkin, sábı kezimde ursa, urǵan shyǵar. Biraq es bilgeli ol maǵan qol tıgizip kórgen emes. Qandaı renishi bolsa da sózben aıtady, qas-qabaǵymen bildiredi. Qyms etse, «áı, toqmash jeısiń!» «toqmash berem!» dep kúsh kórsetetin — ol ájemniń ádeti ǵoı. Biraq onyń «toqmashy» da japyraıǵan aýzynan uzap kórgen emes.

Oqýdy tastaý meniń párýeıimde joq nárse.

— Joq, men oqýdy tastaı almaımyn, — dedim úzildi-kesildi.

— Onyń da durys eken, — dep ılandy Sultan. — Sen oqýdy tastasań, maǵan ilesip tastady dep, ekeýimizdi birdeı qýdalap, pále qylady. Oqı ber. Oqýdyń túbine sen-aq jet. Múmkin, keıin dyrdaı bastyqtyń biri bolyp shyǵarsyń. Sonda maǵan shapaǵatyń tıer. Mashınańdy bere turshy dep barsam, qalaısha bermeısiń.

— Men bastyq bolmaımyn, — dedim.

— Endi kim bolasyń?

Men ózimniń úlkeıgende jazýshy bolatyndyǵyma kámil senemin. Biraq tap qazir Sultanǵa nemese basqa bireýge solaı dep aıtyp kórshi, — jatyp kep keleke qylady.

— Kim bolatyndyǵymdy ózim bilem.

Biraz qaýjańdap áldenip alǵannan keıin, Sultan ekeýimiz balyqtardy soıa bastadyq. Kún keshkirip, toǵaı ishin kóleńke basyp ketti. Yzyńdaǵan biz tumsyq sary masalar kóbeıdi. Balyqtyń ishin jaryp jibergen bette, Sultan onyń torsyldaǵyn alyp, tars etkizip mańdaıyna birdi soǵyp qalady. Óstip-óstip onyń mańdaıy sap-sary ala bolyp boıaldy.

Sultan kenet:

— Qara Kóje, qaraqshy bolǵyń kele me? — dep surady.

— Qaıtip?

— Osy aranyń bir jerinen kórinbesteı etip kúrke jasap alamyz. Balyqty mol etip keptirip jaıyp tastaımyz.

Keıde, múmkin, jolǵa shyǵyp, kisi tonaımyz. Burynǵy qaraqshylar qaıtip ómir súrse, biz de sóıtemiz.

— Bizdiń ydys-aıaq, myltyq eshteńemiz de joq qoı?

— Onyń bárin úıden ákep alamyz, — dedi Sultan. — Bul bir keremet bolar edi ǵoı.

— Men oqýdy qaıtem?

— Oqýyńdy oqı ber. Biz kúndiz emes, túnde qaraqshylyq isteımiz.

Sultannyń ıdeıasy meni qyzyqtyryp jiberdi. Iá, bul, shynynda da, ǵajap bolar edi-aý. Shirkin, bir túnde Janardy da urlap ákeler edik. Ol bizge as pisirip, kirimizdi jýyp berer edi.

Balyqtardy soıyp bolǵannan keıin, ádemilep turyp shybyqqa tizdik. Sodan keıin mańaıdan kúrke jasaıtyn yńǵaıly jer izdeı bastadyq. Ondaı yńǵaıly jer sýdyń dál jaǵasynan tabyla ketti. It tumsyǵy batpaıtyn jynys kók taldyń arasy. Taldyń jelkildegen ushtaryn shyrmap, aınala toqyp tastap edik, ishi uıadaı ǵana ádemi qýys paıda boldy. Onyń oımaqtaı aýzynan bir kisi eńbektep azar syıady.Úńgirge Sultan raqattana qarap turyp:

— Qarashy, Qara Kóje, tamasha emes pe. Bul arada júz jyl tursań da, tóbeńnen dál kelip túspeıinshe, jan adam taba ala ma? — deıdi.

— Taba almaı qalsyn. Tipti dál kelip túsken adamnyń ózi bunyń asty qýys dep esh oılamaıdy.

— Qatyp ketti. Ómir dep, mine, osyny aıt. Myltyq ákelemiz. Meniń kelisken fınkam bar, ony ákelemiz. Ex, Qara Kóje. Ómir boıy kórmegen raqatyńdy kórsetetin boldym-aý. Biraq Qara Kóje, biz mynaǵan keliseıik: endigári bir-birimizge jazdaǵydaı opasyzdyq istemeıik. Shyn adal dos bolaıyq. Qaraqshylar biri úshin biri janyn qıýǵa tıis. Káne, ákel qolyńdy!

Sultan ekeýimiz qol alystyq, shynashaq ilmelestirdik. Sultan ony sol qolynyń alaqanymen qyrynan bir qoıyp úzdi de:

— Toqta, bitken joq, — dep, shópshek atashpen jerge dóńgelek syza bastady.

— Bu ne?

— Bul qyzyl oshaq. Kim de kim sertti buzatyn bolsa, o dúnıede dozaqta shyjǵyrylady.

Dóńgelektiń ortasyn aıqastyra Sultan syzyqtar júrgizdi. Sonan soń etpetinen jata qalyp, sol syzyqtardyń túıisken jerine mańdaıyn tıgizdi. Bul yrymdy men de istedim.

ON JETİNSHİ TARAÝDA

Jan-sezim qubylysynyń ár oqýshynyń basynda kezdesýi, yqtımal bir sátti kezi sıpattalady.

Keshegi kúni boıǵy áreketten keıin, tuıaq serippeı qatyp uıyqtap qalyppyn. Ájem julqylap oıatty.

— Qoja. Qojataı. Ákem-aý, sen búgin sabaǵyńa barmaýshy ma ediń?

Kózimdi ashyp alyp, qabyrǵa saǵatqa qarasam, segizge on bes-aq mınýt qalǵan eken. Atyp túregelip, tez kıindim de, beti-qolymdy shaıyp jiberip, bir kese aırandy tikemnen tik turǵan kúıde qotara saldym. Keshe tıtyqtap kelip, sabaq qaraýǵa mursham bolmap edi. Búgingi bolatyn pánderdi sýmkama asyǵys salyp aldym da, mektepke júgirdim.

Qońyraý soǵylyp ketipti. Birinshi sabaq orys tili bolatyn. Anfısa Mıhaılovna klasqa jańa kirip barady eken, tasyrlatyp júgirip kele jatqan meni kórip, toqtaı qaldy. Muǵalimderdiń ishinde bul ózi altyn adam. Byltyr bizdiń mektepke pedýchılısheni bitirip kelgen. Jazda baryp, ınstıtýtqa syrttan oqýǵa túsipti.

— Qadyrov, nemene, uıyqtap qalǵansyń ba? Toqta, galstýgińdi túze.

Omyraýymdy sıpalap tappaǵan galstýgim, sóıtsem, ıyǵyma shyǵyp ketken eken. Buryp ákep, ornyna qoıdym da, zyp berip klasqa kirdim. Balalar dúr etip túregeldi. Maǵan emes, árıne, artymda kele jatqan oqytýshyǵa qurmet kórsetkenderi ǵoı. Biraq men ony basqasha qabyldadym. Bir sekýndqa kidirip, murnymdy kókke shúıirip, mańǵazdana qaldym da, qolymdy keýdeme qoıyp, tájim ettim. Bunym balalardyń qurmetine sypaıygershilikpen qaıtarylǵan jaýap boldy da shyqty. Balalar dý kúlip jiberdi. Anfısa Mıhaılovnanyń qas-qabaǵyn ańdamaqqa, artyma jalt burylyp qarap edim, onyń da kúlimsiregen júzin kórdim. «Áı, Qadyrov, shyǵarmaıtynyń joq-aý» degendeı, Anfısa Mıhaılovna jymıyp, basyn shaıqap qoıdy.

Adam janyn ol keremet túsinedi.

Maqtanǵanym emes, klastaǵy orys tilin táýir biledi deıtin oqýshynyń biri menmin. Ótken jyldyń barlyq toqsanynda da bul pánnen aýyzsha, jazýsha ylǵı «bestik» baǵalar aldym. Anfısa Mıhaılovnanyń meni táýir kóretindigine, múmkin, bul da sebep shyǵar.

Jańa sabaqty túsindirip bolǵannan keıin, ol:

— Al balalar, Pýshkınniń «Qysqy keshin» jattap keldińder ǵoı? — dedi.

— Jattap keldik.

— Táteı, men aıtaıynshy!

— Men aıtam!

— Anfısa Mıhaılovna, menen surańyz, — degen daýystar birin biri basa-kóktep, jamyrap ketti.

Sender dál osy sáttegi Qojekeńniń halin bilseńder etti. Meniń keshe sabaq qaraýǵa mursham boldy ma? Úıge el orynǵa otyra kelip jettik. Odan keıin Sultan at tusap keleıik dep, jaıylymǵa ertip bardy. Sodan soń Hasenniń Márzıasyn qaı jigit aınaldyryp júrgenin bilemiz dep, el jatqanǵa deıin bostan bosqa Hasenniń úıin torýyldadyq.

— Kim aınaldyrsa, sol aınaldyrsyn. Bizge onyń keregi qansha? — deımin Sultanǵa.

— Keregi bar, — deıdi Sultan.

— Ne keregi bar?

Jaýap berý ornyna Sultan aýyr kúrsinedi.

— Qara Kóje, saǵan buny túsinýge áli erte, — deıdi. «Bopty, sen-aq túsin».

«Qysqy keshti» jattap kelmek túgil, men ondaı tapsyrma berilgenin umytyp ta ketken ekem. Esime muǵalim aıtqanda ǵana túsip, búıirimniń túp jaǵy qyp ete qaldy. «Masqara! Suraı qalsa, masqara boldym-aý!»

Anfısa Mıhaılovna taqtaǵa shaqyryp suraı bastady. Áýeli Balabekova dep, Janardy atady. Janar sabaqqa daıyndalmaı kelýshi me edi.

Býrá mgloıý nebo kroet,

Vıhrı snejnye krýtá, —

dep bastady da, sydyrtyp, toqtalmaı aıtyp shyqty.

— Jaraısyń, Balabekova, otyr.

«Jaraısyńdy» Janarǵa ishimnen men de aıtyp jatyrmyn. «Iapyr-aı, endi meni shaqyryp qalmasa ıgi edi. Jazǵan basym, keshe osy óleńdi bir japyraq qaǵazǵa kóshirip, balyqqa ala ketsem ǵoı, erigip demalyp otyrǵanda tep-tez-aq jattap alam».

— Tursynbaev, — dedi muǵalim.

Meniń jelkemnen qylqıyp, art jatymda otyratyn Jantas ornynan túregeldi.

— Býrá mgloıý...

— Taqtaǵa shyǵyp aıt.

— Báribir emes pe?

Oh, sumpaıy Jantas. Sumpaıysyn qaraı gór. Partanyń astyna kitapty ashyp qoıyp, bir kózi muǵalimde bolsa, bir kózimen sony syǵalap turmaqshy ǵoı. Óıtip kórgen kúnim qursyn da. Jantastyń pasyq qýlyǵyna jem bola qoıatyn adam Anfısa Mıhaılovna emes.

— Tártip jurttyń bárine birdeı. Taqtaǵa shyǵyp aıt, — dep, ol degeninen qaıtpady.

Jantas murnyn ýqalap, tyrp-tyrp basyp taqtaǵa shyqty.

— Al endi aıt.

— Býrá mgloıý... — Jantas osyny aıtty da, jym boldy.

— Dalshe?

— Muǵalim, men jattamaı kelip edim...

— Nege jattamadyń?

— Dıirmenge baram dep... ýaqytym bolmaı...

Anfısa Mıhaılovna Jantasqa biraz qarap turdy da:

— Múmkin, ornyńa baryp aıtatyn shyǵarsyń? — dedi. Biz dý kúlip jiberdik.

— Otyr, Tursynbaev. Osymen, mine, ekinshi ret «ekilik» baǵa alyp otyrsyń. Úıge berilgen tapsyrmany oryndamaı kelgenińmen qoımaı, qýlyqqa basyp, muǵalimdi aldamaq bolasyń. Bunyń jaman. Budan bylaı mundaı qylyǵyńdy maǵan kórsetpeıtin bol. Bilseń, bilemin dep, bilmeseń, bilmeımin dep, shynyńdy aıt.

Sol kerek, zalym Jantas. Kirmegeniń qara jer, saýap boldy. Bireýdi atystyryp, zymıandyq oılaǵansha, sabaq oqysań bolmas pa edi.Bir oıym osylaısha Jantasty tabalap jetisip jatsa, ekinshi oıym tóbemnen tas qulaýyn kútkendeı úreıli halde. «Qazir taqtaǵa seni shaqyrsa qaıtesiń? Sen ne dep syltaý aıtasyń? «Sultan ekeýimiz balyq aýlap, qaraqshylyq ómirdiń qamyn jasaýmen boldyq» demekshimisiń?

— Jaqanov, — dedi muǵalim.

Taǵy bir qaterden janym qalǵandaı, «ýh» dep demimdi shyǵardym. Meniń baıqaýymsha, ár muǵalimniń sabaq suraý tásili ártúrli. Máselen, Maıqanova tizimniń basynan tómen qaraı qýalap suraıdy. Onysy biz úshin raqat. Ózińe deıin neshe oqýshy qalǵanyn, senen qashan suraýy múmkin ekenin bilip otyrasyń.

Al Anfısa Mıhaılovna óıtpeıdi. Alfavıtti qýalamaı, tártip saqtamaı suraıdy. Qazir tizimniń basyndaǵy bireýdi atasa, odan soń sońǵy jaǵynan bireýdi ataıdy. Búgin suraǵan adamnan erteń taǵy da suraýy múmkin. Qysqasy, ol kimnen suraǵysy kelse, sodan suraıdy. Onyń oı-pıǵylyn kúni ilgeri ańdaý múmkin emes.

Meniń endigi bar úmit artqanym qońyraý úni boldy. Shirkin-aı, sol syńǵyrlap qoıa berse, janym qalar edi-aý. Kelesi joly «Qysqy keshti» qatyryp jattap kelip, birinshi bolyp aıtar edim. Áne, muǵalimder bólmesiniń esigi ashylǵandaı boldy. Dáý de bolsa, bul shyqqan kezekshi áıel. Judyryqtaı ǵana súıkimdi sary jez qońyraý soǵylǵan qolynda. Qazir syńǵyrlap qoıa beredi.

Joq, bul shyqqan kezekshi emes kórinedi. Basqa bireý boldy. Iapyr-aı, qyryq bes mınýt ýaqyt endigi ótse kerek edi ǵoı. Bul munsha neǵyp sozylyp ketti? Álde kezekshi áıel tysqa shyǵyp ketip, bireýmen sóılesip turyp qaldy ma. Áne qońyraý... Joq, bul arba eken ótip bara jatqan.

Jaqanov ta zýlatyp aıtyp shyqty. Bunyń bári búgin tez aıtqysh bolyp ketken eken. Muǵalim eńkeıip, oǵan baǵa qoıyp jatyr. Janym qylpyldap tyrnaǵymnyń ushyna keldi. «Endi kimdi shaqyrar eken?»

— Qadyrov...

Tóbemnen shatyr etip jaı túskendeı boldy. Ne isterimdi bilmegen meńireý halde ornymnan súıretilip túregele berdim. Mańdaıymnan burq etip sýyq terim shyǵyp ketti. Oh, shirkin-aı. Adam ómirinde sypattap aıtýǵa tiliń jetpeıtin neshe alýan baqytty mınýttar bola beredi-aý. Sonyń birin men dál osy sátte bastan keshtim. Men lám dep úlgergenimshe, dálizden qońyraý úni syńǵyrlap qoıa bergeni. Ýh!

— Jaraıdy, otyr Qadyrov. Senen basqa joly suraımyn, — dedi Anfısa Mıhaılovna.

Býyn-býynymnan ál ketip, ornyma sylq ete qaldym.

ON SEGİZİNSHİ TARAÝDA

Povestegi eń kishkentaı taraý.

Mektepten kele jatyp Sultandy kórdim. Bizdiń qashaǵa súıenip, qolyna búktep ustaǵan dyraý qamshyny etigine urǵyshtap, tyqyrshyp, meniń jolymdy tosyp tur. «Joq, toǵaıǵa búgin barmaımyn, — degen oıǵa keldim. — Sabaq oqımyn. Erteń «Qysqy keshti» jattap barýym kerek. Odan basqa da tapsyrmalar tolyp jatyr».

— Qara Kóje, tasta kitabyńdy. Kettik.

— Men búgin bara almaımyn.

— Hege?

— Sabaqqa daıyndalam. Úıge tapsyrmany sondaı kóp berdi.

— Oı, Qara Kóje. Sol da sóz be eken. Júrshi, men saǵan ne ákelgenimdi kórseteıin.

— Sultan meni qoraǵa ertip kirdi. Tory at baılaýly tur. Jep-jeńil búkteme shıti myltyq erdiń qasynda ilýli. Teńkıgen bylǵary qorjynnyń eki basy tola kartop, nan. Qanjyǵada dóńgelek qara shelekshe.

— Mine, ne kerektiń bárin taýyp ákeldim. Oq degeniń jetedi. — Sultan qaltasynan shúpildegen bir qorap oq alyp kórsetti. — Elý oq. Taǵy bireý júz oq taýyp berem dep ýáde qyldy.

Men solqyldaı bastadym. Mynanyń bárin kóre turyp, qalaısha solqyldamassyń.

— Onda biz keshke erterek qaıtyp keleıik. Men úıge berilgen tapsyrmalardy oryndaýym kerek.

— Jaraıdy, oryndarsyń.

Tory attyń syp-syp etken aıańymen toǵaı ishine kelip kirdik. Qoıan, qyrǵaýyl kórinse, atpaqshy bolyp, Sultan myltyǵyn oqtap, daıyn ustap keledi. Biraq saýysqannan basqa eshteńe kezdese qoımady. Sultan ekeýimiz kezektesip at ústinen saýysqan atqylaı bastadyq. Tıgize almadyq.

Mynaý, mine, keshegi balyq aýlaǵan qarasýymyz. Attan túsip, tal úńgirimizge kirdik. Torymyz ben ustaǵan balyǵymyzdyń barlyǵyn keshe osynda qaldyryp ketkenbiz. Mássaǵan, talǵa tizip qoıǵan balyǵymyzdy qı sypyr etip, bir nárse túgin qaldyrmaı jep ketipti. Bas súıekter men qyltanaqtyń juǵyn-jurnaǵy ǵana shashylyp jatyr. Ne jeýi múmkin? It pe, qus pa? Qasqyr ma, túlki me? Basymyzdy qansha qatyryp oılasaq ta, baıybyna bara almadyq. Áıteýir, adam almaǵany aqıqat. Adam búıtip búkil balyqty shıkileı jemegen bolar edi jáne ol tordy da qosa áketer edi. Oılamaǵan jerden jolyqqan bul jaǵdaı bizdi sekemdendire tústi.

Sheshinip tastap, taǵy da tor sala bastadyq. Mine, qyzyq, keshegi órip júrgen kóp balyq búgin kórinbeıdi. Azaıyp qalǵany ma, joq álde basqa jaqqa aýyp ketti me? Eńbegimiz janbady, mardymsyz azǵantaı ǵana balyq ustadyq. Biraq onyń raqaty keshegiden artyq bolmasa, kem bolǵan joq. Jylymsyǵan tuzsyz qur balyqty otqa pisirip jegendeı emes, kartop týrap, qatyryp sorpa jasap ishtik.

— Balyq bolsa joq. Endi ne kún kóremiz? — dedim Sultanǵa.

— Qoıan, qyrǵaýyl aýlaımyz.

— Ol da joq qoı.

— Nege joq. Osy toǵaıdyń arasy tolǵan qoıan men qyrǵaýyl, tipti elik te bar. Biraq olardy ne tań azannan, áıtpese keshki salqynda jaıylymǵa shyqqanda aýlaý kerek. Kúndiz olar qybyr etpeı, buta-butanyń túbinde, shiliktiń arasynda jatyp alady.

Biz mynaǵan kelistik: erteń kún — senbi. Tósenip-jamylatyn birdeńelerimizdi alyp, qonaǵa osynda kelemiz. Túneı jatyp, keshińde toǵaıdan ań aýlaımyz. Túnde qara jolǵa shyǵyp, qaraqshylyq isteımiz — júrginshilerdi tonaımyz.

— Kelistik qoı?

— Kelistik.

ON TOǴYZYNSHY TARAÝDA

Bir sózben «qyzǵanysh» dep atasa da bolar edi.

Maıqanova naýqastanyp qalypty, sabaǵy bolmady. Buǵan, árıne, biz pálendeı qaıǵyra qoıǵan joqpyz. Qaıta jek kóretin muǵalim aýyryp, sabaqqa kelmeı qalsa, balalarda odan úlken qýanysh bar ma? Klastyń ishi máz-máıram ýlap-shýlaǵan daýysqa tolyp ketti. Dobymyzdy alyp, dúrkirep voleıbol alańyna qaraı júgirdik. Klasta birimen biri baqas eki komanda bar. Oryn-ornymyzǵa tura qaldyq ta, oıyndy dereý bastap jiberdik.

Eger senbeseńder, kelip kórýlerińe bolady, men voleıboldy jaman oınamaımyn. Al bul joly erekshe bir shabytpen oınadym. Talaı qyńyr doptardy qıyrdan qaǵyp alyp, jalt-jult etip, jan tappaı júrmin. Múmkin, tobymen kelip, bizdiń oınymyzǵa qyzdar qarap turǵandyqtan osylaı shyǵar. Janardyń aldynda nashar oınaýǵa meniń qandaı qaqym bar. Keıbir sheber qımyldarym ózge túgil, ózimdi de súısindiredi. Bir ret qıyn bir dopty jyǵylyp jatyp alǵanymdy qaıtersiń. Etpetimnen tórt taǵandap dik ete qaldym, biraq dopty aspandata qaǵyp ta úlgerdim.

— Óı, jaraısyń!

— Ólme, Qara Qoja!

— Molodes! — degen daýystar jamyrap ketti.

Ornymnan lyp etip tez túregeldim de, qyzdar jaqqa kóz saldym. Olar da máz. Janar... Iapyr-aý, Janar qaıda? Mynalardyń ishinde Janar joq qoı. Baǵanadan beri men Janar qarap tur eken dep, janymdy pıda etip oınap júrsem...

— Segiz de segiz. Tepe-teń. Dopty oń jaq beredi. Dop berý meniń kezegim eken. Aıaq astynan eńsemdi áldeqandaı kóńilsizdik basty da, qalaı bolsa, solaı ura saldym. Dop torǵa baryp tıdi.

— Óı, saǵan ne boldy?

— Ne qara basty, Qara Kóje?

— Munyń ne, eı. Ash ózegińe túsip ketti me?

— Qolymnan shyǵyp ketti, — dep syltaýrattym.

Bizdiń komanda utylyp qaldy.

— Men oınamaımyn, — dedim. Ornyma júgirip baryp, basqa bir bala tura qaldy.

Janar qaıda? Onyń klasta ornynan tapjylmaı kitap oqyp otyratyn bir ádeti bolýshy edi.Qolymnyń shańyn shart-shurt qaǵyp, mektepke qaraı bet aldym. Klastarda sabaq júrip jatyr. Jetinshi klastyń esigi sál ashyq tur eken. Tarıhshy Ospanovtyń daýysy sańqyldap estiledi. «Az ulttar teńdik alǵysy, ózderiniń ulttyq qasıetterin saqtap qalǵysy kelse, birigýleri kerek. Qorqaý ımperıalıser onsyz olardyń dybysyn da shyǵarmaıdy...».

Ózimizdiń klasqa kirdim. Kirdim de, sileıip turyp qaldym. Kórgenimnen de meniń muny kórmegenim artyq edi ǵoı. Klasta Janar men Jantas ekeýi ǵana otyr. Basqa eshkim joq. Otyrǵanda, jaıdan jaı otyrǵan joq. Bir partada — Janardyń partasynda birine biri taqala túsip, áldeqandaı bir sýretti jýrnal oqyp otyr. Berilip oqyp otyrǵandary sonshalyq, bastary túıisip ketken. Maǵan bir-bir kóz tastady da, ekeýi ózderimen ózderi bola berdi. Oqyp otyrǵan Jantas edi.

— Ne oqyp otyrsyńdar? — dep men qastaryna keldim. Nazar aýdarmaıdy. Kózimdi salyp baıqasam, olardyń munsha qadalyp oqyp otyrǵandary cheh saıahatshylary Zıgmýnd pen Ganzelktiń Afrıka týraly jazǵan ocherki eken. Baryn salyp, mánerlep, qubyltyp oqıdy Jantas qý. Janar ony uıyp tyńdap otyr.

Ne isterimdi bilmeı, sileıip turdym da qaldym. İshimde áldeqandaı bir otty quıyn kóterilgendeı boldy. Men Janarmen bir de bir bulaı otyryp kórgen joqpyn. Netken aqymaqpyn deseńshi. Sabaq bolmaı qalǵanda, óstip qyzyq bir jýrnal taýyp ákelip, Janarǵa oqyp berý buǵan deıin oıyma nege kelmedi eken?! Jantastyń qýyn...

— Júr, voleıbol oınaımyz, — dep Jantasty ıyǵynan julqydym. Sol kezde Janar shytyna qarap:

— Qoja, bóget jasamashy, — degeni bar emes pe.

Mássaǵan, kerek bolsa! Men onyń aýzynan osyndaı sóz estımin dep oılap pa edim. Tóbemnen ystyq sý quıyp jibergendeı jıdip tústim.

Óz ornyma bardym. Portfelimdi alyp, aqtara bastadym. Ne izdegenimdi ózim de bilmeımin. Júregim dúrs-dúrs etip, qabyna soǵady. Mısyzbyn-aý, mısyzbyn! Eshteńe oılap tabýdy bilmeımin. Qashanda basqalardyń isine qyzyǵyp, qyzǵanyp turam. Meniń de basym jumys isteıtin zaman bolar ma eken, bolmas pa eken.

Portfelimdi ornyna qaıta qoıyp, syrtqa shyǵyp bara jatyrmyn. Janar men Jantasqa ádeıi qaramaýǵa, olarǵa men de nazar aýdarmaýǵa tyrystym. Degenmen, esikten shyǵa berip, kóz qıyǵymdy bir tastap óttim. Dál osy mınýtta Janardyń da maǵan qabaǵynyń astynan súzile qarap qalǵanyn ańǵardym. Kózderimiz bir sátke túıisip ótti. Qatelespesem, Janar kúlimsiregen tárizdi boldy. Maǵan kúlimsiredi me, joq álde tyńdap otyrǵan ocherktiń qyzyǵyna eltidi me? O jaǵyn men taldap paıymdaı alǵan joqpyn. Janar kúlimsiregende, men ashý shaqyryp, qabaq shytqandaı bir qyr tanyttym da, esikten shyǵyp kettim.

JIYRMASYNSHY TARAÝDA

Eki nárseni jazýdyń qıyndyǵy aıtylady.

Joq, men Janarǵa aıtýym kerek. Múmkin, ol meniń oǵan shyn ne ekenimdi... Iapyr-aı, osy bir sózdiń qorqynyshy-aı... Meıli, aýrýdy jasyrǵanmen, ólim áshkere qylady deıdi ǵoı. Búgin jasyrǵanymmen, erteń eseıgen kezde báribir áshkere bolady. Sondyqtan, ne de bolsa, oqýshyǵa týrasyn aıtýǵa tıispin. Meniń oǵan shyn ǵashyq ekenimdi, múmkin, Janar bilmes. Bilse, ol Jantaspen nege solaı otyrady? Sondyqtan men oǵan aıtýym kerek bárin de. Úlkeıgende kim bolatyndyǵymdy, menen basqa eshkimdi Janar súımeýi kerektigin — bár-bárin jasyrmaı aıtýǵa tıispin. Aıtamyn. Tap qazir sabaqtan tarasymen onymen úıge birte qaıtamyn da, jol-jónekeı:

— Janar, ǵafý et. Meniń saǵan aıtatyn sózim bar. Ol mynaý... — dep, túk qaldyrmaı aıtyp berem. Nemene, qolymnan kelmeı me? Keledi. Men sýjúrek emespin. Aıta almasam bar ǵoı... ne dep ant ishsem eken?

Mine, sońǵy sabaq ta aıaqtaldy. Janardy ıyqtap, syrtqa qatarlasyp-aq shyqtym. Júregim lúp-lúp etip, artyma qarasam, Jantas qý ilesip keledi eken. Onyń kóz qarasy maǵan: «Aıt, aıtam dep kijingen soń, aıtpaısyń ba endi? Batyr bolsań, aıt!» — dep ári kelemejdep, ári ańdyp kele jatqandaı kórindi. Boıym titirep, dirildep ketkendeı boldym. Jantas qana emes, balalardyń bári Janar ekeýimizge qarap, bular ne sóıleser eken dep, qulaq túrip bara jatqan tárizdi.

«Joq, odan da, hat etip jazyp bereıin. Mine, osym jón, osy durys» degen oıǵa keldim. «Aýyzsha aıtqanda, múmkin, birdeńelerdi umytyp, aıta almaı qalarmyn. Al hatta qatyryp, táptishtep turyp, bárin de jazýǵa bolady».

Kún raıy búgin buzylyńqy. Kúz bolǵanyn bildirgisi kelgendeı jeldetip, qabaq túıip tur. Talaıdan beri móldiregen ashyq edi, sirá, jaýatyn túri bar. Jasaryn burynyraq jasap bolyp, úzilip túsken birli-jarym qýań sarǵysh japyraqtar baıqalady kóshede.

Men tamaqtanyp otyrǵanda, tysyrlap kún jaýa bastady. Jyndy bir quıyn esik aldynda zyr qaǵyp, ana bosaǵaǵa bir, myna bosaǵaǵa bir soǵyldy, shańdatyp jiberdi. «Myna qan jaýǵyr qaıtedi» dep, ájem esikti jabýǵa umtylyp edi, quıyn ony odan beter yzalandyrmaq bolǵandaı lezde aıaǵynyń dál astynan kelip shyqty da, kóılegin dóńgelentip, keýekteı túrip jiberdi.

Keshegi ýádemiz boıynsha, Sultan kelip qalar dep kútip edim. Kelmedi. Tap qazir onyń kelmegenine men qýanbasam, renjigem joq. Tóp úıge kirip, stolyma jaıǵasyp otyrdym da, Janarǵa hat jazbaqshy boldym. Saǵat qazir bir jarym.

Saǵat eki boldy...

Eki jarym boldy...

Úsh boldy...

Stolymnyń ústi qıqymdalyp jyrtylǵan qaǵazǵa tolyp ketti. Osynyń bári Janarǵa jazylǵan hattar. Jazamyn, unamaıdy — jyrtamyn. Taǵy jazam — taǵy jyrtam, bir dápterdi taýysýǵa aınaldym. Jaı sózben de jazyp kórdim, óleńdetip te jazbaqshy boldym. Bolmaıdy, kóńilimdegi lyqsyp turǵan kórikti oı qaǵazǵa túskende óńezip, óńi qashyp ketedi. Jaı ǵana ásersiz birdeńe bolyp shyǵady.

«Janar, men seni keremet jaqsy kórem!».

Tfý, osy da sóz be. Jaqsy kórýdiń keremeti, keremet emesi bola ma eken?

«Janar, men súıem seni!».

Qandaı turpaıy — quldy kınodaǵy sekildi.

«J... Qozy men Baıan sekildi bolaıyq».

Jo, bul da emes. İs-mis joq, túıeden túskendeı etip, bul neniń qısyny. Áýeli bas jaǵyn bylaı... juqalap jazý kerek emes pe. Sodan birtin-birtin damytyp... sonda qalaı juqalap, qalaı damytpaqshymyn?

Eki nárseni jazýdyń qıyndyǵyna meniń kózim ábden jetip boldy. Biri — qyzǵa hat jazý, ekinshisi — shyǵarma. Óleń jazǵandaı emes, munyń mashaqaty da jeterlik kórinedi. Minekeı, osy povesti jaza bastaǵanyma eki-úsh aıdyń júzi boldy. Qashan aıaqtaımyn, nemen aıaqtaımyn, ol jaǵy maǵan áli málim emes. Ne de bolsa, bir tıanaqqa tezirek kelip, bas-aıaǵyn kómkerip: «Al halaıyq, endigi tóreshisi ózderiń bolyńdar. Men qolymnan kelgenin istedim. Baǵasyn ózderiń berińder», — dep, jurtshylyq talqysyna usynǵansha asyqpyn-aq.

Árıne, men bul povesti oıdan shyǵaryp nemese basqa bireý týraly jazyp otyrsam, onda taǵy qansha jazarymdy, onyń nemen tynaryn da kúni ilgeri tuspaldap bilgen bolar edim ǵoı. Meniń qazirgi múmkindigim ondaı emes. Óz basymnan keshken oqıǵalardy tizbektep otyrǵan hatshy tárizdimin. Biraq sol irkes-tirkes oqıǵalardy birine birin qalaı bolsa, solaı matap, japsyra bergenmen, ol kórkem shyǵarma bola ma. Árıne, bolmaıdy. Synshylar aıtatyndaı, ony jazýshylyq elekten ótkizip óńdeýim, suryptaýym, bir jeliniń boıyna marjandaı etip tize bilýim qajet. Tvorchestvolyq eńbektiń osy názik jaqtary meniń qolymnan kelip jatyr ma, kelmeı jatyr ma? Qurmetti oqýshymdy jalyqtyryp jibergen joqpyn ba, neǵurlym ilgerileı túsken saıyn, meni osy jaı qatty tolqytyp, júreksindiredi.

Biraq dostarym, beınetsiz eńbekte zeınet bola ma? Arzannyń jiligi tatı ma? Qıyndyqqa qulash sermeý bizdiń saltymyz emes pe? Bastap qalǵan ekenmin, bul eńbekti jeti qabat terim sylynsa da aıaqtap shyǵýǵa mindettimin.

JIYRMA BİRİNSHİ TARAÝDA

Bizdiń qaraqshylyq ómirimizdiń birinshi jáne eń sońǵy kúni sıpattalady.

Keshe keshke deıin kúnniń kóz jasy tyıylmady. Biz toǵaıǵa kele almadyq. Búgin tańerteń turyp qarasaq aspan móldirep tur.

— Kettik! — dedi Sultekeń.

— Kettik.

Tory atqa baıaǵysha eki er erttep mindik te, jónep berdik.

Ekeýimiz de qarýlymyz. Men Sultannyń múıiz sapty kózdigin belime taǵyp aldym. Al Sultannyń taqymynda shıti myltyq. Qudaı joldy ońǵarsa dep, bul bizdiń ań aýlap shyqqan betimiz.

Túske deıin sandalyp, eshteńe de ata almadyq. Birer jerden qoıan kezdesip edi, orǵyp bezip bara jatqanda, adam tipti kózdep úlgeretin emes. Áıteýir, betke alyp tuspaldap atqan oǵymyz laǵyp, tımeı ketti.

Unjyrǵamyz túsip, sharshap kele jatqanbyz, ózen jaǵasynda bir top qaz jaıylyp júr eken. Bul ara aýyldan alystaý, edáýir jer. Sultan oqtaýly kele jatqan myltyǵyn kezep:

— Myna qazdyń bireýin jalpasynan túsireıin be? — dedi.

— Qoı, pálesine qalamyz.

Sóıtkenshe bolmady, Sultekeń basyp saldy. Qazdyń biri jalp etip qulap qaldy.Typyr-typyr etip, tura almaı jatyr. Aıaǵyn sereıte qarystyryp bir yshqyndy da, qaz ólip qaldy.

— O, Qudaı atsyn! Pále boldy ǵoı. Endi qaıttik?

— Eshkim kórgen joq. Kúrkege aparyp, pisirip jeımiz.

Qazdy alyp, soqtyrǵannan soqtyryp otyryp, kúrkemizge keldik. Kelsek, myna qyzyqqa qarańyz, kúrkemizdiń ishi taǵy da ápter-tápter. Azyq-túligimizdi salyp, aýzyn býyp, tyǵyp ketken dorbamyz páre-páresi shyǵyp, jyrtylyp jatyr. Birdeńe nanymyzdy jep, kartobymyzdy shashyp ketipti.

— Bul, men bilsem, túlki sumpaıynyń istep júrgeni, — dedi Sultan.

Qarnymyz ábden ashyp ketip edi, as istep ishýdiń qamyna kiristik. Sultan burqyldatyp qazdyń júnin jula bastady. Men shepshek terip, ot jaqtym,

Qaz semiz eken. Sultekeń teńkıtip qyraǵynan ustap, úıtip otyr.

Kenet dál bet aldymyzdaǵy taldyń arasynan sýmań etip, bir salt atty shyǵa keldi. Sultan ekeýimiz qazdy tyqpaq túgil, qas qaǵyp ta úlgermeı qaldyq. Salt atty mektep dırektory Ahmetovtyń ákesi Ahmet shal edi.

— Oý, balalar, bularyń ne?

— Jaı... myna bir qaz atyp alyp edik, pisirip jeıik dep otyrmyz, — dedi Sultan.

— Qaıdan atyp aldyńdar?

— Ushyp bara jatqanda atyp aldyq, — dep Sultan aspanǵa qarap qoıdy.

— Qoı, sender qaz atyp alsańdar... mynaý jabaıy qazdaı emes, úlken ǵoı, tegi.

— Ádeıi úlkenin tańdap attyq, — dedi Sultan.

Shal bizdiń shashylyp jatqan ydys-aıaq, kıim-keshegimizge, aýzy úńireıgen kúrkemizge, osy arany sary qonys etip, jaılap alǵan túrimizge qarap, odan beter shúbálana tústi:

— Sender ózderiń osy arany jaılap alǵan túrleriń bar ǵoı?

— Bul bizdiń balyq aýlaıtyn jerimiz, — dedim men.

— Tusaýly jıren at kózderińe tústi me?

— Joq, baıqamadyq.

Atynyń basyn buryp, kete berip, shal:

— Sumpaıylar, áldekimdi sorlatqan ekensińder. Mynalaryń atyp alǵan jabaıy qaz emes. Qaz atyp alý senderge qaıdan kelsin. Eger qazym joǵaldy deıtin pende bolsa, men senderdiń sazaılaryńdy bergizemin, — dedi.

Pále boldy degen bir qaýip meniń ishimde qyp ete qaldy.

Osy arany qorda etip, qaraqshylyq istemek bolǵan «tapqyr» oıymyzdan tabanda bas tartýǵa týra keldi. Ondaı kásiptiń nege aparyp soǵýy múmkin ekenin jańaǵy Ahmet shaldyń tap bolýy ańǵartyp ketti. Qıyrdaǵy barsa kelmestiń aralyna bekinip alǵandaı aýyldyń dál irgesindegi toǵaıdan kúrke saılap, ony jan adam taba almaıdy dep júrgen biz netken aqymaqtarmyz... Jalpy, qaraqshy degenniń ózi osy kezde aqylǵa sıa ma? Qaraqshylar buryn baılardy, kópesterdi tonaǵan. Biz kimdi tonamaqshymyz? Tonamaq túgil, osy kúni bireýge qolyńdy kóterip kórshi. Mılısıa aparyp, kózińdi jyltyratyp qamap qoısyn.

Qaraqshylyq ómir jaıynda Sultan ekeýimiz endi osylaı topshyladyq.

Semiz qazdyń eti bir-aq salyp asýǵa shelegimizge syımady. Eki bólip asyp, ázer jep taýystyq. Arasynda balyq aýladyq. Sýǵa tústik. Búldirgen terip jedik. Sonymen kúndi batyrdyq ta, ydys-aıaq, torymyzdy artynyp-tartynyp, qas qaraıa úıge keldik. Bul bizdiń qaraqshylyq ómirimizdiń birinshi jáne eń sońǵy kúni boldy.

JIYRMA EKIHSHİ TARAÝDA

Baqa men qazdyń shýy, jaılaýdan mamamnyń kelýi, ájemniń meni qorǵaýy sóz bolady.

«Bir aınaldyrǵandy Qudaı shyr aınaldyrady» degen sóz bar. Sońǵy eki-úsh kúnniń ishinde basymnan keshken oqıǵalar meni esimnen tandyrdy. Maıqanovany taldyryp túsirgen baqanyń shýyna Ábdibaıdyń shataǵy ulasty. Biz jegen qaz dúkenshi Ábdibaıdiki eken. Onyń kókbet qatyny kelip, bizdiń úıdiń álegin aspanǵa shyǵardy. Shirkinniń aıtpaǵan sózi, atpaǵan oǵy qalsaıshy: «Urysyń! Qaraqshysyń! Baskesersiń! Qarshadaıyńnan osyny istep júrsiń, júre bara kim bolam ǵoı deısiń. Áli bireýdiń basyn kesip, sottalasyń. Itjekkenge aıdalasyń».

Men ózimdi ózim onsha bilińkiremeı júredi ekem, Ábdibaıdyń qatynynyń aıtqandaryna qarap, tóbe shashym tik turyp ketti. «Iapyr-aı, shynymen-aq osyndaımyn ba?» degen oıǵa qaldym.

Áıeliniń sońynan tútigip Ábdibaıdyń ózi kelipti. Jurt ony «Jumyrtqadan jún qyryqqan Ábdibaı», «Qý bastan qýyrdaqtyq et alǵan Ábdibaı», «Shyq tatyrmas Shyǵaıbaı Ábdibaı» dep beker aıtady deımisiń. «Qazym qaz emes edi. Asyl tuqymdy qaz edi. Ondaı qazdy bul aýdan túgil, oblys kóleminen tappaısyń» dep, onyń tólemi úshin bizdiń baǵlan qara qozyny alyp ketti. Bunymen de tynbady, meni jelkelep dırektorǵa alyp bardy.

Ahmetov qatal adam. Shynymdy aıtsam, men onyń aldyna barǵan saıyn qaltyrap turam. Sýsyldaǵan qyzyl kúreń shashy jelp-jelp etip, qabaty túksıip, shúıligip qaraǵanda, sup-sýyq kózderi adamnyń óńmeninen ótedi. Maıqanovany taldyryp túsirgen baqanyń kesirinen men keshe osy kabınette bir saǵattan artyq bolyp, jarty ómirimdi berip shyǵyp edim. Endi, mine, tún aınalmaı taǵy bir shurqan arqalap jáne mólıip kelip turmyn.

Ábdibaı qaıdaǵy joq páleni kókitip, qazdyń oqıǵasyn esirte baıandap berdi. Ahmetov syzdanǵan qalpy, únsiz otyryp tyńdady. Oqta-tekte kózin ǵana buryp, maǵan qarap qoıady. Men eriksizden jerge qaraımyn.

Ábdibaıdy tyńdap bop, Ahmetov stol ústindegi telefonnyń tutqasyn buraı bastady. Jaılaýdy surady. Odan satylap sút fermasy, birinshi brıgadamen jalǵasty. Telefonmen meniń mamamdy shaqyryp aldy.

— Bul kim? Salamat bolarsyz, Mıllat apaı. Sharýańyz kúıli me? Bul Ahmetov qoı, mektepten. Amanshylyq, túgel aman. Mıllat apaı, sizge aıtaıyn degenim mynaý edi: siz erteń qalaıda aýylǵa kelip ketseńiz. Mańyzdy bir sharýa bolyp tur. Qoja jaıynda. Biz ol jóninde ózińizdi qatystyra otyryp, pedsovette arnaýly másele qaramaqshymyz. Balańyz naǵyz bir ońbaǵan jolǵa túsip alǵan...

Meniń ózegime shyjyldap qaınap turǵan ystyq maıdy qotaryp quıyp jibergendeı boldy. Arqa-basym shymyrlap, terlep ketti. Tap qazir aldymdaǵy jer tesik bolsa, kózimdi sharta jumyp, kúmp bergen bolar edim...

Ahmetov uzaq sóılesti mamammen. Sonan keıin trýbkany ornyna qoıdy da:

— Jaılaýdan shesheń keledi, sonan soń sóılesemiz, bar, — dedi maǵan.

Mektepten qur súlderimdi súıretip shyqqandaı boldym. Baıǵus mamam, álgi áńgimeden keıin qandaı kúıge túspekshi. İshkeni iriń, jegeni jelim bolady ǵoı. Onsyz da kóńili jarym adamdy azapqa salyp óltiretin boldym-aý.

«Qoja óıtip qoıdy, Qoja búıtip qoıdy. Qoja búldirdi» dep, byltyr da jyl boıyna Maıqanova onyń qulaǵyn talaı sarsytyp edi. Endi, mine, oqý bastalǵanyna bir aı bolmaı jatyp, taǵy bastaldy...

Bizdiń qoranyń tóbesinde jýyrda ǵana úıilgen jas jońyshqa bar edi. Kelgen boıda, úıge kirmesten, sonyń ústine shyqtym da, ıttiń uıasyndaı shuqyrlap alyp, etpetimnen jatyp qaldym. Eshkimdi kórgim, eshkimge kóringim kelmeıdi. San-sapalaq oılar basyma biri kirip, biri shyǵady: «Pedsovette qaraǵanda, ne aıtpaqshy? O, Táńirim, meniń de tynyshtyq tabatyn kúnim bola ma, joq pa? «Osy aýrýdan janym qalsa, endigi aýrýdyń aldymen keter edim» degen eken bireý. Sol aıtpaqshy, osy joly bir jaıly bolsam, budan bylaı qoı aýzynan shóp almaıtyn momaqan bolyp júrer edim-aý».

Osyndaıda súıeý bolýdyń ornyna, Sultan dosym qarasyn kórsetpesten, taǵy da zym-zıa joǵaldy. «Ońbaǵan ótirikshi, dıirmenshi Ivannyń toryn ákelip berem dep alyp edi, aparyp bergen de joq, tor, áne, bizdiń úıdiń tóbesinde jatyr. Adamshylyq degennen jurdaısyń-aý, Sultan. Endi seniń mańyńa jolaı qoımaspyn...». Ár qıly mazasyz oı tepkisinde qaljyrap jatyp uıyqtap ketken ekenmin. Tumsyǵymnyń dál astynan trt-trt-trt-trt degen daýystan selk etip oıandym. Kózimdi ashyp alsam, tóńirek ala kóleńke, kesh batyp qalypty. Men jatqan kez besin sheni edi. Qalaı kóp uıyqtaǵanmyn.

Esiktiń dál aldyna bosaǵany tireı kelip toqtaǵan úsh dóńgelekti motosıkldi kórdim. Odan eki adam túsip jatyr. Biri erkek, biri áıel. Motosıkldiń ıesin tanyp, álgiden beter selk ete qaldym — Qarataı edi. Qasyndaǵy meniń mamam.

Kóshe jaqtan qolyna oshaq ustap ájem kele jatyr:

— Mıllatpysyń? At-kóligiń aman ba?

Motosıklge minip kelgen adamǵa ájemniń «at-kóligiń aman ba» deýi maǵan sóketteý kórinip ketti.

— Myna oshaǵyńyz ne? — dep surady mamam.

— Balalar tıisken be, bir sıraǵyn túsirip tastapty. Sony baǵana ustaǵa aparyp tastap edim.

— Áı, jaryqtyq-aı, ne keregi bar munyń. Paıdalanyp jatpaǵan soń, tastamaısyz ba laqtyryp.

— Nege tastaımyn. Múlik emes pe. Ákem marqumnan qalǵan bir kóz ǵoı. Jaısha keldiń be?

— Jumysty tastap, jaısha adam kelýshi me edi. Álgi jer-álemdi shýlatyp, órt qoıyp júrgen buzaqy balańnyń álegi.

— Buzaqy bop, ol ne istepti? El tonap, kisi óltirip pe? — dedi ájem.

— Bireýdiń qazyn urlap soıyp jeý — el tonaǵan emes pe eken? Sabaq ústinde muǵalimdi shoshytyp taldyryp jyqqan adam týra bara kisi óltirýden taıynbas.

— Baqa ákel degen ózderi kórinedi ǵoı. Bir Qoja emes, osynda ózge balalar da muǵalim ákel dedi, soıamyz dep, kólshikten baqa ustap alyp júrgen. Endi sonyń bárine baıaǵy aty shýly Qoja kináli.

— Sonda ákelgen baqany oǵan muǵalimniń sýmkasyna salyp qoı dep pe?

— Ádeıi saldy deımisiń, tarbańdaǵan neme ózi kirip ketti de.

Ońbaı keteıin, ájemniń sózi meni eljiretip jiberdi.

Balapanyn qoryǵan mekıendeı shyr-shyr etip, sotqar nemeresin qamqoryna alýyn qarashy. Áı, janym ájem, qaıyrymdy ájem, meniń kináli ekenimdi bile turyp óstesiń-aý.

— Balaǵa qorýshy bolǵannyń jóni osy dep, onyń terisin de durys, durysyn da durys dep, siz búldirip júrsiz. Bir mezgil jazǵyryp, qatal ustasańyz, ol mundaı jolǵa túspegen bolar edi, — dedi mamam.

— Meniń Qojashym tiri bolsa, eshkimnen kem bolmaıdy. Óse kele ózi-aq túzelip ketedi. Sabyrbek naǵashysyna tartqan. Ol da jas kezinde osy sekildi shyǵannan shyqqan sotanaq edi. Bul qaıta oqý oqyp, muǵalimderiniń aıtqanyn oryndap, keıde átinshik bop júr ǵoı. Al Sabyrbek naǵashysy osyndaı kúninde moldany qaq basqa taıaqpen bir salyp qashqan bolatyn. Keıin eseıip, balaly-shaǵaly bola bastaǵanda, ózi-aq túzelip ketti. Qojataı da sóıtedi. Bala kúninde balanyń bári tentek, — dep ájem shubatyp ala jóneldi.

— I-ı-ı-ı, jaryqtyq-aı, — dep mamam qolyn bir-aq siltedi. — Sizdiń myna ósıetińizdi tyńdap ósken bala qalaı ońsyn.

JIYRMA ÚSHİNSHİ TARAÝDA

Kitaptaǵy eń bir qaıǵyly taraý bolar deımin.

— Kelesi sabaqta qaısyń baqa ustap ákelesińder? — dep surady zoologıa pániniń muǵalimi Ospanov.

— Men ákelem, — dedim.

— Qadyrov, sen ákelesiń. Umytyp ketpe biraq.

— Aǵaı, neshe baqa ákeleıin?

— Bir... ekeý ákelseń, jetedi.

Men bir, ekeýdiń ornyna tis poroshoginen bosaǵan qańyltyr qobdıshaǵa toltyryp, bes baqa ákeldim. Onyń bireýi ǵana úlkendeý edi de, basqalary kishkentaı usaq baqalar bolatyn.

Birinshi sabaq qazaq tili. Klasqa Maıqanova kirdi de, klass jýrnaly men sýmkasyn meniń aldyma stol ústine qaldyryp, ózi tysqa shyǵyp ketti. Qońyraý áli bola qoımaǵan. Sol kezde sap etip basyma bir qyzyq oı kele qaldy. Kishkentaı baqanyń birin Maıqanovanyń sýmkasyna súńgittim de jiberdim. Ne bolar eken?

Qońyraý soǵyldy, sabaq, bastaldy. Tizim shaqyryp bolǵannan keıin, Maıqanova sýmkasyn ashyp, qol oramalyn sýyryp aldy. Sol kezde kishkentaı qarasur baqa qol oramalmen qosa sekirip shyǵyp, sekemshil muǵalimniń qolynyń dál ústine qonbasy bar ma. Maıqanovanyń shańq etken daýysy bir-aq shyǵyp úlgerdi. Óńi qup-qý bolyp, sylq etip qulap bara jatyr...

Maıqanova sodan sabaqqa eki kún boıyna kelmedi. Shoshynyp, aýyryp qalypty. Jumysqa búgin ǵana shyǵyp otyr. Búkil mektepti dańǵaza qylǵan baqa oqıǵasynyń mán-jaıy, mine, osyndaı.

...Kóz baılanyp ketti. Jońyshqanyń tóbesinde dóńbekship áli jatyrmyn. Ne isteımin? Qalaı kórinemin mamama. Mynaý Qarataı degen... mundaı da jabysqaq pále bolady eken. Kóleńkeshe erip, mamamnyń sońynan bir qalar emes. Iapyr-aı, mamam osyǵan shynymen-aq kúıeýge shyqpaqshy ma? Joq, múmkin emes.

Birsypyra ýaqyttan keıin úıden Qarataı men mamam shyqty. Qarataı motosıklin ot aldyryp, tumsyǵyn kóshege qaraı burdy. «Ket! Joǵal! Tezirek ket!» dep men ony kóńilimmen jelkeleımin. Biraq Qarataı kete qoımady, mamammen sóılesip turyp aldy. Olardyń sózderin trt-trt etken motor úni maǵan jóndep estirtpeıdi. Sóılese turyp, Qarataıdyń qalqıǵan denesi mamama birtin-birtin jaqyndap, taqala túsetin tárizdi. «Toqta! Qaıda kımelep barasyń?». — Men Qarataıdy jelkeden búrip ustaımyn da, bar kúshimmen julqyp, laqtyramyn kóshege qaraı. Ólgen mysyq tárizdenip, kósheniń maı shańyna baryp ol top ete túsedi.

Bul da meniń oıymda bolyp jatqan qubylys.

Qarataı áreń degende «qosh, saý bol» aıtysyp, motosıkline otyryp, zyrǵyta jóneldi. Mamam onyń sońynan biraz únsiz qarap turdy da, úıge kirip ketti.

Ár nárseniń shegi bar, men qashanǵy jata bereıin. Táýekel dep, úıge kirmekshi boldym. Qoranyń art jaǵynan jerge túsip, ústimniń shóbin qaǵyp, boıymdy tártipke keltirip aldym. Júregim lúp-lúp etip, alqymyma tyǵylady.

Esikti asha bergenimde tynysym múlde bitip, júregimniń soǵýy toqtap qalǵandaı boldy. Sol kezdegi kelbetim kóldeneń kózge tiri árýaq tárizdi qybyrlaǵan birdeńege uqsar deımin. Aýyz úıden ájem ushyrasyp:

— Sen qaıda qańǵyp júrsiń? Shesheń keldi, — dep tór úıdi nusqady. Sonan soń qulaǵyma sybyrlap:— Baıqa, shesheń saǵan ashýly, — dedi.

Tór úıge kirdim. Mamam kıimsheń kúıi, óz tóseginde bir ýys bolyp, ári qarap, búk túsip jatyr.

— Mama.

Mamam jaýap qatpady. Men jaqyndaı túsip, onyń ýysynda kózine basyp alǵan qol oramaly bar ekenin kórdim. Júregimdi bireý ustaramen tilip jibergendeı boldy.

— Mama, sen jylap jatyrmysyń?

Mamam basyn jaılap kóterdi de, maǵan qaraı buryldy. Jasqa shylanǵan qońyr kózderi birtúrli bóten, sýyq.

— Iá, jylap jatyrmyn, — dedi ol. Daýysy qarlyǵyp, bitip shyqty. — Qaıteıin jylamaı. Qudaı baǵyn ashpaǵan men sorǵa jylaýdan ózge ne buıyrǵan. Qý jalǵyz, seniń-aq kúıigińdi tartyp óletin boldym ǵoı. Osy sen ne bop barasyń kúnnen kúnge. Bul ne sumdyq? Júrgen jerińe shóp shyqpaǵyr bop barasyń ǵoı. Uıalmaısyń ba bir mezgil elden-jurttan. Qý jalǵyz-aý, aıtshy, ne boldy munsha saǵan buzylyp? Óltirdiń ǵoı myna sorly anańdy.

El betine qaraǵysyz qyldyń ǵoı. Qaıtem seni? Qaıtem?.. Nege tynysh júrmeısiń? Osy saǵan ne jetpeıdi?

— Mamataı, qoıshy. Endigári...

Mamam meniń jalbaryna sozǵan qolymdy qaǵyp jiberdi:

— Jolama. Mama deýshi bolma meni. Qudaıdyń sendeı bala berip, azapqa sap qoıǵanynan da, qý bas tastaǵany artyq edi ǵoı.

— Qoıshy, mamataı... Eń sońǵy ret keshirshi. Ant etemin...

Mamamnyń tizesin qushaqtaı jyǵylǵan qalpym eńirep jylap jiberdim...

JIYRMA TÓRTİNSHİ TARAÝDA

Pedsovet jaıly sóz bolady.

Jumyr jer kúndegi daǵdysy boıynsha tynbastan zyrlap, kindigin jáne bir aınalyp shyqty. Tarıh taǵy bir táýlikke uzardy. Osy bir táýliktiń, ıaǵnı jıyrma tórt saǵattyń ishinde mynaý yǵy-jyǵy kúnáhar dúnıede kimniń basynan ne keship úlgermedi deısiń. Qansha adam ómirge jańadan kelip qosyldy, qansha adam olarǵa oryn bosatyp, o dúnıedegi máńgilik mekenderine sapar shekti. Osy bir táýliktiń ishinde qanshama baqytty keýdede qýanyshtyń oty mazdap janbady, qatal taǵdyr qanshama basy jumyr pendesin qaıǵynyń qara sýyǵynda búrseńdetpedi. Osy sońǵy topqa men de qosylamyn.

Men ózimniń on úsh jyl ómirimniń ishindegi eń bir qatygez kúndi bastan keshtim.

Tysta qarańǵy, aýyl ústi tynyshtyq. Aqymaq ıtter ǵana ár jerden áýp-áýp úrip basylady. Kósheniń basynan bir ıt sháý ete qalsa, sońynan oǵan basqa bir ıt ún qosady. Sonan soń úshinshi, tórtinshi ıtter áýpildesip, «o ne, ne bop qaldy» degendeı aýyldyń búkil ıti ýlap-shýlap ketetin sát te bolady. Onyń ishinde aıbarynan da aıǵaıy kóp, shińkildek kúshik únderi, mań tóbetterdiń qarlyqqan qalyń daýystary, qanshyq ıtterdiń qulaq kesetin ashshy shańqyldaýlary — bári aralas. O, ıtter. Qalyń ıtter. Munshama kóp bolarsyńdar ma. Túrli-túrli bolarsyńdar ma. Beı-bereket úrgendi, taqymnan úndemeı kelip ala túskendi qashan qoıar ekensińder.

Mamam ekeýimiz mektepke pedsovetke kele jatyrmyz. Kúzdiń salqyn keshi tońazyta ma, joq álde úreılenýden be, ishi-baýyrym qaltyrap keledi.

Mekteptiń aldynda bireý shylym shegip tur. Men ony kókshil aspan aınasyndaǵy kelbetinen anadaıdan tanydym — Ahmetov. Galıfe shalbar kıgen, jińishke aıaqtary sıdıyp, shashy qaq jaryla jelbirep, qazdıyp tur. «Sizdi kútip otyrmyz», — dep, mamamdy qoltyqtap dereý ishke áketti. Maǵan: «Ózimiz shaqyramyz, osy arada kúte tur», — dedi.

Saıabanǵa kóterildim de, sol aradaǵy taqtaı oryndyqta tosyp otyrdym.

Osy kezde úı pushpaǵynan bireýdiń kele jatqan tysyry estildi. Tyrp-tyrp basqan aıaq dybysyna tyq-tyq qadalǵan taıaq úni qabattasady. Kóp uzamaı aıaqpen taıaqtyń qojasy da kórindi. Mektep kúzetshisi Sáıbek qart. Sáıbek kilt toqtaı qalyp, shekaradaǵy saqshydaı qatal ún qatty:

— Bul kim?

— Men ǵoı, ata.

— Meniń kim?

— Men, Qojamyn.

— Munda neǵyp otyrsyń?

— Pedsovetke keldim.

— Onda seniń ne sharýań bar?

— Men jóninde másele qarap jatyr.

— Másele? Qandaı másele? Seni muǵalim etemiz deı me?

— Dırektor etemiz deıdi.

— Onda tipten jaqsy. Jalaqyń kóp bolady. — Sáıbek meniń qasyma kelip otyrdy. — Áı, Qoja. Seniń ákeń marqum azamat edi ǵoı. Oǵan tartsań, dırektor túgil, odan úlkeni bolasyń. Biraq oǵan tarpaǵansyń.

Men seniń ákeńe qaryzdar adammyn. Meniń moınymda onyń tıyn emes, teńge emes, baqandaı bir qarasy júr. Qalaı deısiń ǵoı. Mine, bylaı: alǵash kolhozdasqan jyldyń kúzinde men, — onyń kelisken bir jorǵa kúreń aty bar edi, — ol kezde jurttyń kóbi qara jaıaý, — sony dıirmenge minip baryp, sazǵa batyryp, óltirip qoıdym. Sýyp, qańsyp turǵan atty sýarmaı, otqa qoıam dep, ózimnen boldy. Aıaǵy shiderleýli edi. Sý ishem dep baryp, oppaǵa túsip ketipti. Ertesinde qarasam, sýǵa súńgigen úırekteı art jaǵy ǵana kórinip, tońqaıyp jatyr. On shaqty jigit jabylyp, arqan sap áreń sýyryp aldyq. Mine, basqa bireý bolsa, sony qyńq etkizbesten tóletip alar edi ǵoı. Al Qadyr marqumnyń keńpeıildigi sonshalyq: «Siz qas qyp óltirgen joqsyz ǵoı, ajaly solaı týra kelgen shyǵar», — dep, únsiz qoıa saldy. Mine, ákeń osyndaı parasatty, aqyldy jigit edi. — Sáıbek osyny aıtty da, sál oılanyp baryp: — Al sen... sen ǵana emes-aý, qazirgi osy oqyp júrgen balalar, kóbiń aqymaqsyń, — dedi. — Nege deısiń ǵoı. Aqymaq emeı, nemene, tártipti júr, oqýyńdy jaqsy oqy, adam bol dese, sender sonyń bárin kerisinshe isteısińder.

Osy kezde ishten Ospanov shyǵyp:

— Qadyrov, qaıdasyń? — dep daýystady.

— Bar, áne, shaqyryp jatyr. Áı, sotanaǵym...

Dırektor kabınetine osy mektepte bir oqýshy eń kóp bas suqsa, sol men bolarmyn deımin. Maıqanova talaı súırep ákep, endigári qoı aýzynan shóp almaı júrýge talaı ret ýádemdi bergen úırenshikti oryn ǵoı. Biraq bul joly men munda shyn máninde kúızelip, tebirenip kirdim de, bosaǵadaǵy sýyq goldan peshine súıenip turyp qaldym. Tórde sarǵysh shashy qaq aıyryla jelbirep Ahmetov otyr. Túsi órt sóndirgendeı, qasynyń arasyndaǵy qatarynan tike tartylyp túsken eki syzyq ádettegiden tereń de qalyń.

— Berirek kel, — dedi ol qolyndaǵy avtoqalamymen bólmeniń ortasyn nusqap.

Aldymda qaqpan qurýly turǵandaı jybyrlap bir-eki attadym. Eki jaq qabyrǵada tizilip otyrǵan muǵalimderdiń barlyq kózi jan-jaǵymnan naızadaı túırep, qadalyp barady. Ásirese, oń jaqta, dırektorǵa taman otyrǵan Maıqanovanyń susy qatal da surapyl kórinip ketti.

— Qadyrov, seni biz munda ne úshin shaqyryp otyrmyz, bilesiń be? — dedi Ahmetov.

— Bilemin, — dedim.

— Ne úshin shaqyryp otyrmyz?

— Tártipsizdigim úshin shaqyryp otyrsyzdar.

Eki-úsh jerden myrs etip kúlgen únder estildi.

— Seni mektep ómiri toıdyrdy ma? Budan bylaı oqyǵyń kelmeı me? — dep surady Ahmetov.

— Joq, oqyǵym keledi.

— Endeshe, nege qoımaısyń tártipsizdikti!

Ahmetov «nege» degen sózdi bar daýysymen shegeleı aıtyp, stoldy úlken aýyr alaqanymen sart uryp, ushyp túregelgende, men ǵana emes, búkil otyrǵandar túgel selk ete qaldy.

— Qoıamyn endi... keshirińizder...

— Bul neshinshi... Júzinshi ret ýáde berýiń be? — dep kıip ketti Maıqanova.

— Budan bylaı eshqashanda tártip buzbaımyn...

Meniń qazirgi talqyǵa salyp otyrǵan tártipsizdik qylyqtarymnyń qaı-qaısynyń da sebebi bar edi. Qazdy atqan men emespin, Sultan. Al baqany men sýmkaǵa Maıqanova talyp jyǵylyp qalsyn dep, onyń sonshalyq shoshymal adam ekenin bilip salǵan joqpyn. Tipti, bunyń aqyry ne bolady dep oılap ta jatpadym, salǵym keldi — saldym. Osyndaı bir aqymaqtyq keıde aqylǵa mursha bermeı, dedektetip áketetini bar. İstep alyp, sońynan barmaǵyńdy tisteısiń.

Osynyń bári osylaı bola tursa da, men ózimdi aqtap bir aýyz sóz aıtpadym. Aqtalýdyń tipti qısyny bar ma? Bárin moıyndadym. Bar aıtqanym:

— Keshirińizder. Sońǵy ret taǵy bir keshirim jasap, synap kórińizder. Budan bylaı qaraı tártipsizdik isteıtin bolsam, qandaı jaza qoldansańyzdar da rızamyn!

— Joq, Qadyrov túzelmeıdi. Ol ýádesin bizge talaı bergen. Qadyrovty oqýdan shyǵarý kerek, — dedi Maıqanova.

* * *

Mańdaıdan býym burqyrap esik aldyna shyqtym. Sáıbek kórinbeıdi. Omyraýymdy aǵytyp, jelpinip, oılanyp turmyn. «Ne dep shesher eken? Mektepten shynymen-aq shyǵara ma? Onda ne isteımin?».

Qaıta baryp, esiktegi kilttiń ornyna qulaǵymdy tosyp, muǵalimderdiń ne aıtyp jatqanyn tyńdaǵym keledi. Árıne, Maıqanova meni qurtý, oqýdan shyǵarý jaǵynda bolar. Al basqa muǵalimder ne aıtady? Anfısa Mıhaılovna, Ospanov, Dáýirbaev... bular meni jaqsy kóretin muǵalimder emes pe? Ahmetovtiń ózi de osydan on shaqty kún buryn ǵana aýdandyq oqý bóliminen kelgen ınspektorǵa meni: «Mynaý bizdiń mekteptiń aqyny, bolashaq Sábıt Muqanovymyz», — dep dáriptemedi me? Sóıte turyp, meni oqýdan qalaısha shyǵarady?

Esikke baryp tyńdaǵanym jaramas, muǵalimderdiń bireýi shyǵa kelýi múmkin ǵoı degen oımen, úıdi aınalyp, pedsovet ótip jatqan bólmeniń terezesine keldim. Úıdiń bul oıpań tusy, fýndament bıik. Terezege boıym túgil, usynsam, qolym ázer jetedi. Fortochka ǵana ashyq tur, ne sóılenip jatqany kúmbirlep jóndi estilmeıdi.

Terezeniń tusynda mekteptiń baǵy bar. Osydan bes-alty jyl buryn óz qolymyzben otyrǵyzylǵan qaıyń-terekter bu kúnde qoldyń salasyndaı tizilip, asqaqtap tur. Sharbaqtyń kóp ketiginiń birinen zyp berip osy baqqa kirdim de, bir terektiń basyna maımylsha órmelep shyǵyp aldym. O, bul aradan muǵalimder úıinde ne bolyp jatqany saırap kórinedi: áne, Ahmetov sóılep tur. Eki qolyn keńinen sermep, ara-tura judyryǵymen stoldy uryp ta qoıady. Basyn birese ońǵa, birese solǵa buryp sóıleıdi. Eger men onyń jelkesinen qarap otyrmasam, ne aıtyp jatqanyn, múmkin, emeýrininen túsingen bolar edim.

Ahmetovtiń sol jaǵynda Ospanov stolǵa jabysyp alyp súıketip jazyp jatyr. Bas almaı jazýyna qaraǵanda, tegi, májilis hat júrgizip otyrǵan bolar. «Osyndaı da osyndaı, páleninshi jyly, pálen aıdyń páleni kúni, pálendeı bir májilis boldy. Onda altynshy klass oqýshysy Qoja Qadyrovtyń tártipsizdik qylyqtary týraly arnaıy másele qaralyp, pálen-pálender sóılep, mynany-mynany aıtty...». Birneshe adamnyń qoltańbasy qoıylyp bekitilgen osy májilis hat qatyrma tysty jýan papkalardyń birine tigiledi de, tarıhqa jóneltiledi. Arhıvtiń altyn qoryna aınalady. Zyrǵyp jyldar ótedi, dáýir kóship, zaman ózgeredi. Men jóninde jazylyp jatqan osy májilis haty kúnderdiń bir kúninde ádebıet zertteýshi izshilerdiń biriniń qolyna túsedi. Sonda ol jerden jeti qoıan tapqandaı qandaı máz bolyp qýanady deseıshi. Gazetter eń semiz degen áripterimen dúrildetip habarlar basady: «Ataqty jazýshy Qoja Qadyrov jónindegi jańa derekter!». Kitaptar jazylady men jóninde, kandıdattyq, doktorlyq dısertasıalar qorǵalady: «Qadyrov Qoja jáne onyń ustazdary», «Qadyrov Qoja jáne Maıqanova», «Qadyrov Qoja jáne baqa oqıǵasy», «Qadyrov Qoja jáne qaz oqıǵasy», t. t. s. s. Ádebıettaný ǵylymynyń shalqar qoryna munshalyq baǵaly qazynanyń qosylýyna sonda osy jazylyp jatqan májilis hat muryndyq bolady. Ospanov aǵaı! Siz sondyqtan da asyqpaı-saspaı, tyńǵylyqty etip jaza kórińiz. Tarıh úshin qandaı uly jumys atqaryp jatqanyńyzdy bilińiz.

Bul aıtylǵandar meniń basyma keıinnen kelgen oılar edi. Al qazir qonaqtaǵan qarǵadaı aǵash basynda sekıip otyryp, qıyrdaǵy keleshekti sharlap, qıaldanbaı qalaıyn. Osy sáttegi meniń nazarym da, oıym da muǵalimder bólmesindegi kóriniste. Ahmetov áli sóılep tur. Mylqaý fılm tárizdi, men onyń qımylyn ǵana kóremin, sózi estilmeıdi. Biraq sonyń ózinen de ne aıtyp jatqany ańǵarylatyn tárizdi. Áne, ol stoldy taǵy bir qoıyp qaldy. Túsinikti — «bul buzaqyny mektepten qýý kerek!».

Ahmetov sózin bitirip, otyrdy. Mamam túregeldi. Balajan baıǵus anam, men úshin otqa da, sýǵa da túsedi shyryldap. Onyń qazirgi keıpi: «Aınalaıyndar, balamdy oqýdan shyǵara kórmeńder, taǵy bir jolǵa keshirim jasańdar», — dep jalbaryna sóılep turǵan tárizdi.

Men mamamdy ǵajap aıaımyn. Oıpyr-aı, nege mundaı tynymsyz, soǵanaq bolyp týdym! Temir sekildi jer qozǵalsa da qozǵalmaıtyn, mańqıyp jaıyna júretin momyn bolyp nege týmadym?

Maıqanova sóz aldy. Onyń ne aıtatyny maǵan bylaı da belgili: «Qadyrovty shyǵarý kerek mektepten!», «Mundaı baýkespe ońbaǵanǵa bizdiń tatý kollektıvimizdiń arasynda oryn bolmaýǵa tıis!». Otyrǵandardyń bári kúldi. Tisi jarqyrap, mamam ezý tartty. Nege kúledi? Iyǵy selk-selk etip, Anfısa Mıhaılovna basqalardan ózgeshe máz. Mysyqqa oıyn, tyshqanǵa ólim degen osy da.

Taǵy da mamam turyp, basyn ızep, maquldap birdeńe aıtty. «Shyǵarsańdar, shyǵaryńdar mektepten! Ketsin qańǵyp. Meniń de júıkemdi jún etip, qurtyp bitti bul ońbaǵan!».

Sóıleýshilerdiń ne dep jatqanyn men ózimshe osylaı joramaldaımyn.

Pedsovet aıaqtaldy, jurt taraı bastady. Men aǵashtan tezirek túsip ketpekshi bolyp edim, bir bátińkem eki butaqtyń arasyna keptelip qalyp, shyǵa qoısynshy. Julqı tartyp qalǵanymda, mássaǵan, tabany dyr etip qaqyrap tústi...

Muǵalimderdiń aldy tysqa shyǵyp ta úlgerdi. Dymymdy ishime búgip, terektiń dińine jabysyp, qattym da qaldym. Ahmetov pen Maıqanova oqshaýlanyp, bermen qaraı buryldy. Ekeýi men turǵan terektiń týra túbinen ótip bara jatyr.

— Qadyrov túbinde adam bolatyn bala, — dedi Maıqanova.

— Oty bar, — dep qostady Ahmetov.

Ekeýi bylaı uzaı berip, men jóninde taǵy birdeńelerdi sóılesip bara jatty, biraq men anyqtap estı almadym. Álgi estigenimniń ózi qolqa-júregimdi solq etkizgendeı áser qaldyrdy. Men Maıqanovany qas dushpanym sanap júrsem, ol meni «túbinde adam bolatyn bala» dep dırektorǵa maqtap bara jatqany qalaı? Ap-aıqyn tap osylaı dedi. Mine, jumbaq...

JIYRMA BESİNSHİ TARAÝDA

Klass jıylysy sóz bolady.

Men baıybyna bara almaǵan jumbaqtyń sheshýin úıge kelgennen keıin mamam aıtty:

— Balam, sen klass jetekshińe beker renjısiń. «Maıqanova maǵan ósh, meni jek kóredi, qyr sońyma túsip aldy» degenińniń bári bos sóz, — dedi mamam. — Jek kórgen adam pedsovette saǵan jany ashyp, qorǵap sóılemegen bolar edi. Ol seni jek kórmek túgil, jaqsy kóredi, osyny bil. Oǵan unamaıtyny seniń tentektik qylyqtaryń. Jasynda jetimdik ómirdiń taýqymetin kóp tartyp, júıkesi juqaryp ósken adam tarynǵysh, ashýlanshaq bolady. Senderdiń árbir jónsiz qylyqtaryń onyń mıyna ınedeı qadalyp turady. Maıqanovanyń shyj-byj etip ursa jóneletini osy sebepten. Minezi álgindeı adamǵa sender sekildi júgensiz asaýlarmen arpalysý jeńil tımeıdi. Sen aqymaqtar osyny túsinýleriń, muǵalimdi aıaýlaryń kerek.

Mamamnyń Maıqanova jóninde aıtqandary maǵan oı saldy. Shynynda da, onyń menimen ósh bolarlyqtaı alty alasy, bes beresisi bar ma? Shyryldasa, uryssa, bizdi adam bolsyn, jaman jolǵa túsip ketpesin deıtin shyǵar. Iá, mamam aıtpaqshy, biz bala degen aqymaq halyqpyz, sholaq oılaımyz.

Men Maıqanovanyń jetim óskendigin bilmeýshi edim. Endi oǵan birtúrli aıanysh kózben qaraı bastaǵandaımyn. Báse, denesi de sondaı názik, kıimi de jupyny, qystan búrseńdep juqa paltomen shyqty. Oqý bitirgenine bir ǵana jyl bolǵan, qaıtsin endi. Sonymen taqasyp, áı, Qara Qoja, aqymaqsyń, shıkisiń áli. Qarbyzyńnyń ishinde sýdan basqa dáneńe joq.

Meniń Maıqanova jónindegi pikirimniń ońy — sol, soly oń bolyp ózgere bastady.

— Pedsovet, pedsovet nemen tyndy?

Sabyr et, oqýshym, qazir aıtyp berem. Pedsovettiń tıanaǵy mynadaı: Qadyrov jónindegi másele klass jınalysynda qaralsyn. Eger altynshy klass oqýshylary Qadyrov Qojanyń budan bylaı eshqandaı tártipsizdik istemeımin, túzelemin degen ýádesine senip, dıreksıa aldynda kepildik beretin bolsa, onda Qadyrov osy mektepte synǵa qaldyrylsyn. Al eger olar ondaı kepildik bermese, Qadyrov Qoja osy aýdandaǵy ózge mektepterdiń birine aýystyrylsyn.

Pedsovettiń men jónindegi qaýlysy osyndaı.

Klass jınalysy dúısenbi kúni sabaq sońynan shaqyryldy. Ahmetov ózi de qatysty. Jıylysty ashyp, basqarǵan Maıqanova. Ol oqýshylardy pedsovettiń qaýlysymen tanystyrdy. Sonan soń meni alǵa shyǵardy da:

— Myna joldastaryńa ne aıtasyń? — dedi.

Ne aıtýshy edim, pedsovette aıtqanymdy munda da qaıtaladym: «Eń sońǵy ret keshirińizder. Budan bylaı tártipsizdik istesem, ne shara qoldansańyzdar da rızamyn», — dedim.

Budan soń sóz oqýshylarǵa berildi.

Klasta maǵan kim dos, kim qas — ózime aıan. Kim ne aıtýy múmkin ekenin kún ilgeri topshylaımyn. Sonym, negizinen, týra shyqty. Klaskom Temir sóılep, áýeli meni synap aldy da, sóziniń sońynda túzeledi degen senim bildirdi.

— Eger biz Qadyrovty bul mektepten shyǵaratyn bolsaq, onda biz kim bolǵanymyz? Oǵan osy otyrǵan bárimizdiń eshqandaı yqpal jasaı almaǵanymyz ba? Joq álde joldasqa jany ashymaıtyn tasbaýyr bolǵanymyz ba? — dedi Temir. Sózderi kitap sózindeı myǵym, áserli shyqty.

— Biz Qadyrovty tárbıeleýimiz kerek, meniń usynysym: oǵan eń sońǵy ret qatty sógis berilsin. Mektepte qaldyrylsyn, — dedi Temir.

Budan keıin úsh-tórt adam sóılep edi. Báriniń sóz saryny osyǵan saıdy, Temir olarǵa jol syzyp, arna tartyp ketken tárizdi.

«İs ońyna basty» degen oımen men jadyrap sala berdim.

— Taǵy kimniń sóılegisi keledi?

— Men. — Qol kótergen Jantas edi.

Jantas ornynan túregele berip, sampyldaı jóneldi:

— Qadyrovty oqýdan shyǵarý kerek. Ol ýádesin bergenmen, oryndamaıdy, byltyr da talaı ret ýáde bergen, Maıqanova apaıdy shoshytyp, óltirip qoıa jazdady... Ol... ol... qyzdarǵa hat jazady...

Sońǵy sóz meniń júregimdi qaq aıyryp tilip túskendeı boldy. Búkil klass meni jańa kórgendeı ańtaryla maǵan qarap qalypty. Ne isterimdi bilmesten dýyldap, órtenip bara jatyrmyn.

— Qaı qyzǵa hat jazdy? — dep surady Maıqanova.

— Bilmeımin... Basyna «J» degen árip qoıyp, «ekeýimiz Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdaı bolaıyq» dep jazyp otyrǵan.

Men esimdi jınap:

— Ótirik! — dep daýystap jiberdim.

— Ótirik emeı-aq, ras. Áneýgúni sabaq ústinde, partanyń astyna jasyryp jazyp otyrǵansyń.

— Ótirik!

Men Janarǵa jazǵan hatymnyń birin Jantas qý qolyna túsirip alǵan eken ǵoı dep shoshyp edim. Olaı bolmaǵanǵa «ýh» dep, ózime ózim kelgendeı boldym. Janar jaqqa kóz tastap edim, onyń júzin baıqaı almadym, mańdaıyn qos qoldap taıanǵan qalpy tómen qarap otyr. Abıyr bolǵanda, hat jaıyna eshkim mán bermedi. Sirá, ósekshi Jantastyń taǵy bir zý etkizgeni dep oılap qalsa kerek.

— Taǵy kim sóıleıdi? — dedi Maıqanova.

Basqa sóıleýshi bolmady.

Aqyry másele daýysqa salyndy.

— Birinshi usynys: Qadyrov mektepten shyǵarylmasyn, eń sońǵy qatty sógis berilip, qaldyrylsyn!

Kópshilik.

— Ekinshi usynys: Qadyrov mektepten shyǵarylsyn!

Bir ǵana adam qol kóterdi, ol — Jantas.

JIYRMA ALTYNSHY TARAÝDA

Jıyrma jetinshi taraýǵa bastap aparady.

Astyn ústine keltirip daýyl sapyrǵan kók teńizdiń tepkisinde jalǵyz qaıyqshy qańǵalaq oınaıdy. Birin biri tyqsyrǵan arqyraýyq aqjal tolqyndar álgini birde jańqadaı ushyryp, aspanǵa alyp shyǵady da, birde teńizdiń shyńyraý túbine tastap kelip jiberedi. Qaıyqshy baıǵustyń qaıraty sarqylǵan, amaly taýsylǵan. Tónip kelgen qaterge baqyraıa qarap tosyp alǵannan basqa sharasy joq. Taǵdyrynyń nemen tynaryna kózi jetpeı, jegideı jegen kúızelis mınýttary...

Men ózimniń sońǵy kúnderi bastan keshken hálimdi kóz aldyma osylaı ákelemin. Daýyl sapyryp ótti, jan qaldy. Endi es jıyp, oılaýyma, ózime ózim esep berip, tolǵanýyma bolady!

Árıne, bárine ózim aıyptymyn. Osynyń bári tártipsizdiktiń, minez-qulqymnyń nasharlyǵynyń kesapaty. Áıtpese, ana Temir qusap ózimdi ózim úlgili ustap, tek júrip, tek tursam, mundaı jaǵdaı bolar ma edi. Aıaýly altyn mamam aryp-talyp jaılaýdan jumysyn tastap keler me edi! Qasiret shegip, qapalanar ma edi? Joq, jetedi! Aqymaqtyqty endi doǵarýym kerek!

Túzelýim kerek.

Bul meniń túzelemin dep ózime ózim birinshi ret ýáde berýim emes. Talaı ret ýáde berdim, shyndap berdim. Biraq qansha tynysh júreıin dep tyryssam da, olaı bolmaı shyǵady. Ne et qyzýymmen, ne basqa bir sebeppen tártipsizdik istep qoıǵanymdy ózim de baıqamaı qalam. Joq, endi olaı bolmaýǵa tıis!

Tańerteń mamam jaılaýǵa qaıtpaqshy boldy. Atyn ákep, erttep berdim. Ol meniń basymnan sıpap turyp:

— Al Qojataı, aqylyń bar balasyń. Bárin óziń túsinýiń kerek. Eger sen taǵy bir shýlyǵan shyǵaratyn bolsań, onda maǵan ókpeleme. Osy kórgen azabym da jetedi, ómir boıy seniń kúıigińdi tartyp júre almaımyn endi men. Ákeńnen qalǵan úı-múlikke óziń ıe bol, men bul úıden ketemin, — dedi.

Bul sózdi estigende, meniń kóz aldyma jaǵal motosıklimen Qarataı elestep kele qaldy. Ol maǵan murtynan kúlip, masattana qaraıdy: «Iá, áketemin mamańdy. Sen ájeń ekeýiń osy úıdi batyp qalasyńdar».

Mamamdy qushaqtaı aldym:

— Joq, mamataı, ketpeshi, ketpeshi, janym mama. Endigári tártipsizdik istesem, ońbaı, kógermeı keteıin... — Kóńilim bosap, kózime jas qaımaqshyp kelip qaldy.

Mamam qolyn ıyǵyma saldy:

— Sen jaqsy júrseń, men eshqaıda da ketpeımin.

— Kúıeýge tımeshi, mamataı...

— Adyra qalsyn kúıeýi... Men úshin seniń adam bolǵanyńnan artyq eshqandaı da baqyt joq, — dedi mamam.

Mamam jaılaýǵa júrip ketti. Men mektepke kele jatyrmyn. Kóńilim kóterińki, boıym sergek. Mamamnyń: «Adyra qalsyn kúıeýi. Men úshin seniń adam bolǵanyńnan artyq eshqandaı da baqyt joq» degen sózi qulaǵymnan keter emes. «Senshi maǵan, mamataı. Adam bolamyn, qalaıda adam bolam. Mynaý degen jazýshy bolyp shyqpasam, neǵyl deısiń. Men endi keshegi Qoja emespin, basqa Qojamyn. Ózgergen Qojamyn. Búgin meniń jańa ómirimniń birinshi kúni».

Nurıla kempirdiń úıiniń aldynda qara qanshyq súıek kemirip jatyr. Oǵan baıqatpaı, jerden judyryqtaı tasty ilip aldym. Tusynan óte berip, qańq etkizip dál búıirden jiberip qalmaqshymyn. Kenet sap etip bir oı keldi basyma: «Iapyr-aý, bul ıt maǵan ne istedi? Men ony nege uramyn?

Sosyn úıden ıesi shyqpaı ma júgirip. Qarǵap, tildemeı me meni? Tártipsizdik degen, mine, osyndaıdan týady eken ǵoı».

Qolymdaǵy tasty bylaı laqtyryp tastap, ózimdi ózim ishteı sógip, jónime kete bardym.

Kelesi kóshege burylǵanda, aldymda Janar ketip bara jatqanyn kórdim. Qońyr kóılektiń etegi dóńgelene tógilip, shatyn boıyna jarasyp barady. Basynda men unatatyn qyzyl beretka. Qoltyǵymnan qanat bitkendeı jedeldeı basyp, Janardy lezde qýyp jettim. Ol meniń sybysymdy estip, jalt burylyp qarady.

— Salamatsyń ba, Janar?

— Amansyń ba?

Janardyń sol jaq ıyǵyna juqqan bolmashy ák kózime shalyna ketti.

— Janar, ıyǵyńdy bylǵap alypsyń ǵoı?

Janar toqtaı qap, basyn ıyǵyna burdy:

— Káne?

— Mine.

Shertip-shertip jiberip edim, ák ketip qaldy. Jáne súrtkilep jatyrmyn. Janardyń jup-jumyr ádemi ıyǵy alaqanyma biline túsken saıyn aıyrylǵym kelmeıdi.

— Raqmet, — dedi Janar.

Ekeýimiz qatarlasyp kele jatyrmyz.

— Keshe sen qoryqtyń ba, oqýdan shyǵarady eken dep?

— Nege qorqam, shyǵarsa, Sartoǵaıdaǵy naǵashymdikine baryp oqıtyn edim. Sen bilesiń be ondaǵy mekteptiń qandaı ekenin?

— Qandaı?

— Eki etajdy. Fızkýltýra zalyn kórseń ol mekteptiń...

Ne bolsa, sony sóılep bara jatqanymdy seze qoıdym.

Biraz múdirip, tóńiregime qarap aldym da, kenet:

— Janar, — dedim.

— Ne?

— Meniń keshe hatty kimge jazǵanymdy bilesiń be?

— Qaı hatty?

— Jıylysta Jantas aıtqan hatty...

Janardyń júzi qyp-qyzyl bolyp ketti:

— Kimge jazyp ediń?

Ókpem aýzyma tyǵyldy.

— Jaı... oınap aıtam... — dedim.

JIİRMA JETİNSHİ TARAÝDA

Qupıa keńes jaıy sóz bolady, poves osymen aıaqtalady.

Keshki astan keıin tór úıge kirip, stol shamdy jaqtym da, syrttan eshteńe kórinbesteı etip tereze perdelerin túsirdim. Buryshta kisi boıy úlken aıyp tur. Stolymdy sonyń dál aldyna taqap qoıdym da, dúnıeni shýlatyp, soıqandap júrgen qylmysker Qojamen betpe-bet kelip otyrdym.

— Qadyrov Qojanyń jeke bas qupıa keńesi ashyq dep jarıalaımyn. Kún tártibinde bir-aq másele — tártipti, úlgili oqýshy bolý úshin men budan bylaı ne isteýim kerek?

Kún tártibin protokolǵa mánerlep jazdym da, qylmyskerdiń júzine qaradym:

— Al sóıle, batyrym.

Ol arsyz bunyń bárin qaljyń dep oılaıtyn bolý kerek, kúledi maǵan qarap. Kózin baǵjıtyp, ernin shyǵaryp, aýzyn qısaıtyp, kelekeleıdi ózimdi. Onyń bul qylyǵyna meniń yzam kelip, ashýym qaınap ketti. Qabaǵymdy qars túıip, Ahmetovke eliktep, stoldy tars etkizip qoıyp qaldym:

— Túregel!

Batyryńa jan kerek eken, ushyp túregeldi.

— Otyr!

Qaıta otyrdy.

— Nege shaqyrdyń, Qojataı? — dep ájem kirip kele jatyr.

— Shaqyrǵam joq, ary baryńyz.

— Daýystaǵandaı boldyń ǵoı?

— Sizge emes... jaısha. Munda qupıa keńes ótip jatyr. Bóget jasamańyz.

— Keńesi nesi?

— Keńes degenniń ne ekenin túsinbeısiz be? Jıylys, jıylys ótip jatyr.

Ájem bir sátke ańyryp, úrke qarap qaldy.

— Ákem-aý, mynaý ne aıtady? Jıylysy nesi? Stoldy aınanyń aldyna nege qoıdyń?

— Tý, jaryqtyq-aı, — dep keıidim men, — ózińizge tıisti emes nársede ne sharýańyz bar. Men qupıa keńes ótkizip jatyrmyn. Ózim, ózim týraly másele qarap jatyrmyn. Sizge qatynasýǵa bolmaıdy.

Ájem meniń qasyma keldi. Qarasy qyzǵylttanyp, jasaýraǵan qońyr kózderi óńmenimnen ótip barady.

— Qojataı, shybynym... sen... bısmılla deshi. Bısmılla deshi, shybynym... Túnde de uıyqtap jatyp, jıylys ashyq, talqylaımyn dep, birdeńelerdi aıtyp shyǵyp ediń, shoshymaldanyp júrsiń ǵoı deımin. Bısmılla deshi...

Yza bolǵanym sonshalyq:

— Bısmılla! Bısmılla! Bısmılla! — dep nyǵarlap úsh ret aıttym. — Boldy ma? Joq, taǵy aıtaıyn ba?

— Shybynym... jalǵyzdan jalǵyz otyryp ta adam jınalys ótkize me eken? Tún bolsa, sarylyp kóp oqısyń. Osy seniń uıqyń qanbaı júr ǵoı deımin?

Men ornymnan ushyp túregeldim:

— Aınalaıyn ájetaı, baryńyzshy. Bóget jasamańyzshy.

Tartynshaqtaǵanyna bolmaı, ájemdi shyǵaryp jiberdim de, esikti ilip aldym.

...Qupıa keńes bir saǵattaı ýaqytqa sozyldy. Aqyry tómendegideı tujyrymǵa kep, biraýyzdan qaýly qabyldandy.

Qaýly. Qadyrov Qojanyń jeke bas tártibine baılanysty máseleni talqylaı kep, qupıa keńes mynadaı qaýly alady:

«BİRİNİSH. Tártipsizdik kisini jeksuryn kórsetip bitedi eken. Oǵan kózim ábden jetti. Ári bul adamnyń keleshegi úshin zıan. Tártipsiz bolsań, komsomolǵa da almaı qoıýy múmkin. Sondyqtan, qalaı etkende de, tártipti bolýym kerek. Ol úshin:

a) Budan bylaı eshkimge tıispeı, jaıyma júremin. Dosym bolsyn, qasym bolsyn, beıbit qatar ómir súrýge tyrysamyn.

ESKERTÝ! Eger tıisýshi men bolmaı, basqa bolsa, oǵan: «Aýlaq júr, jaqsylyq kórmeısiń» degen tárizdi eskertpeler jasaýym kerek. Onda da tyńdamaı, basa kóktep kele jatsa, mundaı jaǵdaıda, qajet dep tapsam, qol da jumsaý arqyly qorǵanýǵa eriktimin dep sanaımyn.

á) Osydan osylaı eshqandaı tártipsiz, turpaıy sózdi aýzyma almaımyn. Úlkendi aǵa, kishini ini dep turam.

EKİNSHİ. Árbir tártipsizdik qylyǵym úshin der kezinde aıaýsyz jazalanyp turýym tıis. Jazanyń túri tómendegishe bolady:

a) Eger bireýge ózim tıisip, shataqtassam, ol kúni bir mezgil as ishpeımin.

á) Bireýdi jazyqsyz tildeıtin bolsam, kezekti demalysymda eshqandaı qıa basyp shyqpaımyn, úıde otyram. Iaǵnı ózimdi úıge qamaımyn degen sóz.

b) Sabaq ústinde tynysh otyrmaǵandyqtan muǵalimnen eskertý estıtin bolsam, ol jolǵy úziliste tysqa shyqpaı ornymda otyramyn.

v) Eger bireý-mireýdiń laq-qozysy, taýyq, qazy, ıti bizdiń úıdiń mańyna jolap ketse, aıamaı uryp qýalaıtyn jynym bar. Almastyń qyzyl qorazyn sóıtip óltirip qoıdym. Bunym da jaramaıdy, jaı aıdap jiberýime de bolýshy edi ǵoı. Endigári bundaı qylyqtarym qaıtalansa, joǵarǵy taýyq bazǵa demalmastan eki ret júgirip baryp kelem.

ÚSHİNSHİ. Sultanmen joldastyq qarym-qatynasym budan bylaı úziledi. Ol ekeýimizdiń sertimiz búginnen bastap kúshin joıady. O dúnıedegi qyzyl oshaq jaıyna keletin bolsaq, men Qudaıǵa senbeımin, sondyqtan meni dozaq oty seskendire almaıdy.

TÓRTİNSHİ. Sabaqty jaqsy oqý — úlgili oqýshynyń birinshi belgisi. Men osy toqsannyń ishinde qalaı etkende de ozat oqýshylardyń qataryna qosylýym kerek. Ol úshin:

a) Sabaqtan bir saǵat ta sebepsiz qalmaımyn.

á) Úıge berilgen tapsyrmany mezgilinde oryndap otyram.

BESİNSHİ. Joǵaryda qabyldanǵan mindettemelerdiń múltiksiz oryndalýyn qamtamasyz etý úshin, kún saıyn uıyqtar aldynda ózime ózim esep berip, jaqsy-jaman qylyqtarymdy osy dápterge tizip jazyp otyramyn.

Osy aıtylǵandardy júzege asyrý men úshin uly syn. Eger osy synnan óte almaıtyn bolsam, onda maǵan budan bylaı oqý oqyp qajeti joq. Anam baıǵusqa kúıigimdi tartqyza bermeı, adam bolatyn basqa bir joldy izdep joǵalýym kerek».

Qaýly biraýyzdan qabyldandy.

Osy kezde aýyz úıden tysyrlaǵan aıaq sybysy, bireýlerdiń sózderi estildi. Esikti tartqylap qaǵa bastady.

— Qojataı, asha ǵoı, shybynym...

Túregelip baryp esikti ashtym. Ájem men Áýbákir shal tur. Kóz qarastary birtúrli úreıli, jumbaq.

— Salaýmáleıkom, qarıa.

— Salamat bol, balam. Sen, nemene, japadan-jalǵyz esikti ilip alyp otyrǵanyń?

— Jaısha... Sabaq oqyp otyrǵanym ǵoı.

— Qojataı, myna ataǵa tamyryńdy ustatshy, shybynym, — deıdi ájem.

Shoshyp qaldym:

— Hege? Ne bopty?!

— Túnde uıqysyrap sóılep shyǵyp ediń. Kim biledi... Myna atań ustap kórsin tamyryńdy. Óńiń de birtúrli balbyrap turǵan tárizdi.

Men eriksizden kúlip jiberdim:

— Áı, ájem, qarańǵy ájem, meni aýrý ǵoı dep turmysyz? Aýrý túgil, dáneńem de joq. Sap-saýmyn.

Ájemniń ájimdi mańdaıynan shóp etkizip bir súıdim de, júgirip tysqa shyǵyp kettim. Shirkin, búgingi kesh qandaı ásem edi. Aı jaryq. Aspannyń tup-tunyq kók jibek shatyry bar jıhazyn taǵynyp móldirep tur. Klýb jaqtan garmon úni, balalardyń shýyldap oınaǵan daýystary estiledi. Boıymda keremet bir jiger oty lapyldap, solaı qaraı bet aldym. Aı nurynan ornaǵan kúmis kópir beldeýlep bet aldymda, aýyldyń dál irgesinde ózen jatyr jarqyrap. Móp-móldir myna ǵajap dúnıe... «Úsh! Samǵa!» dep, qoltyǵymnan qanat bitiretin, arman nysanasyna qaraı alyp ushatyn tárizdi. Laýla! Laýla, jiger oty! Samǵa, qıal qusy!

Asyǵatynym da, ańsaıtynym da erteńgi bolashaǵym.

---