InfoHub Logo

Adamzat órkenıetin ózendersiz elestetý múmkin emes, sebebi adamdar ádette ózenderdi jaǵalaı qonystanýǵa umtylǵan. Ózender — órkenıettiń tiregi. Olar adam balasyn óziniń resýrstarymen, balyǵy men basqa da sý mekendeýshilerimen qamtamasyz etedi. Aýyl sharýashylyq qajettilikteri, mal sýaratyn sýattar men egistik alqaptary úshin ózenderden sý tartylady.

Qazirdiń ózinde kóp elderde adamdar sýdan keletin qaterlerge qaramastan ózenderdiń aıasyna qonystanýǵa tyrysady. Al álemdegi eń uzyn ózender qandaı?

Besinshi orynǵa Enıseı ózeni jaıǵasty

Enıseı bir ǵana ózen emes, Angara, Selenga ózenderinen quralǵan bútin bir júıe retinde qarastyrylady. Reseıde osy ózender júıesi eń uzyn bolyp esepteledi, sondyqtan, ol memleket boıynsha kólemi jóninen birinshi orynda. Júıeniń tolyq uzyndyǵy Monǵolıanyń Hangaı taýynan bastap eseptegende 5.539 shaqyrymdy quraıdy. Bulaqtar men jylǵalardan Selenga ózeni bastaý alyp, Baıkal arqyly ótedi. Baıkaldan shyqqanda ózenniń ataýy Angaraǵa aınalyp, keıin Enıseıge ótedi. Taǵy da 3.500 shaqyrymnan soń ózen Karsk teńizine quıady. Bul ózender júıesi GES-nyń qurylysynan keıin qatty ózgeriske ushyrap, qazirgi sátte ekologtardyń alańdaýshylyǵyn týǵyzyp otyr.

Tórtinshi orynda — Mıssısıpı – Mıssýrı ózender júıesi

Soltústik Amerıkadaǵy bul ózender de bútin bir júıeni quraıdy. Birinen soń biri aǵyp, jalpy uzyndyǵy 6.275 shaqyrymdyq uraıdy. Bul Soltústik Amerıkadaǵy eń iri ózender júıesi, onyń bir tarmaǵy Kanadaǵa ótedi. Jartasty taýlardan bastaý alǵan ózender júıesi, qurlyqty kesip ótip, Atlant muhıtyna baryp quıady. Árbir ózen shamamen 3 myń shyqyrymǵa sozylady. Sondaı-aq, Mıssısıpı ózeniniń eleýli ekologıalyq problemalary bar. Aýyl sharýashylyǵy nysandary men egistikterden shyqqan ýly hımıkattardyń kesirinen ózenniń sýy qatty lastanǵan. Meksıka shyǵanaǵyna quıa otyryp ózen osy ýly zattardy Álemdik muhıtqa shyǵarady.

Úshinshi oryn — Ianszy ózeni

Ianszy — Qytaı memleketi boıynsha eń uzyn ózen. Ianszy — qytaı tilinen aýdarǵanda «uzyn ózen» degen maǵynany beredi. Ózen álem boıynsha uzyndyǵy jóninen úshinshi orynda. Jalpy uzyndyǵy 6.300 shaqyrymdy quraıtyn bul ózendi adamdar boılaı qonystanǵan. Jalpy, onyń baseıninde qytaı halqynyń úshten bir bóligi turady, al tarmaqtary men kishigirim ózensheleri memleket aýmaǵynyń besten birin alyp jatyr. Ózen bastaýyn 5000 shaqyrym bıiktikten — Tıbetten alady. Balyqtardyń keıbir túrleri men sútqorektilerdiń joıylyp ketý qaýpine baılanysty ózenniń keı bólikteri tabıǵatty qorǵaý aımaǵyna alynǵan.

Ekinshi orynda — Nil ózeni

Órkenıettiń naǵyz besigi bolǵan ózenderdiń biri dep — Uly Mysyrǵa nár bergen Nil ózenin aıtýǵa bolady. Uzyndyǵy 6.852 shaqyrymdy quraıtyn bul ózen bastaýyn 2000 shaqyrym bıiktikten — Shyǵys Afrıka taýly ústirtinen alady. Bul aımaq únemi jaýyn-shashyndy bolǵandyqtan sý Nilge jınalyp, Jerorta teńizine qaraı saıahatyn bastaıdy. Ózenniń tómengi aǵysynda oǵan qosymsha aǵyndar qosylady, biraq sońǵy 3 000 shaqyrymdy ózen shól arqyly ótedi. Qazirgi kúnniń ózinde Mysyr eli turǵyndarynyń 97 paıyzy osy ózendi boılaı qonystanǵan.

Álemdegi eń uzyn ózen — Amazonka ózeni

Amazonka — álemdegi eń uzyn ózen. Ońtústik Amerıkada ornalasqan osy uly ózen týraly balalar mektep kezinen-aq biledi. Amazon oıpaty arqyly aǵatyn bul ǵajaıyp ózen osy ýaqytqa deıin uzyndyǵy boıynsha ekinshi orynda dep sanalyp kelgen. Alaıda qazirgi tańda «eń uzyn, ári eń sýy mol» dep dál osy Amazonka ózeni tanyldy. Uzyndyǵy Ýkaıalı bastaýynan eseptegende 7000 shaqyrymnan asady. Sonymen qatar, 100 myń sharshy kılometrdi quraıtyn osy ózenniń júıesi álemdegi ózen júıeleriniń eń úlkeni bolyp sanalady. Amazonka ózenniń saǵasy 40 myń sharshy shaqyrymdy quraıtyn Marajo ózen aralymen erekshelenedi.

Ózenderdi zertteý áli de bolsa óziniń aıaqtalý kezeńine jetpegen. Osy kúnge deıin olardyń bastapqy núktesin anyqtap naqty uzyndyǵyn esepteý úshin bastaýlaryna ekspedısıalar attanyp jatady. Ózenderdiń ıreleńdigi men jer bederleriniń kúrdeliligine baılanysty olardyń uzyndyǵyn esepteý kúrdelene túsedi. Alaıda, zamanaýı jabdyqtar men ǵalymdardyń qajyr-qaıraty naqty koordınattardy anyqtaýǵa múmkindik beredi, sonymen qatar spýtnıktik túsirilimniń esebinen de paıdaly málimetter alynady. It tumsyǵy ótkisiz qalyń nýda ornalasqan sý qoımalary keıde adamdar úshin ashyq sarqyramalar men sulý bulaqtar sıaqty túrli tosyn syılaryn da  usynyp turady.

Ǵalamsharymyz áli tolyq zerttelmese de, eń iri ózenderdiń tizbegi sol kúıi ózgerissiz qalatyn sıaqty. Osy tizimdi bastap turǵan ózender: Enıseı, Mıssısıpı, Ianszy, Nil jáne Amazonka. Alaıda álemde adamdardyń nazaryna laıyqty, ózindik erekshelikterimen tańqaldyratyn basqa da iri ózender az emes.

---