InfoHub Logo

Syltı basqan olar jyraǵa qaraı quldılap túse bastady da, alda kele jatqany beıbereket shashylǵan tastar arasynda súrinip, teńselip ketti. Ózderi qaljyrap bitken, júzderinen uzaq muqtajdyq izi men kúızelisti kónbistik qana ańǵarylady. Iyqtaryndaǵy qaıys taspalarmen shandylǵan zildeı tender eńselerin odan ármen eze túsken. Ekeýiniń de arqasynda myltyq. Ekeýi de bastaryn tómen salbyratyp, kózderin jerden almastan búkjeńdeı túsedi.

— Qupıa oryndaǵy oqtardyń, tym quryǵanda, ekeýi ózimizde bolǵanda ǵoı,  — dedi biri únsizdikti buzyp.

Onyń daýsy esh sezimsiz, salǵyrt estilgen. Júdá enjar aıtqany sonshalyq, tastarǵa soǵyla aqshýlan túspen kóbiktenip aqqan sýdy endi keshe bastaǵan serigi jaq jarǵan joq. Álginiń sońynan joldasy da sýǵa aıaq basty. Aǵyn sý súıekten ótken muzdaı bolǵanmen — sýyqtyǵy sonshalyq, baltyrlary men bashpaılary múldem jansyzdanyp sala bersin, — olar aıaq kıimderin sheshken de joq. Keı tusta sý tizelerinen asyp, tiregin joǵaltqan álgiler teńselip-teńselip ketedi.

Júrginshiniń biri jyltyr qoıtasta taıǵanaqtap, qulap túse jazdady da, jan daýsy shyǵa shyńǵyryp jiberip, sóıtse de aıaǵynda tik turyp qalǵan. Sirá, basy aınalyp ketken bolýy da kerek teńselgen kúıi qoldaryn erbeńdete túsip, aýany qur qarmaǵandaı boldy. Boıyn áreń bılep, alǵa qadam basqany sol-aq izinshe qatty: teńselip ketip, taǵy da omaqasa qulaı jazdasyn. Sol sátte kilt toqtap, serigine kóz tastady: anaý bolsa júrisin kidirtpesten alǵa ozyp barady, ol ol ma, burylyp qaraǵan da joq.

Birshama oılanǵandaı bolyp, qımylsyz turyp qalǵan ol ile shala:

— Tyńdashy, Bıll, men tobyǵymdy taıdyryp aldym! — dep aıqaı saldy.

Bıll aqshýlan sýdy keshe odan ári ilbip bara jatyr. Bir ret te burylyp, sońyna kóz tastar emes. Ekinshisi onyń sońynan kóz almaı qarap tur, júzindegi enjarlyq seıilmese de janarynan jaraly buǵydaı aýyr kúızelis jyltyrap ańǵaryldy.

Bıll bolsa endigi qarsy jaǵalaýǵa ótip, odan ári súıretilep uzap bara jatqan. Jylǵanyń ortasynda tizeden sý keship turǵan baıǵus onyń izinen kóz taıdyrar emes. Erinderiniń qatty selkildegeni sonsha, jez symdaı tikireıgen jıren murty da qaıshylasyp ketti.

— Bıll! — dep daýystady taǵy da.

Bul — pálege urynǵan adamnyń janushyrǵan aıqaıy bolatyn, amal qansha, Bıll moınyn burǵan da joq. Joldasy álginiń aqsańdaǵan kúıi súrinshekteı basyp, jataǵan tóbeniń ushpasy tolqyndy kókjıek bolyp kerilgen jaıýat betkeımen ebedeısiz qalypta súıretile órmelep bara jatqanyna kóz almaı uzaq qaraýmen boldy. Bıll jarqabaqtan ári asyp, múldem kórinbeı ketkenshe baqylaýyn qoıǵan joq. Sodan keıin ǵana teris aınalyp, Bıll ózin japa-jalǵyz qaldyryp ketken mańaıdaǵy óli keńistikke asyqpaı ári enjar kóz júgirtken.

Kún kókjıekten sál bıigirek, qoıý tuman men kólkildegen munar arasynan ólmeýsireı syǵyraıady; kóz shalynar shekara men budyr joq, qalyń munar bolyp syrǵyǵan tuman ǵana. Bar salmaǵyn bir aıaǵyna aýystyrǵan júrginshi qaltasynan saǵatyn sýyrdy. Saǵat tórt bolyp qalypty. Sońǵy eki aptada ýaqyttan da jańyldy: tek shilde aıynyń aıaǵy men tamyzdyń basy bolǵandyqtan kún soltústik-batystan kórinýge tıis ekenin jaqsy biledi. Tústikke kóz júgirtti; mynaý tunjyraǵan tóbelerdiń ar jaǵynda Úlken Aıýly kóli jatqanyn jáne tup-týra sol baǵytta Kanadanyń shalqar jazyqtary boıymen Polár sheńberiniń úreıli endikteri ótetinin de paıymdaǵan. Bul ortasynda turǵan jylǵa Koppermaın de teristikke qaraı tolqyndaryn qýalap, Táj kıý shyǵanaǵyna, Soltústik Muzdy Muhıtqa quıady. Óz basy eshqashan ol jaqta bolyp kórgen emes, tek birde Gýdzon shyǵanaǵy Kompanıasynyń kartasynan osy óńirdi baıqap qap, únsiz sholǵany bar.

Qaraqan basy ǵana qalǵan keńistikti taǵy da kózimen sholyp shyqty. Aınala unjyrǵa ezgen súreńsiz, jadaý ólke. Jataǵan tóbeler bir-birinen aýmaıtyn tolqyndy beldeý bolyp kókjıekpen astasyp jatyr. Aǵash nemese tyrbyq butalar, shóp ekesh shóp kózge ilinbeıtin ushy-qıyrsyz ári sondaı qorqynyshty óli keńistik qana qurilip jatyr — janarynda úreı taby jalt etti.

— Bıll! — dep aqyryn kúbirledi de, ile-shala:

— Bıll! — dep taǵy qaıtalady.

Laılanyp aqqan jylǵanyń ortasyna júreleı otyra ketsin: ushy-qıyrsyz keńistik boı bermes kúsh-qýatymen eńsesin basqandaı, qorqynyshty tilsizdigimen záre-qutyn qashyrǵan sıaqty. Bezgek tıgendeı dirildep-qalshyldap sala berdi de, myltyǵy sholp etip sýǵa túsip ketti. Kilt boıyn túzep aldy. Erik-jigerimen úreıin jeńip, aýrý aıaǵyna zildeı salmaq túspes úshin teńdi sol ıyǵyna qaraı syrǵytyp, aqyryn ári abaılap alǵa qaraı jyljyǵan. Jany aýyra qabaǵyn tyrjıtady.

Toqtaýsyz súıretilip kele jatyr. Aýrýyn eleń qylmaı, qaıtpas ólermendikpen usharlyǵynyń arǵy jaǵynan Bıll kórinbeı ketken tóbege órmeledi, — ózi úshin qımyldary aqsańdaı basyp, áreń súıretilgen Bıllden de ármen kúlkili ári ebedeısiz kóringen. Biraq alasa tóbeniń ushpasynda turyp, aıaq astyndaǵy jazyqta eshkim joq ekenin baıqady! Taǵy da qorqynysh qaýmalap alsyn, taǵy da boıyn bılegen úreıin jeńip, arqasyndaǵy teńdi odan ári sol ıyǵyna taman syrǵytyp, aqsańdaǵan kúıi bókterge qaraı jyljydy.

Jazyq beti mıbatpaq eken, sý qalyń múkti jókedeı etip sýlap tastapty. Qadam basqan saıyn taban astynan sý burqaqtaı atylyp, dymqyl múkten ultany sýyrylardaı qorqyldaıdy. Bılldiń izimen júrýge umtylǵan ol tıtimdeı kólshikten kólshikterge jetý úshin ylǵı múk arasynan araldaı bolyp kóringen shoshaq tastardy basýǵa kúsh salýda.

Japa-jalǵyz qalǵanymen baǵytynan jańylar emes. Kóp uzamaı-aq tyrbyq ári qýraı bastaǵan qurǵaq, kebý samyrsyndar men shyrshalar qorshaǵan kishkentaı Tıchınnchılı kóline — jergilikti tilde "Tıtimdeı taıaqshalar eli" dep atalatyn kólge jetetinin jaqsy biledi.

Al sol kólge áldeqandaı jylǵa quıyp jatyr jáne onyń sýy laı emes. Jylǵa jaǵalaýlaryn qamys japqan, — bul esinde jaqsy saqtalypty, — áıtkenmen aǵashtar múldem óspeıdi. Sol jylǵany joǵary órleı otyryp, sý aıryqqa deıin jetetinin de biledi. Sý aıryqtan kúnbatysqa qaraı aǵatyn taǵy bir jylǵa bastalady; bul sony jaǵalaı Dız ózenine jetedi de, tóńkerilip, tastarmen kómip tastalǵan qaıyq astynan qupıa oryndaryn taýyp alady. Qupıa orynda oq-dáriler, qarmaqtar men qarmaq tuzaqtary, kishkene aý — bir basyna tamaq aıyrýǵa qajet nárseniń bári bar. Ol jerde ún da bar, árıne tam-tum ǵana, azdap súbe eti men burshaq ta tabylady.

Bıll muny sol jerde kútýge tıis, sosyn ekeýi Dız ózeniniń boıymen tómen quldılap otyryp Úlken Aıýly kóline tumsyq tireıdi de, odan ári kóldi qaıyqpen júzip ótedi. Sosyn ońtústikke, Makkenzı ózenine jetkenshe tek ońtústikke qaraı júredi — al qaharly qys bulardyń izin qýalaıdy da otyrady, býyrqanǵan ózendi muz shyrmaıdy, kúnder sýyq bola túsedi, tek ońtústikke qana júredi bular, Gýdzon shyǵanaǵyndaǵy bıik, dińi jýan aǵashtar qorshaı ósken, isher tamaq asta-tók áldebir faktorıaǵa jetkenshe toqtamaıdy.

İlgeri qaraı qınala jyljyǵan júrginshi tek osylaı oılaýmen keledi. Júrý qansha aýyr bolǵanmen, Bıll muny orta jolǵa tastap ketken joq, ásirese, Bıll muny qupıa orynda tosady dep ózin-ózi sendirý odan da qıyn. Biraq, bul osylaı oılaýǵa tıis, áıtpese budan arǵy jantalastyń esh máni joq, odan da jerge sulaı ketip, ólimge birjola moıynsuný ǵana qajet. Al ázirge kúnniń kómeski shar tabaǵy soltústik-batysqa aqyryn eńkeıgen saıyn ol oısha eseptep te úlgerdi, sansyz ret oısha sanamalady, — ıá, bastyrmalatyp kele jatqan qystan qashyp, Bıll ekeýi ońtústikke qaraı qansha jol júretinderin, árbir qadamdaryn saralady. Ózderiniń qupıa oryndary men Gýdzon shyǵanaǵy Kompanıasynyń qoımalarynda qansha azyq-túlik qory qalǵanyn oısha tizbeleıdi. Eki táýlikten beri nár syzǵan joq, toıyp tamaq jemegenine odan da uzaq boldy-aý. Ara-tura aqyryn eńkeıip, mı batpaqtyń bozǵylt jıdekterin julady da, aýyzǵa salyp shaınap, qınala áreń jutady. Qur sý tatyǵan jıdekter tańdaıynda tez erip-aq ketedi, — urtynda tek tastaı qatty súıegi ǵana qalady. Oǵan qaryn toımasyn da ábden jaqsy biledi-aý, biraq essiz úmit qatal tájirıbemen sanasýdy birjola qoıǵan, sosyn jalyqpaı shaınaıdy kep.

Saǵat toǵyzdar shamasynda bashpaıyn tasqa ońdyrmaı soǵyp-ap, qınalystan ári ál-dármeni qalmaǵandyqtan sulap tústi. Bir qyrynan qımylsyz uzaq jatty: sosyn teri taspalardan qutylyp, ebedeısiz qalypta ense túzep otyrǵan. Áli tún qarańǵysy túse qoımaǵan kez, ile alakeýimniń sáýlesimen tastar arasyn sıpalanyp, qurǵaq múkterdi julmalap jıa bastasyn. Qushaq tolar bolǵanda ǵana ot jaqty — tútindegen, áreń mazdaǵan alaýǵa baqyrshaq toly sý qoıdy.

Júginiń baýyn aǵytyp, áýeli qansha shıi qalǵanyn sanamalady. Bar bolǵany alpys jeti ǵana! Jańylyp qalmas úshin qaıta-qaıta, úsh ret sanap shyqty. Úshke bólip, árbireýin qaıysqa myqtap orap tastady; bir bóligin temekiniń bos qaltasyna saldy, ekinshisin julym-julymy shyqqan malaqaıynyń astaryna, al úshinshisin qoınyna tyqty. Osynyń bárin tap-tuınaqtaı qylǵany sol-aq, taban asty tula boıyn úreı bılegeni: jalma-jan býmalaryn qaıta ashyp, shılerdi taǵy da birtindep sanamalady. Báz-baıaǵy alpys jeti shı!

Shylqyldaǵan aıaq kıimin alaýǵa qaqtap keptirdi. Mokasınniń julma-julmasy shyǵypty, jún jamylǵydan ildebaılap tikken shulyǵy shurq tesik, aıaǵy da qany shyǵa oıylyp ketken. Tobyǵy jan shydatpaı syzdaǵan soń bajaılap qarap shyqty: kúp bolyp iskeni sonsha. tizesimen birdeı bop kólkildep tur. Jamylǵynyń shetinen uzyn taspa etip jyrtyp, tobyǵyn tastaı qyp baılady da, taǵy da biraz jyrtyp, shulyǵy men mokasınniń ornyna aıaǵyn osymen orap tastaǵan. Sodan keıin ǵana qaınaǵan sýdy jutyp sap, saǵatynyń tilin burady da, jún jamylǵyny tas búrkenip búk tústi.

Ólgen adamdaı beımaral uıyqtapty. Tún ortasyna qaraı ǵana aınalany qarańǵylyq qymtasyn, degenmen, bul onsha uzaqqa sozylǵan joq. Kún soltústik-shyǵystan shyqty, — durysy sol tustan tań sibirledi, óıtkeni, sur bulttardyń tasasynan kún kórinbeı turǵan-dy.

Tańǵy altyda shalqasynan jatyp oıandy. Surǵylt aspanǵa shuqshıa úńilip jatyp, qarny qatty ashqanyn sezdi. Aýdarylyp, shyntaqtaı kóterile berip, qatty pysqyrǵan dybysty estidi de, ózine kaýiptene ári tańdana qarap turǵan dáý buǵyny kózi shalǵan. Ózinen bar bolǵany elý qadamdaı jer, odan túk qashyq emes, sol sát tabada shyjyldaı qýyrylǵan buǵy etiniń dámi aýzyna kelip, ıisi murnyn jarǵany. Erkinen tys oqtaýsyz myltyǵyna jarmasyp, kózdep turyp shúrippeni basyp qaldy. Osqyrynǵan buǵy tastarǵa tuıaǵy tarsyldap tıip, zyta jóneldi.

Yzalana boqtap sap, myltyǵyn laqtyryp jiberdi de, yńqyldaǵan kúıde aıaǵynan turýǵa umtyldy. Bar kúshin jumsap, álden ýaqyttan soń ǵana oıyndaǵysy oryndalǵan. Býyndaryna tas túskendeı ıilip-búgilýi muń, ár qımylyna eriksizden bar jigerin sarp etip áýre. Adam sıaqty aıaǵynan tik turyp, eńsesin jazýǵa talaı ýaqytyn zaıa etti.

Jataǵan tóbeniń basyna shyǵyp, aınalaǵa kóz salǵan. Aǵash ta, buta da kórinbeıdi — tutasyp jatqan surǵylt múkten basqa dym joq, ara-tura sup-sur qoıtastar ǵana dóńkıip, sur kólshikter men sur bulaqtar buldyraıdy. Aspan da sup-sur. Kúnniń sáýlesi de, jyltyraǵan jaryǵy da zym-zıa! Soltústiktiń qaıda ekenin de, tipti, keshe keshkilik qaıdan kelgenin de aıyra alar túri joq. Biraq, júrer baǵyttan jańylmaǵany sózsiz. Dál osyny ábden jaqsy biledi. Kóp uzamaı-aq tıtimdeı taıaqshalar eline kelip jetedi. Áıteýir ol ólkeniń sol kól jaǵynda, tipti jaqyn mańda — bálkim, anaý bir kelesi tóbeniń ar jaǵynda jatqany kúmánsiz.

Júgin jolǵa alyp júrýge yńǵaıly etip býmaq bolyp, ornyna kaıtyp keldi de, shıleri saqtaýly býmalaryn taǵy bir tekserdi, áıtkenmen qaıta sanaǵan joq. Sóıtse de buǵy terisinen tigilgen, aýzy shymshı býylǵan jalpaq qaltaǵa kózi túsip, áýdem ýaqyt oılanyp qaldy. Qalta onsha úlken de emes, qos alaqanǵa syıarlyqtaı-aq, biraq, salmaǵy baqandaı on bes fýnt qalǵan bar júkteriniń salmaǵymen para-par, osy jaıt qana alańdatyp tur. Aqyry qaltany bólek qoıdy da, júgin qaıta jınastyra bastady. Osydan keıin qaltaǵa jalt etip qarap, jalma-jan qolyna alyp, meńireý dala qymbat altynyn tartyp alatyndaı aınalaǵa shamdana kóz tastasyn. Ornynan kóterilip, ilgeri qaraı súıretilip júre bastaǵanda álgi qalta arqasyndaǵy júkterdiń arasynda bolatyn.

Solǵa qaraı burylyp júrdi, aýyq-aýyq kidirigi, batpaqta ósken jıdekterdi úzedi. Aıaqtary aǵashtaı bolyp siresip qalǵan-aq, burynǵydan órmen shoınańdap keledi, biraq munyń ózi asqazannyń kúıdire shuryldaýynyń qasynda dym emes. Ashtyqta jan shydatpaı qınap-aq keledi. Aýrý janyn jegeni sonshalyq, tıtimdeı taıaqshalar eline jetý úshin qaı baǵytqa júrý kerektiginen jańylyp, abdyrap qalǵany. Sýly jıdekter jan shydatpas aýrýdy basatyn túri joq, bar bolǵany tili men tańdaıyn totıaıyndaı kúıdire túsedi.

Kishkene jylǵaǵa jetkeni sol-aq, tastar men tomarlar arasynan sur qurlar qyr, qyr, qyr... desip qıqýlasa, qanattary satyrlaı qarsy usha bastady... Olarǵa qaraı tas jaýdyryp-aq baqty, biraq birine de dál tıgize alǵan joq. Sosyn júgin jerge qoıyp, torǵaıǵa jer baýyrlap jaqyndaıtyn mysyq sıaqty eńbekteı bastady. Shalbary úshkir tastarǵa dal-duly shyǵyp, tizesinen sýdaı aqqan qan izimen shubatylyp jatyr, biraq, denesiniń aýyrǵanyn da sezgen joq, ashtyq eshteńe oılatar emes. Dymqyl múkpen jer baýyrlap keledi, sýyqtan denesi dir-dir qaǵady, biraq ashtyqtyń janǵa batqany sonsha, tońǵanyn da túk sezer túri joq. Al appaq qurlar jan-jaǵynan tolassyz, paryldap ushýda, aqyry "qyr, qyrń degen mazasyz daýystary mazaq sıaqty bolyp estilip, qurlardy sybap saldy da, ózi de bar daýsymen qustardy mazaqtaı bastady.

Bir ret, sirá, uıyqtap qalǵan qurdyń dál ústinen tústi. Áýeli tastar arasyndaǵy uıasynan týra munyń betin janaı ushyp shyqqansha ony baıqamaǵan bolatyn. Qus qansha jyldam ushqanmen, bul da shapshań qımylmen shap bersin — ýysynda úsh tal quıryq qaýyrsyny qaldy. Uzap ushyp bara jatqan qustyń sońynan ózine eń sumdyq jamandyq jasaǵandaı sonshalyq jek kóre qarap tur. Osydan keıin ǵana ornyna qaıtyp oralyp, júgin ıyǵyna asty.

Túske taman qustar burynǵydan da mol batpaqqa jetti. Jıyrma shaqty buǵy úıiri muny mazaq etkendeı janap ótti, — jaqyn mańnan ótkeni sonsha, myltyqtan jalp etkizýge bolatyndaı. Bas salyp sońdarynan quǵysy kelgen, doly sezimniń boıyn buǵany sonsha, álgi úıirdi qýyp jetetinine senimdi-aq. Tura qarsy mańdaıdan aýzyna qur tistegen qara-qońyr túlki shyǵa kelsin. Bar daýsymen aıqaılap jiberdi. Aıqaıy tym qorqynyshty estildi, biraq záresi ushsa da álgi túlki jemtigin aýzynan tastaǵan joq.

Keshqurym erneýine sırek qamys ósken, ákten laılanyp aqqan jylǵanyń jaǵasymen ilbip kele jatty. Qamys sabaǵynyń tamyrǵa taıaý tusynan myqtap qarmap, kishkentaı pıazshyqqa uqsaıtyn túbirin sýyryp alǵan. Tıtteıligi sonshalyq, myq shegedeı ǵana. Pıazshyq jup-jumsaq eken, tis arasynda qarshyldatyp shaınady-aı. Tek taramdalǵan talshyqtary qap-qatty ári jıdek sıaqty tym sýly kórinedi, talǵajaý bolar túri joq. Iyǵyndaǵy júgin laqtyryp tastaı salyp, qamys arasynda tórt taǵandap júre bastasyn. Kúıis qaıyrǵan malsha qamysty qarshyldata shaınap, aýzyn sylpyldatady kep.

Ábden-aq qaljyrady, álsin-álsin jerge jata qalyp, uıyqtaǵysy keledi, biraq Tıtimdeı taıaqshalar eline jetýden áli úmitti, tipti, odan góri ashtyq tynysh taptyrar emes. Alys Soltústikte jaýyn qurtynyń da, qurbaqanyń da bolmaıtynyn jaqsy bilgenmen, kólshikterden qurbaqa, topyraqty burqyrata qazyp jaýyn qurtyn izdedi.

Árbir shalshyqqa kóz tastap-aq keledi, aqyry qas qaraıa osyndaı shalshyqtardyń birinen tenge balyq — tıtimdeı jalǵyz shabaq kózine ilindi. Iyǵyna deıin oń qolyn sýǵa batyrǵan, biraq, balyqtyń ustata qoıar túri baıqalmaıdy. Odan soń qos qoldap ustaýǵa kiristi de, sý túbindegi bar laıdy kótergen. Tolqyǵany sonshama, aıaǵy taıǵanaqtap, sulap ta túsip, belýaryna deıin sýǵa malshyndy. Sýdy da laılaǵany sonsha, álgi shabaqty baıqaýdyń ózi bir muń, aqyry laı tunǵansha tosýǵa týra keldi.

Ol taǵy da shabaqty aýlaýǵa jan sala kirisip, kólshik qaıtadan laılanǵansha qýalaýmen boldy. Odan ári kútýge múmkindigi joq. Qalaıy baqyrshaǵyn sheship ap, sýdy syrtqa tóge bastaǵan. Áýeli qasarysa, dúleılenip tókken-di, ústi-basy sýǵa malshynyp, shalshyqqa jaqyn mańǵa tókkeni sonsha, sý qaıtadan kólshikke aǵyp quıylýmen boldy. Endi júregi ústin-ústine dúrsildeı soǵyp, qoldary dirildegenine qaramastan abaılap tógýde. Jarty saǵattan soń shalshyqta sý qalmady dese de bolady. Kóltabanda ilip alar eshteńe qalǵan joq. Ókinishtisi sol, álgi shabaq ta zym-zıa. Ol tastar arasyndaǵy kishkentaı, eleýsiz jaryqty endi ańǵardy, balyq sol arqyly kelesi kólshikke jyp ete qalǵan eken. Al ondaǵy sýdyń kól-kósirligi sonshalyq, mundaǵy sýdy kúni boıy qotarsań da taýysa almas ediń. Átteń, tesikti burynyraq baıqaǵanda áýelden-aq taspen bitep tastap, shabaq buǵan buıyrar da edi.

Ol shylqyldaǵan jerge otyra ketip, toryǵýdan jylap jibersin. Áýeli aqyryn jylaǵan, odan keıin ózin qorshaǵan meıirimsiz óli aımaqty marǵaýlyqtan oıatyp, qatty ókirip jylady: osydan soń da ıyǵy selkildep, janarynan jas tambaı uzaq óksidi.

Ot jaǵyp, qaınaǵan qur sýdy ústemeleı jutyp jylynǵannan keıin ótken túndegideı bıikteý tastaq jerge tósegin jaıdy. Uıqyǵa keter aldynda shaqpaq shıleriniń qurǵaqtyǵyn tekserip, saǵatynyń qulaǵyn da buraýdy umytqan joq. Jamylǵysy sý-sý eken, qoly tıgende mup-muzdaı bolyp sezilgen. Aıaǵy jan shydatpaı aýyryp, denesi otqa oranyp jatyr. Degenmen, ol tek ashtyqty ǵana sezinýde, túnde de qonaqtar jınalǵan túski as, asta-tók tamaq úıilgen ústel, shalqyǵan dýman túsine kiripti.

Dirildeı ári del-sal bolyp oıandy. Kún kózi kóriner emes. Jer men kóktiń surǵylt boıaýy qalyńdana qaraýytyp, túpsizdenip ańǵarylady. Ókpek jel uıtqı soǵyp, alǵashqy qar mańaıdaǵy tóbelerdi aqqa oraǵan. Ot jaǵyp, sý qaınap úlgergenshe aýa kilegeı tartyp, aǵaırańdandy. Bul — japalaqtap dymqyl qar jaýa bastaǵany. Áýelde qar jerge jeter-jetpes kúıde erip jatty, biraq qara jerdi jaba tutasa qalyń jaýǵany sonsha, jınaǵan múkteriniń bári sý bolyp, ot ta óship qaldy.

Osy jaıt taǵy da júgin ıyǵyn asyp, baǵdary beımálim jaqqa, tek alǵa qaraı ilbýine belgi bolǵan. Ol endi Tıtimdeı taıaqshalar eli týraly da, Bıll jaıly da, Dız ózeniniń jaǵasyndaǵy qupıa oryn jóninde de oılaǵan joq. Ony tek bir ǵana tilek: tamaq qana mazalaýda! Ashtyqtan basy shyr aınaldy. Endi oǵan qaıda júrse de báribir edi, tek jazyq jermen ilbı berse bolǵany. Dymqyl qar astynan qarmalap sýǵa bórtken jıdekter izdedi, qamys túbirlerin tamyrymen sýyrdy. Bulardyń bári túk tatýsyz edi, onyń ústine talǵajaý bolar túri de kórinbeıdi. Budan keıin qyshqyltym dámdi áldeqandaı shóp ushyrasqan, amal ne, jerbaýyrlaı ósken, sodan da qar astynan tabý qıamet-qaıym shóp tym mardymsyz bop kóringen, áıteýir qolyna ilikkenin jalma-jan jep qoıdy.

Bul túni ot jaǵyp, sý qaınata da almady, amalsyz jamylǵy astyna kirip, ashtyqtan mazasyz uıqyǵa berildi. Qar muzdaı jaýynǵa aınalǵan. Betine jańbyrdyń qaıta-qaıta tıýinen shoshyp oıanýmen boldy. Taǵy bir kún — jaryǵy joq surqaı kún bastaldy. Jaýyn toqtapty. Endi júrginshiniń ashtyǵy basylǵan sıaqty bop kóringen. Tek asqazanynda úzbeı syzdaǵan aýrý bar, biraq bul ózin onsha qınamaıtyn da sıaqty. Sanasy aıytyp, Tıtimdeı taıaqshalar eli men Dız ózeniniń jaǵalaýyndaǵy qupıa oryn týraly taǵy da oılaı bastady.

Bir jamylǵynyń qaldyǵyn uzynsha taspa etip jyrtyp, qany shyǵa oıylǵan aıaǵyn orady da, aýyrǵan tobyǵyn qaıta tańyp, kúndizgi júriske daıyndaldy. Júkterin jınastyrǵan sátinde buǵy terisinen tigilgen qaltaǵa kóz almaı uzaq úńilsin, degenmen aqyr sońynda ony da jolǵa ala ketken.

Jańbyr qardy eritip, tek tóbelerdiń ushy ǵana aǵaryp jatyr. Kún shyqty — endi óziniń baǵyttan adasqanyn bilse de, júrginshi aınalany baǵdarlaýǵa múmkindik aldy. Sirá, sońǵy kúnderi jańylysyp júrip, teristikke tym burylyp ketken bolar. Endi ol durys jolǵa túsý úshin ońtústikke qaraı buryla júrdi.

Ashtyqtyń azaby azaıa túsken, biraq óziniń de ál-dármeni qalmaǵanyn sezedi. Jıi kidirip, batpaq jıdekteri men qamystyń túbirin jınaı júrip demalýǵa týra kelýde. Tili isinip ketti, tilim-tilimi shyǵa oıylyp ketken sıaqtanyp, qup-qurǵaq bolyp qalypty, tek urty ǵana zapyran dámge toly. Eń bastysy, júregi jıi mazalaýda. Qysqa sáttik júristen soń-aq tynbaı dúsirlep, ile-shala tynysy bitip, basy shyr aınalady da, esten tanyp qulardaı dúrs-dúrs soǵyp bulqynady kep.

Túske taman úlken bir shalshyqtan eki teńge balyqty baıqaǵan. Sýdy syrtqa tógý mánsiz edi, degenmen ol endi neǵurlym sabyrly bolatyn, sodan ba, qalaıy baqyrashpen súzip alýdyń ıini tústi. Olardyń úlkendigi saýsaqtaı ǵana, odan úlken emes, biraq munyń burynǵydaı tamaq jegisi joq. Asqazany qalǵyp ketkendeı aýrýy aqyryndap basyldy, endi onsha qınaı bermeıdi. Balyqtardy shıkileı jep, asyqpaı shaınaýmen boldy ári munyń ózi eń durys sheshim bolatyn. Tamaq jegisi kelmeıdi, dese de aman qalýy úshin osylaı etý qajet-aq.

Keshqurym taǵy da úsh shabaq ustady, ekeýin jep aldy da, úshinshisin azanǵy asqa qaldyrdy. Áredik jolyqqan tomarlardy kún keptirip úlgeripti. Sý qaınatyp, boıyn jylytqan. Bul kúni ol on mıllden artyq júre alǵan joq, al ertesine júregi múmkindik bergen sátterde ǵana súıretilip, bes mılldi ǵana artqa qaldyrdy.

Eń bastysy, asqazany múldem qalǵyp ketkendeı túk te aýyrar emes. Bul mańaı múldem beıtanys, buǵylar da jıi ushyrasa bastady. Qasqyrlar da. Olardyń ulyǵany alystaǵy meńireý aımaqtardan jıi estilip, al birde munyń jolyn kese buqpantaılap júgirgen úsh qasqyrdy da baıqady.

Taǵy bir tún artta qaldy, erteńine tańerteń berik sheshimge kelgen ol teri qaltanyń aýzyn býǵan jipti sheshti. Qaltadan sýsyldaǵan altyn qum men kesek altyndar sarǵyltym aǵyn bolyp tógilsin. Altyndy ekige bólip, birin alystan ańdaǵaılap kórinetin jartastyń shoqysyna jasyrdy da, qalǵanyn qaıtadan qaltaǵa salǵam. Sońǵy jamylǵysyn da aıaǵyn oraýǵa jumsady. Áıtse de, myltyǵyn áli tastar emes, óıtkeni, Dız ózeniniń jaǵasyndaǵy qupıa orynda oq-dáriler asa mol

Kún tumandy boldy. Dál osy kúni ashtyq sezimi qaıta bas kótersin. Júrginshiniń qatty qaljyraǵany ári basy aınalǵany sonshalyq, ara-tura kózi túk kórmeı qalady. Endi ol ylǵı súrinip, qulaýmen boldy, birde qurdyń uıasynyń dál ústine sulap tústi. Uıada jańa jumyrtqa jarǵan, kózderin ashqandaryna bir kún ǵana bolǵan tórt balapan bar; tıtimdeılikteri sondaı, árbireýi bir-bir jutýǵa ǵana jaraıdy; ashqaraqtana jegeni sonsha, olardy aýzyna tirideı tyqpalady; álgi beısharalar tisiniń arasynda jumyrtqa qabyǵyndaı qytyrlaıdy. Analyq qur jan ushyra qıqýlap, muny aınala ushyp júr. Myltyqtyń dúmimen soǵyp túsirgisi kelgen, biraq bult etip jaltaryp ketti. Osydan keıin oǵan tas jaýdyra bastady da, qanatynan jaralady. Synǵan qanatyn súıretip. ushýǵa talpynǵan qur budan aýlaqqa bas saýǵalamaqshy.

Álgi balapandar tóbetin shyn oıatypty: Ebedeısiz sekirip, aýyrǵan aıaǵyna salmaǵyn sala shoınańdaǵan kúıi qusqa tas laqtyryp, qyryldaı aıqaılaıdy, birese qulaǵan ornynan túnerip ári tistene shydamdylyqpen kóterilip, ún-túnsiz túregeledi de, bas aınalýyn serpip, esten tanbas úshin kózin qolymen ýqalap-ýqalap qoıady.

Qurdyń izimen salpaqtaǵany ony batpaqty jazyqqa alyp keldi, osy jerde sý-sý múktiń betindegi adamnyń izin baıqady. İzderi munyki emes — buny jaqsy biledi. Endeshe Bılldiń izi bolǵany ǵoı. Biraq, bul kidire alǵan joq, sebebi appaq qur odan ári jandal basalap qashyp bara jatyr. Bul áýeli sony ustaýǵa tıis, sodan soń ǵana qaıtyp oralyp, izderdi jaqsylap qaramaqshy.

Qusty qaljyratyp-aq tyndy, biraq óziniń de ál-dármeni qalmaǵan. Álgi qur demin qınala alyp, bir búıirlep buqpan-taılaýda, bul da odan onshaqty qadam jerde entige dem alyp, jaqynyraq eńbektep barýǵa shamasy jetpeı jatyr. Biraz entigin basyp, kúsh jınady da, ashkózdene qol sozǵany sol-aq, qus qanatyn qaqbańdata taǵy da qasha jóneldi. Qýǵyn qaıta bastaldy. Biraq qaranǵylyq qymtap alyp, qus boı jasyryp úlgergeni. Qaljyraǵannan esúrinip, arqasyndaǵy júgin aǵytpastan etpetinen qulap túsip, betin ońdyrmaı jaralap alsyn.

Ol kópke deıin qybyrlamaı sulap jatty, sosyn ǵana búıirine aýmap túsip, saǵatyn burap qoıdy da, osylaı tańǵa deıin qımylsyz qaldy.

Taǵy da tuman. Jamylǵynyń jartysyn aıaq oraǵyshqa jumsady. Bılldiń izin taba alǵan joq, biraq endi onyń túk máni joq-ty. Ashtyq eriksiz alǵa qýalap keledi. Biraq, eger... Bıll de adasyp ketse she? Túske taman ál-dármennen múldem aıyryldy. Taǵy da qalǵan altynyn bólgen, bul joly jartysyn jerge laq etkizip tóge salǵan. Keshqurym ózinde qalǵan jartysyn da laqtyryp tastaı saldy. Ózimen birge jyrtyq jamylǵynyń jartysyn, qalaıy baqyrshaq pen myltyqty ǵana qaldyrdy.

Qaıdaǵy joq oılar qaýmalap alsyn. Hege ekenin kim bilgen, myltyǵynda bir oqtyń qalǵanyna ábden senimdi, — ıá, myltyǵy oqtaýly, tek bul ony ańǵarmaǵany kámil. Sonymen birge myltyǵynda oq joq ekenin de ábden jaqsy biledi. Tosyn oıdyń shyrmap alǵany sonshalyq, qyr sońynan qalar emes. Saǵattar boıy aldamshy úmitin jeńe almaı arpalysty, tipti, bolmaǵan soń kózin birjola jetkizý úshin myltyǵynyń uńǵysyn qaıta ashyp qaraǵan. Myltyq uńǵysynan shynymen-aq oq tabyla ma dep sengendeı-aq qatty túńilgeni.

Taǵy da jarty saǵattaı etti, jabysqaq oı qaıtadan shyrmap alsyn. Boı bermeı qasarysa, óz-ózine dem bere myltyǵyn taǵy da ashyp qarady. Ara-tura aqyl-esi tumantyp, odan ári sanasyz qalypta súıretilip kele jatyr: tosyn oılar men adam senbes qıaldar mıyn qurtsha káýlep barady. Degenmen, jyldam esin jıyp alýda, — ashtyq azaby naqty ómirge úzdiksiz qaıtyp qýyp ákelýde. Endi birde tipti oqystan esinen tandyryp túsire jazdaǵan oǵash kórinis sanasyndaǵy tumannan aıyqtyrdy.

Ol teńselip ketip, mas adamdaı táltirek qaqty, biraq aıaǵynan tik turyp qalý úshin bar kúshin jumsap baǵýda. Qarsy aldynda jylqy tur. Kádýilgi at! Óz kózine ózi sene alar emes. Janaryn qalyń tuman torlap, ótkir jaryq sáýleler qarashyǵyn tesip barady-aı. Ol ústemelete janaryn súrtip jatyp, kózi tumannan aıyqqanda qarsy aldynda jylqy emes, úlken qońyr aıýdyń turǵanyn ańǵardy. Jyrtqysh ań buǵan sustana ári qyzyqtap qaraıdy.

Myltyǵyn kezene kótermek boldy da, tez qaıta aqylǵa keldi. Qarýyn jerge túsirip, monshaq terip tigilgen qynynan ańshy pyshaǵyn sýyryp alsyn. Qarsy aldynda et tur, al et — ómir! Bas barmaǵymen pyshaǵynyń júzin basyp-basyp kórgen. Júzi qylpyp-aq tur, ushy da ótkir. Qazir bul aıýǵa bas salyp, ony óltiredi. Biraq júregi aldyn ala saqtandyrǵandaı dúsirlep qoıa berdi: túk, túk, túk — sodan soń yrshyp túsip, tamaǵyna tirele dirildep sala bergeni; temir qursaý qysqandaı shekesi de synyp barady — kózderi qaraýytyp ketsin.

Kózsiz batyldyǵyn úreı tolqyny jeńdi. Boıynda túk kúsh-qýat joq — al buǵan aıý dúrse qoıa berse qaıtpek? Boıyn barynsha tiktep, neǵurlym zor bolyp kórinýge kúni saldy-aı, pyshaǵyn qysa ustaǵan kúıi aıýdyń kózinen janaryn taıdyrar emes. Qorbańdaǵan jyrtqysh alǵa qadam jasap, eki aıaǵynan tik turdy da, yryldaı aqyryp jibergen. Eger adam jandalbasalap qasha jónelgende aıý izinen qýa jóneler edi. Biraq adamnyń úreıin kózsiz batyldyq jetip, turǵan ornynan qozǵalǵan joq: ol da aqyryp qoıa berdi, osy arqyly tirshilikpen úzbeı baılanystaǵy ári onyń tereń qatparyndaǵy qorqynyshyn ańǵartqan.

Qasqaıyp qarsy aldynda turǵan ári ózinen esh qoryqpaǵan jumbaq páleden aıýdyń ózi de záre-quty qalman, qorqynyshty qalypta yryldaǵan kúıi bir búıirge qaraı yǵysty. Sóıtse de adam áli ornynan qozǵalar emes. Qaýip serpilgenshe jerge shegelenip qalǵandaı kórindi de, sálden soń bezgek tıgendeı ón-boıy dirildep-qalshyldap, sýly múkke sulap tústi.

Azdap qýat jıǵan soń, boıyn odan ármen tosyn úreı shyrmap, aýyr jolǵa attandy. Bul ashtan ólý úreıi emes: endi bul ómirin saqtaýǵa degen eń sońǵy úmiti ashtyqtan birjola óshkenge deıin jyrtqyshtardyń aýzynan qorlyqpen jan tapsyrýdan qoryqty. Aınalada qasqyrlar órip-aq júr. Meńireý ólkeniń ár qıyrynan olardyń ulyǵany qulaqqa jetýde, aınala aýanyń ózi de osynaý qaýip-qaterge tunyp turǵany sonshalyqty, jel shaıqaǵan shatyrdyń kenebindeı teńselip, torlaǵan álgi qaýip-qaterden saqtanǵandaı bolyp eriksizden qoldaryn kóterdi.

Qasqyrlar ara-tura ekeý-úsheýden jolyn keskestep ótýde. Degenmen, olar ázirge jaqyndaı qoıǵan joq. Olar sonshalyqty kóp te emes: onyń ústine, bóriler ózderine qarsylaspaıtyn buǵylardy aýlap ádettengen, al myna bir jumbaq maqluq qos aıaqtap júredi, ıakı, tyrnalap ári tisteýi de yqtımal.

Keshqurym qasqyrlar qýyp jetken jerindegi jemtikteriniń shashylǵan súıekterine jolyqty. Bir saǵattaı buryn ǵana bul quldyrańdap ári móńirep júrgen buǵy buzaýy bolatyn. Júrginshi tap-taza etip mújilgen, jyltyr, biraq tirlik belgisi — qyzǵyltym boıaýy áli keppegen súıekterge kóz almaı qarap tur. Bálkim, kún batpaı turyp-aq munyń da saýdyraǵan súıekteri qalar? Óıtkeni, jyldam zýyldaıtyn qarbalas ómir osyndaı ǵoı. Tek ómir ǵana pendeni kúızeliske májbúrleıdi. Ólim degen qıyn emes. Ólim — uıqy! Álim — bul bóriniń de aıaqtalýy, tynyshtyq qana. Degenmen, munyń óle qoıǵysy da kelmeıtini nelikten?

Biraq, ol muny oılap kóp bas qatyrǵan joq. Uzamaı-aq júreleı otyra ketip, tirshilik nári — qyzǵyltym boıaýy áli tarqaı qoımaǵan súıekterdi kóldeneń tistep, ústi-ústine sorǵylap qoıyp qarshyldatyn shaınasyn. Qyzyl ettiń biliner-bilinbes qana áreń seziletin, biraq esten ketpeıtin tátti dámi jyndandyryp jibere jazdaıdy. Ol tistene túsip, saýdyraǵan súıekterdi ústemelete mújip jatyr. Keıde súıek synady, keıde tisi opyrylyp túsýde. Tinti bolmaǵan soń súıekterdi taspen ýatyp, untaqtap jiberdi de, óshi ketkendeı qomaǵaılana juta bastady. Jan dalbasalaǵanda saýsaqtaryn da uryp alýda, asyǵystyǵyna qaramastan jazataıym soqqylardan soń da nelikten aýrýdy sezinbeıtinine ań-tań qalǵan.

Jańbyr men qardyń qorqynyshty maýsymy bastaldy. Ol endi qaı ýaqytta túnemelikke toqtap, qaı ýaqytta taǵy da jolǵa attanǵanyn umyta bastady. Ýaqytty aıyrmaı, kúni-túni ilbı berdi: qulaǵan jerinde demalyp, úzilip bara jatqan ómir oty qaıtadan jalt etti, jarqyraı janǵanda alǵa súıretilip kele jatyr.

Budan bylaı ol ómir úshin kúresken adam sıaqty da emes edi. Ony tek boıyndaǵy beımezgil óshkisi joq ómirge qushtarlyǵy ǵana alǵa qaraı qýalaýda. Tipti ol endi qınalýdy da qoıǵan. Júıkesi birjola sónip qalǵandaı túk sezinýden de qalyp, mıyn oǵash qıaldar qaýmalap, jıi-jıi ǵajaıyp túster kóredi.

En sońǵy bóligine deıin qaldyrmaı jınap alǵan súıekterdiń untaǵyn qomaǵaılana shaınap, sorýmen boldy. Budan bylaı ol tóbelerge shyǵýdy, sý aıryqtaryn keship ótýdi doǵaryp, tek keń jazyq tósimen aǵyp jatqan úlken ózenniń jaıýat jaǵalaýymen súıretilip keledi. Kóz aldyn túrli elester torlap alǵan. Baılanystyrar arqaýdyń jińishkergeni sonshama, sál-sál ǵana bólek jan men táni qatarlasa ilbıtindeı.

Birde tańerteń jalpaq tastyń ústinde jatyp esin jıǵan. Kún jarqyrap kórinip, nurly shýaq tógýde. Alystan buǵy buzaýlarynyń móńiregeni estilip qalýda. Jańbyr jaýǵanyn, jel soǵyp qar uıytqyǵanyn emis-emis biledi, biraq ózin jaýyn-shashyn qansha ábigerlegenin, onyń eki kún nemese eki aptaǵa sozylǵanyn dóp bile alar emes.

Uzaq ýaqyt boıy esh qybyrsyz jatty: jomart kún munyń álsiregen denesine jylý quıyp, shýaqty sáýlelerin betine tógýde. "Kún tamasha eken!", — dep oılady. Bálkim, endi kúnge qarap baǵytyn anyqtaýǵa bolar. Bar kúshin jıyp, búıirine aýnap túsken. Ana jaqta, tómende ózen baıaý aǵyp jatyr. Ózen buǵan múldem beıtanys bolatyn. Ózi osyǵan deıin kórgen qyrattardan áldeqaıda alasa, tunjyr ári jadaǵaı, túnerińki tóbelerdiń arasymen ıreleń — deı aqqan ózenniń aǵysyna enjar kóz tastap jatyp, kókjıekke deıin kóz júgirtti de, ózenniń jarqyraǵan ashyq teńizge quıatynyn kórdi. Degenmen, ol buǵan da tań qalǵan joq. "Qyzyq eken, — dep oılady taǵy da. — Bul saǵym ba, álde eles, aýrý qıaldyń áseri me?". Jarqyraǵan teńizdiń ortasynda zákir tastap turǵan kemeni baıqaǵanda óz joramalyna birjola moıynsunǵan. Bir sátke kózin jumyp, qaıtadan ashty. Mássaǵan, eles serpiletin emes! Áı, tańdanatyn túk joq-aý. Óıtkeni, oqtaýsyz myltyǵynda oq-dáriniń joq ekeni qalaı kámil bolsa, osynaý meńireý, taqyr jerdiń qaq júreginde teńizdiń de, kemelerdiń de bolmaıtynyna ábden senimdi.

Tý syrtynan áldekimniń entige tynys alǵanyn estidi, — ne kúrsingeni, ne jótelgeni belgisiz. Boıyn sirestire buǵan álsizdikti áreń jeńip, bir búıirine qaraı aýnap túsken. Jaqyn mańnan kózine eshteńe iline qoıǵan joq, sosyn asyqpaı tosýǵa kóshti. Ózinen jıyrma qadamdaı jerde eki úshkir tastyń arasynan sur qasqyrdyń basy qyltıyp, taǵy da entige dem alý men býlyǵa jótelý estildi. Osyǵan deıin kórgen qasqyrlardaı qulaǵy tikireıip turǵan joq, kózderi tumandanyp ári qantalap ketipti: moıny da álsiz salbyraıdy. Sirá, qasqyr aýrý sıaqty: toqtaýsyz jótelip, túshkire beredi eken.

"Al bul endi maǵan elestep turǵan joq, — dep oılaǵan ol eles munary tumshalamaıtyn shynaıy dúnıeni kórý úshin ekinshi búıirine aýnap tústi. Sóıtkenmen, alysta áli de teńiz jarqyrap jatyr, keme de anyq kórinedi. Bálkim, osynyń bári shyndyq shyǵar? Ol kózin jumyp, oıǵa shomdy — mán-jaıdyń nede ekenin aqyry uqty-aý. Ol ylǵı soltústik-shyǵysqa júrip, Dız ózeninen alystaı bergen, sóıtip Koppermaın ózeniniń jaǵalaýyna jetken. Mynaý baıaý aqqan jalpaq ózen — Koppermaın edi. Anaý jarqyrap jatqan teńiz — Muzdy muhıt! Al ana keme — Makkenzı ózeniniń saǵasymen shyǵysqa qaraı ishkerilep júzgen kıt aýlaýshylardyń kemesi jáne endi ol Táj kıý shyǵanaǵynda zákirde tur. Gýdzon shyǵanaǵy Kompanıasynyń bir kezde ózi kórgen kartasyn esine túsirdi de, bári aıqyn ári túp-túsinikti bola ketti.

Boıyn tiktep otyryp, eń qajetti, tyǵyz isterdi oı sarabynan ótkize bastady. Jamylǵydan ildebaılaǵan aıaq oraǵyshtary múldem iske alǵysyz bolyp, aıaqtary qyzyl etine deıin qajalypty. Eń sońǵy jamylǵy da ájetke jaratyldy. Myltyq pen pyshaǵyn da áldeqaıda túsirip alǵan. Malaqaıy da, onyń astaryna tyǵylǵan shıleri de zym-zıa, esesine, terige oralyp, temeki qaltaǵa salyp, qoınyna tyqqan shıleri din aman ári qup-qurǵaq. Ol saǵatyna kóz tastady. Sirá, muny burap qoıýdy jadynan shyǵarmaı júrgenge uqsaıdy.

Endi neǵurlym sabyrly ári aqyl-esi aıqyn bolatyn. Sonshalyq álsizdigine qaramastan, esh jeriniń aýrýy seziler emes. Tamaq jegisi de kelip turǵan joq. Tipti, tamaq týraly oılaýdyń ózin qoıǵan, nemen aınalyssa da isteriniń bárin sanaly kúıde atqarýda. Shalbaryn tizeden jyrtyp, aıaǵynyń basyn orap tastady. Biraq baqyrashyn tastar emes: kemege qaraı saparyn bastardan buryn qaınaǵan sý iship alýy kerek, — bul jol aýyr qıamet bolaryn aldyn ala bilip-aq tur.

Bar qımyly óte baıaý edi. Boıyn sirespe býǵandaı dirildep, qalshyldaıdy kep. Qurǵaq múkti kóptep jınaǵysy kelgen, biraq aıaǵynan tura almady. Áldeneshe ret túregelýge de umtyldy, onysynan túk shyqpaǵan soń eńbekteı bastady. Birde ol, tipti, aýrý qasqyrǵa múldem jaqyn eńbektep bardy. Jyrtqysh lajsyzdap qashqaqtap, tilin kúshene qozǵap, tumsyǵyn jıi jalaýmen tur. Qasqyrdyń tili saý, qyp-qyzyl emes, qaıta sarǵysh qońyr, kebý silekeı jylbysqylana japqanyn ańǵardy.

Qaınaǵan sý iship, ornynan tura alatynyn, tipti, qýaty qashyp, ábden álsiregenine qaramastan júre alatynyn da sezdi. Oǵan ár mınýt saıyn demalýǵa týra kelsin. Álsiregen, qalt-qult etken qadamdarmen ilbip keledi, onyń sońynan qasqyr da osyndaı álsiz, qaltyldaǵan kúıde súıretilip kele jatyr.

Bul túni, jarqyraǵan aıdyń kózden tasa bolǵanda júrginshi teńizge tórt mıllden artyq jaqyndamaǵanyn túsindi.

Túni boıy aýrý qasqyrdyń jótelgenin, ara-tura buǵy buzaýlarynyń móńireýin estip shyqty. Aınala ómir qaınap jatyr, biraq sol tirshilik pármendi qýat pen saýlyqqa toly, al óz basy aýrý qasqyrdyń aýrý adamnyń sońynan súıretilip kele jatqanyn jáne myna adam birinshi bop ólse dep tileıtinin jaqsy-aq biledi. Tańerteń kózin ashqan bette ol qasqyrdyń ózine jabyrqaý ári ashqaraqtana qarap turǵanyn baıqady. Taıaq jegen, ilmıgen túnerińki ıtke uqsaıtyn ań quıryǵyn butyna qysyp, basyn tómen salbyratyp alypty. Azynaǵan jelmen qaltyrap, adam ózine qyryldaýyq sybyrmen til qatqanda túnere tisin aqsıtty.

Jaryq kún kóterilip, júrginshi sáske boıy teńizge qaraı súrinshektep, qulap-turyp súıretilýmen boldy. Kún raıy tamasha-aq. Soltústik endikterde bolatyn qysqa ǵana qońyr kúzdiń bastalǵan belgisi edi bul Shýaqty kúnder bir aptaǵa sozylýy da múmkin, tipti, erteń, ne bolmasa arǵy kúni-aq aýa raıy buzylýy yqtımal.

Tústen keıin shubatylǵan izge jolyqty. Ózi júrip ótken emes, tórt taǵandap súıretilgen adamnyń izi bolatyn. "Bul Bılldiń izi ǵoı", — dep selqos qalpy nemquraıdy oılady. Buǵan endi báribir bolatyn. Týrasyna kelgende, tolqýdan, birdeńeni sezinýden qalǵan. Denesiniń aýyrǵanyn da sezer emes. Asqazany men júıkesi birjola uıyqtap qalǵandaı. Sóıte tura boıyndaǵy áli oty óshpegen ómirge qushtarlyq alǵa súıreleıdi. Ábden qaljyrady, biraq boıyndaǵy ómir oty óshkisi joq: sol ómir otynyń óshkisi kelmegendiginen adam batpaq jıdekterin terip, teńge balyqtardy qomaǵaılana jep keledi, qaınaǵan sýdy iship, aýrý qasqyrdan kóz almaı baqylap áýre.

Ol tórttaǵandap súıretilgen adamnyń izimen ilbip kele jatyr, kóp uzamaı-aq álginiń ómiri qalaı úzilgenin kórdi: qasqyrlardyń izi qalǵan dymqyl múkte súıekter shashylyp jatyr. Tipti, buǵy terisinen tigilip, shymshı býylǵan tompıǵan qaltany da baıqady. — bul qalta da tup-týra ózinikindeı edi — ótkir tister endi dal-dulyn shyǵarypty. Álsiz saýsaqtary mundaı salmaqty kótere almasa da, álgi qaltany jerden ilip alǵan. Bıll eń sońǵy sátke deıin qaltany tastamapty. Ha-ha! Iá, bul áli de Bıllge kúletin bolady. Ol qyryldaǵan qorqynyshty daýyspen kúlip jiberdi. Qarǵanyń qarqylyna uqsaıtyn sumdyq kúlki edi, aýrý qasqyr da jabyǵa ulyp, buǵan qosyldy. Adam kúlkisin demde kilt tyıdy. Eger mynaý shashylǵan qyzǵyltym, tap-taza súıekter Bılldiń qaldyqtary bolsa, onda bul Bıllge qalaı kúlmekshi?..

Teris aınalǵan. Iá, Bıll muny jolǵa tastap ketti, biraq bul altyndy almaıdy, Bılldiń súıegin de sormaıdy. Eger óziniń ornynda bolsa ol munyń súıegin soryp, altynyn alǵan bolar edi dep oılady ary qaraı súıretilip bara jatyp.

Ol kishkentaı kólshikke kelip jetti. Maıda shabaqtardy izdestirip, sýǵa qarady da, áldene shaǵyp alǵandaı shoshyna teńselip ketsin. Óziniń sýǵa shaǵylysqan syqpytyn kórgen-di. Shaǵylysqan beıneniń qubyjyqtyǵy sonsha, meńireýlengen jan dúnıesin shoshynta astan-kesten etti. Kólshikte úsh teńge balyq júzip júr, biraq, shalshyqtyń úlkendigi sondaı, tógip taýysý múmkin emes: balyqtardy baqyrashpen aýlaýǵa da tyrysqan, alaıda túptiń-túbinde budan da bas tartýǵa týra keldi. Sharshaǵannan qulap túsip, sýǵa tunshyǵyp ólemin dep qoryqty. Sondyqtan da qum qaırańdarda bórenelerdiń pyrdaı shashylyp jatqanyna qaramastan, bórenemen ózen boılaı júzýge de seskengen.

Bul kúni ol kememen eki aradaǵy qashyqtyqty nebary úsh mıllge qysqartty, al erteńine eki-aq mıllge jaqyndady. Bul da Bıll sıaqty tórttaǵandap kele jatyr. Besinshi kúnniń keshine qaraı kemege jeti mılldeı qalǵan bolatyn — endi kúnine bir mıllden artyq júre almaıtyn. Qońyr kúz áli aıaqtalǵan joq, bul bolsa áli de birde tórttaǵandap súıretilip, endi birde es-túsinen tanyp qulaıdy, aýrý qasqyr bolsa jótelip, jıi túshkirip qoıyp baıaǵysha munyń izinen qalmaı kele jatyr. Tizesi qyzyl eti shyǵyp oıyldy, tabany da: kóıleginiń eki jaǵyn jyrtyp, orap tastasa da qandy iz múk, tastardyń betimen shubatylyp keledi. Kezdeısoq artyna qaraǵan ol qasqyrdyń osy qandy izdi qomaǵaılana jalap jatqanyna kózi túsip, eger qasqyrdy bul óltirmese, óziniń aqyry qandaı bolatynyn kózine aıqyn elestetti. Mine, osydan soń ómirde bolatyn eń qatygez kúres bastaldy: tórttaǵandap eńbektegen aýrý adam men onyń sońynan ilbigen dimkás qasqyr birin-biri ańdyp, shalajansar kúılerinde meńireý dalany kese ótip súıretilip kele jatty.

Eger qasqyrdyń deni saý bolǵanda, adam munsha qarsylaspas edi, biraq oǵan mynaý silimtik, jerkenishti jyrtqyshtyń jumyryna túsemin-aý degen jırenishti oı maza berer emes. Qandaı jırenishti! Taǵy da eseńgireı bastady, túrli elester sanasyn tumshalap, arakidik aıyqqan sátteri tym qysqara ári sırese bergen.

Áldeqalaı ol dál qulaǵynyń túbinen áldekim aýyr dem alǵanyn estip esin jıyp aldy. Qasqyr keri yrshyp túsip, súrinip ketti de, dińkelegennen qulap qaldy. Bul kúlkili-aq edi, biraq adam ezý tartqan joq. Tipti, úreılenbedi de. Qorqynysh endi muny qarmaýyna iliktire almaıtyn. Alaıda bir páske sanasy aıyǵyp, oısha jospar quryp jatty. Endi kemege bar bolǵany tórt mılldeı jer ǵana qaldy, odan esh qashyq emes. Tumantqan janaryn súrtpektep, kemeni aıqyn kórýde, tipti, jarqyraǵan teńizde júzgen aq jelkendi qaıyqty da aıqyn ańǵarýda. Biraq, bul tórt mılldi júrip ótý múmkin emes.

Muny jaqsy biledi ári buǵan nemquraıdy qaraǵan. Tipti, jarty mılldi de eńbektep óte almaıtynyn sezedi. Degenmen, onyń ómir súrgisi keldi. Ózi bastan keshkenniń bárinen soń óle salý essizdik bolar edi. Taǵdyr budan kóp nárseni talap etti. Endi ol ajal aýzynda turyp ta ólimge moıynsunbas edi. Bálkim, bul naǵyz aqymaqtyq shyǵar, degenmen ol ajaldyń tyrnaǵyna ilinip turyp ta berilmeı, ólimmen arpalysýda bolatyn.

Kózin jumyp, uzaq ýaqyt boıy asyqpaı kúsh jıýmen jatyr. Jan dúnıesin tolqyn sıaqty japqan essizdikke berilmeı, kúshpen qarsylasyp baǵýda. Osynaý sezim tolqyndana kóterilip, sanasyn laılaıdy kep. Ara-tura essizdiktiń qushaǵyna shym batyp, talyqsyp ketedi de, qaıtadan esin jınaýǵa jantalasa kúsh jumsaıdy, erik-jigeriniń qaldyǵy qaıtadan tirshilikke qalaı alyp keletinin sózben túsindirý múmkin emes.

Shalqasynan qımylsyz jatyp, qasqyrdyń qyrylǵa toly demi ózine taıap qalǵanyn sezýde. Jırenishti dem birte-birte jaqyndap kele jatyr, al ýaqyt bolsa sheksiz sozyla túsýde, biraq adam bir ret tı selt etip, qybyrlamady. Mine, álgi dem dáp qulaǵynyń túbinen estilgen. Qatty, qup-qurǵaq til munyń betin qyrǵyshtaı qyrnap tússin. Qoldary kilt joǵary kóterildi de, — basqa basqa, ózi osylaı jyldam kótergisi kelgen-aq, — saýsaqtary qustyń ótkir tyrnaǵyndaı búrildi, amal ne, aýany ǵana qarmap jatyr. Jyldam ári senimdi qımyldaýǵa kúsh kerek, al munyń ál-qýaty qalmaǵan bolatyn.

Qasqyr shydamdy eken, al adam odan ótken shydamdy-aq. Esten tanǵysy kelmeı ári ózin jegisi keletin, biraq múmkindik bolsa munyń ózi ony jeýge daıar qasqyrdy ańdyp jarty kún qımylsyz jatty. Ara-tura esten tanyp ketedi de, uzaq tús kóredi: áıtkenmen, ol barlyq ýaqytta, túsinde de, óńinde de qyryldaǵan demdi estip, qyrǵyshtaı til denesin jalaıtyn sátti tosýmen boldy.

Dem estilgen joq, biraq qyrǵyshtaı til qolyna tıgenin sezip oıanyp ketken. Azý tister bilegine batyp barady, sálden soń qysym kúsheıe tústi — qasqyr eń sońǵy kúshin jumsap, ózi uzaq ańdyǵan jemtigine azýlaryn batyrmaqshy. Biraq, bul adam da uzaq tosqan bolatyn, endi onyń tistelgen qoly qasqyrdyń tumsyǵyn qarmaı qysyp aldy. Qasqyr álsiz julqynyp, al adamnyń bir qoly álginiń tumsyǵyn qysyp jatqanda, ekinshi qol da sozylyp, qasqyrdy shap berdi. Taǵy bir bes mınýt syrǵyp ótti, endi adam qasqyrdy baýyryna alyp, bar salmaǵymen jerge jabystyra túsken. Qasqyrdy tunshyqtyryp óltirýge qoldarynyń kúshi jeter emes, biraq adam qasqyrdyń moınyna betin taqap aldy da, aýzy júnge tolyp ketti. Taǵy da jarty saǵat ótken, endi adam tamaǵyna jyly qan quıyla bastaǵanyn ańǵardy. Asqazanyna qaınaǵan qorǵasyn quıǵandaı-aq jan tózgisiz, biraq bar erik-jigerin jınap, shydap baqty.

Osydan soń adam shalqasynan aýdarylyp tústi de, tereń uıqyǵa ketti.

"Bedford" kıt aýlaıtyn kemesinde ǵylymı ekspedısıanyń birneshe adamy bar-dy. Palýbada turǵan olar jaǵalaýda jyljyǵan áldeneni ańǵardy. Álgi nárse qum betimen áreń súıretilip, teńizge qaraı jyljyp keledi. Ǵalymdar onyń ne nárse ekenin túsine alǵan joq, sondyqtan jaratylystanýshylardyń ádetimen qyzyǵa qaıyqqa otyryp, jaǵalaýǵa qaraı júze jóneldi. Olar tiri adamdy kórdi, biraq ony adam dep aıtýdyń ózi múmkin emes. Ol eshteńe estimeıdi, túk túsinbeıdi jáne zor kúrt sıaqty qum betimen ıreleńdeýde. Onyń alǵa jyljıtyn da túri joq, biraq alǵan betten qaıtar emes, búktetile ıreleńdep, saǵatyna jıyrma qadamdaı ǵana alǵa jyljýda.

Úsh aptadan soń álgi adam kıt aýlaıtyn "Bedford" kemesiniń kereýetinde jatyp, kózinen jas parlaı óziniń kim ekenin jáne basynan ne ótkergenin aıtyp jatty. Ol óziniń anasy týraly, Ońtústik Kalıfornıa, gúlder men apelsın aǵashtary arasyndaǵy úı týraly baılanyssyz áldenelerdi kúbirleýmen boldy.

Taǵy birneshe kúnnen keıin ol ǵalymdar jáne kapıtanmen birge kemeniń kaıýt kompanıasyndaǵy ústel basyna jaıǵasty. Tamaqtyń as ta tóktigine qýanyp, júzine tereń qapalaný izi tuna, ózgelerdiń aýzyna túsken árbir kesek asty mazasyzdana baqylaıdy. Aqyl-esi búp-bútin, biraq ústel basynda jaıǵasqandardyń da bárin jaqtyrmaıdy. Tamaq jetpeı qalady-aý degen úreı oǵan maza berer emes. Ol qansha tamaqtyń bary týraly aspaz ben ıýngadan, tipti, kapıtannyń ózinen de surastyrýmen boldy. Olardyń bári muny tynyshtandyryp álek, biraq jan balasyna senbegen bul bárine kózin jetkizý úshin qupıalap as qoımasyna túsýmen júr.

Aınaladaǵylar onyń tez ońala bastaǵanyn ańǵardy. Kún sanap semirip keledi. Ǵalymdar bas shaıqap, túrli joramal jasasqan. Tamaq berýdi shektep te kórdi, degenmen ol kóldeneńinen, ásirese, beli tym qampaıyp bara jatyr.

Matrostar kúlisip qoıady. Olar buǵan ne sebep ekenin jaqsy biletin. Al ǵalymdar da muny baqylaı bastaǵanda, ózderine de bári málim boldy. Tańǵy astan soń ol baqqa shyǵyp, matrostardyń birine qaıyrshydaı qol jaıady. Matros mysqyldaı jymıyp, teńizdiń kepken nanynyń bir tilimin usyna qoıady. Sarań adamnyń altynǵa qaraǵanyndaı tilim nandy ashkózdene alyp, qoınyna súńgitedi bul. Basqa matrostar da mysqylmen jymıyp, osyndaı sadaqany berip júr.

Ǵalymdar úndegen joq ári muny óz jaıyna qaldyrdy. Biraq olar jasyryn túrde kereýetin aqtarǵan. Kereýet kepken nanǵa toly eken. Tósenish te kepken nanǵa toly. Barlyq qaltarys, buryshtarda kepken nan úıýli. Biraq, bul adamnyń aqyl-esi búp-bútin edi. Bar bolǵany ol ashtyqqa qarsy qor jınaýda — bolǵan-bitkeni osy ǵana. Ǵalymdar bul jaıttyń ótpeli ekenin sóz qyldy. Rasynda da "Bedford" San-Fransısko aılaǵyna zákir tastaǵansha bul da umytyldy.

---