Otbasylyq quqyq. Pýnktýasıa
Sabaqtyń taqyryby: Otbasylyq quqyq. Pýnktýasıa
Oqý toby: 2 kýrs «P»- 11
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Otbasylyq quqyq pen pýnktýasıa(tynys belgileri) jaıly bilimgerlerdiń bilimdiligin arttyrý
Tárbıelik: İltıpattylyqqa, izdenimpazdyqqa, eńbeksúıgishtikke tárbıeleý
Damytýshylyq: Jazý sóıleý, oılaý qabiletin damytý.
Sabaqtyń tıpi: tájirıbe
Sabaqtyń túri: aralas
Sabaqtyń ádisi: baıandaý, túsindirý, áńgimelesý, leksıa elementteri, suraq - jaýap, pysyqtaý, bekitý.
Sabaqtyń kórnekiligi: ınterbelsendi taqta, úlestirmeli kartochkalar.
Pánaralyq baılanys: quqyqtaný, matematıka
Sabaq barysy:
İ Uıymdastyrý kezeńi:
A) Stýdenttermen sálemdesý
Á) Stýdentterdi tizim boıynsha belgileý
B) Dárisqananyń jáne stýdentterdiń sabaqqa daıyndyǵyn tekserý
V) Stýdentterge sabaqtyń maqsatyn baıandaý
İİ Úı tapsyrmasyn suraý
Venn dıagramny toltyrý
SALALAS QURMALAS SÓILEM ------------------------SABAQTAS QURMALAS SÓILEM
İİİ Jańa sabaq
Zańdyq maǵynasynda otbasy degenimiz – bul nekeden, týystyqtan, bala asyrap alýdan nemese balalardy tárbıeleýge alýdyń ózge de nysandarynan týyndaıtyn jáne otbasylyq qatynastardy nyǵaıtý men damytýǵa septigin tıgizetin, múliktik jáne múlikke qatysty emes jekebastyń quqyqtarymen baılanysqan adamdar toby. Otbasylyq qatynastardy retteıtin quqyqtyq normalardyń jıyntyǵy otbasylyq quqyq dep atalady. Otbasy – neke qatynastaryn retteıtin negizgi normatıvtik quqyqtyq akt Qazaqstan Respýblıkasynyń «Neke jáne otbasy týraly» Zańy bolyp tabylady.
Neke – otbasyn qurýdyń negizi bolyp tabylady. Erli-zaıyptylar arasyndaǵy múliktik jáne múliktik emes jeke qatynastardy týyndatatyn otbasyn qurý maqsatymen, zańda belgilengen tártippen taraptardyń erikti jáne tolyq kelisimi jaǵdaıynda jasalǵan erkek pen áıeldiń arasyndaǵy teń quqyqtyq odaqty – neke dep túsinýimiz qajet.
Eger neke tirkelmese de, biraq erkek pen áıel birge turyp, balalaryn tárbıeleýmen aınalysyp jatsa, muny da otbasy dep aıtýǵa bolady. Eger kámeletke tolǵan balalary ata – anasymen birge turyp, olarǵa qamqorlyq jasap, materıaldyq kómek kórsetse – bul da otbasy. Eger kámeletke tolǵan aǵalary men qaryndastary ata – anasyz birge turyp, bir – birine qamqorlyq jasaıtyn bolsa – bul da otbasy.
Otbasynyń túrleri. Tolyq jáne tolyq emes otbasy.
Otbasynyń tolyq jáne tolyq emes túrleri bolady. Tolyq otbasynda ata – anasy, balalary jáne ádette, ákesi jaǵynan da sheshesi jaǵynan da aǵa urpaq ókilderi – atasy men ájesi bolady.
Tolyq emes otbasy balalardyń ata – anasynyń bireýiniń ǵana bolýymen sıpattalady. Sonyń ózinde balalardyń ata – analary ajyrasqan bolsa, balalary sonyń qaramaǵynda qalǵan ata – anaǵa ekinshi jaǵy balalardy jáne eńbekke jaramsyz erli-zaıyptyny baǵyp-qaǵý úshin alıment tóleıdi. Eger erli-zaıyptylardyń bireýi qaıtys bolyp, ekinshisiniń qaramaǵynda kámeletke tolmaǵan balalary qalsa, onda oǵan memleket járdemaqy retinde materıaldyq kómek kórsetedi. Sóıtip, tolyq jáne tolyq emes otbasy da teń jaǵdaıda zań jáne memleket arqyly qorǵalady.
Neke men otbasyn qorǵaý.
Neke men otbasyn qorǵaý eki túrde júzege asyrylady: ıýrısdıksıalyq jáne beıýrısdıksıalyq. Birinshisinde – otbasynyń quqyǵy buzylǵan nemese daýlanatyn quqyqty qorǵaý jónindegi ókiletti memlekettik organdardy qarastyrý arqyly júzege asyrylady. Bular sot, prokýror, azamattyq hal aktilerin tirkeý (AHAT) organdary, qamqorshylyq organdary, ishki ister organdary.
Ekinshi túri – otbasynyń quqyqtary men múddelerin qorǵaý jónindegi azamattar men uıymdardyń azamattar men uıymdardyń is - áreketteri. Azamattar bul áreketterdi memlekettik organdardan kómektesýdi ótinbeı – aq ózderi iske asyrady. Mundaı is - áreketterdi – quqyǵyn ózi qorǵaý dep ataıdy. Mysaly, quqyǵy buzylǵan balanyń ata – anasy tártip buzýshy balanyń ata – anasymen keńesip, oǵan keshirim suraýǵa usynys jasaıdy jáne t. b.
Sot arqyly qorǵaý – otbasy quqyǵyn qorǵaýdyń bir túri bolyp tabylady. Bul iste prokýratýra, ishki ister organdary, AHAT organdary, tárbıelik mekemeler, atqarýshy organdar - ákimdikter úlken ról atqarady. Mysaly, ákimdikter ata – analarynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardyń quqyqtary men zańdy múddelerin qorǵaý sharalaryn qolǵa alýǵa, ondaı balalary esepke alýdy uıymdastyryp, olardy otbasylarǵa ornalastyrýǵa kómektesýge mindetti. İshki ister organdary balany kúshtep tartyp alýǵa, sondaı – aq alıment tóleýden jaltaryp júrgen adamdardy izdestirýge baılanysty sheshimderdi kúshtep oryndaýǵa qatysýlary múmkin.
Ajyrasý, talaq aıtý – nekeniń buzylýy. Sharıǵat zańy boıynsha nekeniń buzylýyna “talaq” dep úsh ret aıtsa, jetkilikti bolǵan. Ajyrasý kezinde áıeli tórkininen ákelgen jasaýyna (mahryna) ózi ıelik etip, kúıeýi ıdda merzimi bitkenshe ony asyrap - baǵýǵa mindetti bolǵan. Bul merzim ishinde erli - zaıypty tatýlassa, onda ajyrasý zańsyz bolyp sanalady. Talaq eki ret aıtylyp, ıdda merzimi ótse, onda qaıtadan neke qıylady, al úsh ret aıtylsa, onda áıeli basqa erge nekelesip, odan ajyrap, tek sodan keıin ǵana óz kúıeýimen nekelese alady. Ajyrasqanda kámeletke jasy jetpegen balalar anasyna qaldyrylady. Dástúrli qazaq qoǵamynda ajyrasý óte sırek kezdesken. Sebebi, ámeńgerlik ınstıtýtynyń bolýy, “áıel erden ketse de, elden ketpeıdi” degen dástúrli quqyqtyq sananyń yrqy orynsyz neke buzylýyna, jetim - jesirlerdiń kóbeıýine jol bermegen. Sharıǵatta da ajyrasýdy qoldamaıdy.
Qazaqstan respýblıkasynda ajyrasý máseleleri qoldanystaǵy neke jáne otbasy týraly zańdardyń normalarymen retteledi.
Tynys belgileri (ne pýnktýasıa) - til biliminde jazýǵa tán shartty belgiler júıesi.
Qasıetteri
Tynys belgileri aıtaıyn degen oıdy naqtyly, dál túsinikti etip jetkizý úshin, sondaı - aq baıandalmaqshy pikirdi ala - qula etpeı, aıqyn bildirý úshin qoldanylady. Bul - tynys belgileriniń basty qasıeti.
Tynys belgileri sózder tirkesi men sóılemderdi aıtqanda, nemese oqyǵanda tilde baıqalatyn kidiristi de, daýysta ańǵarylatyn árkelki qubylysty da bildiredi. Bul - tynys belgileriniń qosymsha qasıeti.
Jazba tilde bolsyn, sondaı - aq aýyzeki tilde bolsyn tynys belgilerin durys qoldana bilýdiń úlken máni bar. Tynys belgileri múlde qoıylmaǵan, nemese durys qoıylmaǵan mátindi sóılemdi túsinikti etip oqý da, maǵynasyn túsine bilý de qıyn. Tynys belgileri durys qoıylmaıtyn sóılemderde oı kúńgirttenip, eki ushty bolyp, tipti sóılem quramyndaǵy sózder sıntaksıstik qyzmeti jaǵynan (bastaýysh, baıandaýysh, anyqtaýysh t. b.) ózgeriske túsýi múmkin.
Mysaly: Bul kelgen - sol Esil boıyndaǵy Qarasart aýylynyń jıeni, Júsip balasy Qojash (S. Kóbeev)
Bul sóılemde esimshe tulǵaly kelgen soń syzyqsha qoıylmasa, kelgen sózi bastaýysh qyzmetin emes ózge múshe qyzmetin atqarǵan bolar edi de, nátıjesinde sóılemde beriletin oıǵa nuqsan keler edi.
Sóılemdegi ornalasýy
Tynys belgilerdi qoıý úshin úsh túrli belgi negizge alynady:
• sóılemniń sıntaksıstik ereksheligi
• sóılemniń maǵynasy
• sóılemniń ıntonasıasy
İÚ - sabaqty pysyqtaý
Sabaqty deńgeılik tapsyrmalar arqyly ótemiz
İ - deńgeı «Reprodýktıvtik» Sóılemniń ishinen kásibı sózderdi taýyp, sóılem múshesine taldaý.
Quqyqtaný – arnaýly qoǵamdyq bilimder salasy. «Quqyqtaný» mamandyǵynyń maqsaty - túlekterdiń quziretin ári qaraı damytyp, olardyń qabilettiligin qazirgi zaman talabyna saı deńgeıde atrtyrý. Quqyq degenimiz — memleket arqyly qamtamasyz etiletin, ádilettilik týraly adamdardyń kózqarastarynan kórinis tabatyn, jalpyǵa birdeı mindetti normalardyń jıyntyǵy.
İİ - deńgeı «Algorıtm» Adasqan sózderdi ornyna qoıyp, sóılem qurastyryńyzdar
Jeke quqyq, otbasylyq quqyq, otyryp, salasy bola, júıesinde, qoǵamdyq ǵylymdar, ıe bolady, erekshe orynǵa. Neke jáne otbasy, ana, áke jáne qorǵaýynda bolady, memlekettiń, bala. Teńdigi, erli-zaıyptylardyń quqyqtarynyń, otbasyndaǵy. Ózara kelisimmen, ishindegi máselelerdi sheshý, otbasy. Erkekter men áıelder úshin, belgilenedi, on segiz jas bolyp, neke jasy.
İİİ - deńgeı «Evrıstıka» Test suraqtaryna jaýap berińizder?
1. Erindik, ezýlik dybystar aralasyp kelgen sózdi tabyńyz.
A) Qulyn.
B) Sarań.
C) Erkin.
D) Ádep.
E) Baǵa.
2. Uıań dybystardyń qataryn kórsetińiz.
A) m, d, z.
B) r, h, z.
C) b, j, d.
D) s, d, h.
E) ǵ, t, l.
3. Kómekshi sózdi tirkesti tabyńyz.
A) Jazamyn.
B) Ermek úshin.
C) Keldi.
D) Sıyrshy.
E) Áke.
4. Esim sózden jasalǵan týyndy zat esimdi tabyńyz.
A) Azamat.
B) Ushqysh.
C) Ozat.
D) Oıynshyq.
E) Sýyrma.
5. Boljaldyq san esimdi tabyńyz.
A) On bútin besten bir.
B) Toǵyzynshy.
C) Altaý.
D) Segizderde.
E) Jetpis bes.
6. Táýeldenip kelgen suraý esimdigin kórsetińiz.
A) Eshkim, áldeqashan.
B) Ǵoı, biraq.
C) Kimim? kimińiz?
D) Keıbir, bireý.
E) Alma, naryq.
7. Qate qoıylǵan tynys belgisin anyqtańyz.
A) Mektepke qaraı bar.
B) Sen - aq ala berdiń.
C) Sen túgil ózine qımaıdy.
D) Ol kináni ózinen izdeıtin - di.
E) Az - ba, kóp - pe.
8. Jaıylma sóılemdi tabyńyz.
A) Kúz tústi.
B) Jańbyr kóp jaýdy.
C) Qar eridi.
D) Qońyraý soǵyldy.
E) Saǵat júrip tur.
9. Avtor sózine tán anyqtamany belgileńiz.
A) Bireýdiń sóziniń mazmuny.
B) Eki adamnyń sóılesken sózi.
C) Qanatty sóz.
D) Bireýdiń aıtqan naqty sózi.
E) Bireýdiń sózin jetkizýshiniń sózi.
10. Omonım bolatyn sózdi tabyńyz.
A) Balshyq.
B) On bes.
C) Muǵalim.
D) Aýyz.
E) Saý.
Ú Sabaqty pysyqtaý
1. Myna kesteni toltyryńyzdar
№ Mysal Núkte(.) Suraq belgisi(?) Útir (,) Lep belgisi(!) Qos núkte(:) Kóp núkte (...)
1. Mańaıda tiri jan kórinbeıdi
2. Shirkin qandaı keremet
3. Meniń bul isim saýap emes pe
4. Qarashy myna búldirgenin
5. Qaırat aqyl júrek úsheýi ǵylymǵa júginipti
6. Jınalysta sóz sóılegender Asanov pen Qalıeva
Úİ Sabaqty bekitý
Sýretterdi qatystyryp, sóılem qurańyzdar
1. Sózjumbaq
Suraqtary
1. Azamattyq quqyqtyń qaǵıdasynyń biri?
2. Grek tilinen aýdarǵanda “Halyq bıligi” dep atalady?
3. Konstıtýsıalyq quqyq qoǵamdyq qatynastardy retteıtin ádister?
4. Óte joǵarǵy ınstansıadaǵy isti qaıta qaraý maqsatynda sottyń sheshimine shaǵymdaný
5. Saılaýshynyń saılaýǵa kelmeýi ne dep atalady?
6. Memlekettik quqyqty basqasha qandaı quqyq dep atalady?
2. Sózjumbaqqa tıisti sandardy qoıyp, sóz shyǵaryńyzdar
Úİİ Úı tapsyrmasy Myna sóılemderdiń tynys belgilerin qoıyp, maǵynasyn túsindirip berińizder.
Qystyń qary shylp-shylp erip kóktem de kelip qaldy Shatyrdaǵy muz da kúnniń shýaǵyna jibip tyrs-tyrs jerge tamyp tur Aýyl adamdary syrtta gúbir-gúbir etip sharýalaryn istep júr Esik aldyndaǵy tóbetke deıin quıryǵyn buralań buralań etkizip adamdardyń janynda kóktemniń kelgenin sezingendeı Mektepten taraǵan oqýshylar kún shýaǵyna sylq-sylq kúlip úılerine qaraı bet alýda
Úİİİ Bilimgerlerdi ádil baǵalaý
Bilimgerlerdi deńgeıine qaraı ádil baǵalaý.
İH Qorytyndy
Zańdyq maǵynasynda otbasy degenimiz – bul nekeden, týystyqtan, bala asyrap alýdan nemese balalardy tárbıeleýge alýdyń ózge de nysandarynan týyndaıtyn jáne otbasylyq qatynastardy nyǵaıtý men damytýǵa septigin tıgizetin, múliktik jáne múlikke qatysty emes jekebastyń quqyqtarymen baılanysqan adamdar toby. Otbasylyq qatynastardy retteıtin quqyqtyq normalardyń jıyntyǵy otbasylyq quqyq dep atalady. Otbasy – neke qatynastaryn retteıtin negizgi normatıvtik quqyqtyq akt Qazaqstan Respýblıkasynyń «Neke jáne otbasy týraly» Zańy bolyp tabylady.
Tynys belgileri (ne pýnktýasıa) - til biliminde jazýǵa tán shartty belgiler júıesi.
Qasıetteri
Tynys belgileri aıtaıyn degen oıdy naqtyly, dál túsinikti etip jetkizý úshin, sondaı - aq baıandalmaqshy pikirdi ala - qula etpeı, aıqyn bildirý úshin qoldanylady. Bul - tynys belgileriniń basty qasıeti.
Tynys belgileri sózder tirkesi men sóılemderdi aıtqanda, nemese oqyǵanda tilde baıqalatyn kidiristi de, daýysta ańǵarylatyn árkelki qubylysty da bildiredi. Bul - tynys belgileriniń qosymsha qasıeti.
Oqý toby: 2 kýrs «P»- 11
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Otbasylyq quqyq pen pýnktýasıa(tynys belgileri) jaıly bilimgerlerdiń bilimdiligin arttyrý
Tárbıelik: İltıpattylyqqa, izdenimpazdyqqa, eńbeksúıgishtikke tárbıeleý
Damytýshylyq: Jazý sóıleý, oılaý qabiletin damytý.
Sabaqtyń tıpi: tájirıbe
Sabaqtyń túri: aralas
Sabaqtyń ádisi: baıandaý, túsindirý, áńgimelesý, leksıa elementteri, suraq - jaýap, pysyqtaý, bekitý.
Sabaqtyń kórnekiligi: ınterbelsendi taqta, úlestirmeli kartochkalar.
Pánaralyq baılanys: quqyqtaný, matematıka
Sabaq barysy:
İ Uıymdastyrý kezeńi:
A) Stýdenttermen sálemdesý
Á) Stýdentterdi tizim boıynsha belgileý
B) Dárisqananyń jáne stýdentterdiń sabaqqa daıyndyǵyn tekserý
V) Stýdentterge sabaqtyń maqsatyn baıandaý
İİ Úı tapsyrmasyn suraý
Venn dıagramny toltyrý
SALALAS QURMALAS SÓILEM ------------------------SABAQTAS QURMALAS SÓILEM
İİİ Jańa sabaq
Zańdyq maǵynasynda otbasy degenimiz – bul nekeden, týystyqtan, bala asyrap alýdan nemese balalardy tárbıeleýge alýdyń ózge de nysandarynan týyndaıtyn jáne otbasylyq qatynastardy nyǵaıtý men damytýǵa septigin tıgizetin, múliktik jáne múlikke qatysty emes jekebastyń quqyqtarymen baılanysqan adamdar toby. Otbasylyq qatynastardy retteıtin quqyqtyq normalardyń jıyntyǵy otbasylyq quqyq dep atalady. Otbasy – neke qatynastaryn retteıtin negizgi normatıvtik quqyqtyq akt Qazaqstan Respýblıkasynyń «Neke jáne otbasy týraly» Zańy bolyp tabylady.
Neke – otbasyn qurýdyń negizi bolyp tabylady. Erli-zaıyptylar arasyndaǵy múliktik jáne múliktik emes jeke qatynastardy týyndatatyn otbasyn qurý maqsatymen, zańda belgilengen tártippen taraptardyń erikti jáne tolyq kelisimi jaǵdaıynda jasalǵan erkek pen áıeldiń arasyndaǵy teń quqyqtyq odaqty – neke dep túsinýimiz qajet.
Eger neke tirkelmese de, biraq erkek pen áıel birge turyp, balalaryn tárbıeleýmen aınalysyp jatsa, muny da otbasy dep aıtýǵa bolady. Eger kámeletke tolǵan balalary ata – anasymen birge turyp, olarǵa qamqorlyq jasap, materıaldyq kómek kórsetse – bul da otbasy. Eger kámeletke tolǵan aǵalary men qaryndastary ata – anasyz birge turyp, bir – birine qamqorlyq jasaıtyn bolsa – bul da otbasy.
Otbasynyń túrleri. Tolyq jáne tolyq emes otbasy.
Otbasynyń tolyq jáne tolyq emes túrleri bolady. Tolyq otbasynda ata – anasy, balalary jáne ádette, ákesi jaǵynan da sheshesi jaǵynan da aǵa urpaq ókilderi – atasy men ájesi bolady.
Tolyq emes otbasy balalardyń ata – anasynyń bireýiniń ǵana bolýymen sıpattalady. Sonyń ózinde balalardyń ata – analary ajyrasqan bolsa, balalary sonyń qaramaǵynda qalǵan ata – anaǵa ekinshi jaǵy balalardy jáne eńbekke jaramsyz erli-zaıyptyny baǵyp-qaǵý úshin alıment tóleıdi. Eger erli-zaıyptylardyń bireýi qaıtys bolyp, ekinshisiniń qaramaǵynda kámeletke tolmaǵan balalary qalsa, onda oǵan memleket járdemaqy retinde materıaldyq kómek kórsetedi. Sóıtip, tolyq jáne tolyq emes otbasy da teń jaǵdaıda zań jáne memleket arqyly qorǵalady.
Neke men otbasyn qorǵaý.
Neke men otbasyn qorǵaý eki túrde júzege asyrylady: ıýrısdıksıalyq jáne beıýrısdıksıalyq. Birinshisinde – otbasynyń quqyǵy buzylǵan nemese daýlanatyn quqyqty qorǵaý jónindegi ókiletti memlekettik organdardy qarastyrý arqyly júzege asyrylady. Bular sot, prokýror, azamattyq hal aktilerin tirkeý (AHAT) organdary, qamqorshylyq organdary, ishki ister organdary.
Ekinshi túri – otbasynyń quqyqtary men múddelerin qorǵaý jónindegi azamattar men uıymdardyń azamattar men uıymdardyń is - áreketteri. Azamattar bul áreketterdi memlekettik organdardan kómektesýdi ótinbeı – aq ózderi iske asyrady. Mundaı is - áreketterdi – quqyǵyn ózi qorǵaý dep ataıdy. Mysaly, quqyǵy buzylǵan balanyń ata – anasy tártip buzýshy balanyń ata – anasymen keńesip, oǵan keshirim suraýǵa usynys jasaıdy jáne t. b.
Sot arqyly qorǵaý – otbasy quqyǵyn qorǵaýdyń bir túri bolyp tabylady. Bul iste prokýratýra, ishki ister organdary, AHAT organdary, tárbıelik mekemeler, atqarýshy organdar - ákimdikter úlken ról atqarady. Mysaly, ákimdikter ata – analarynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardyń quqyqtary men zańdy múddelerin qorǵaý sharalaryn qolǵa alýǵa, ondaı balalary esepke alýdy uıymdastyryp, olardy otbasylarǵa ornalastyrýǵa kómektesýge mindetti. İshki ister organdary balany kúshtep tartyp alýǵa, sondaı – aq alıment tóleýden jaltaryp júrgen adamdardy izdestirýge baılanysty sheshimderdi kúshtep oryndaýǵa qatysýlary múmkin.
Ajyrasý, talaq aıtý – nekeniń buzylýy. Sharıǵat zańy boıynsha nekeniń buzylýyna “talaq” dep úsh ret aıtsa, jetkilikti bolǵan. Ajyrasý kezinde áıeli tórkininen ákelgen jasaýyna (mahryna) ózi ıelik etip, kúıeýi ıdda merzimi bitkenshe ony asyrap - baǵýǵa mindetti bolǵan. Bul merzim ishinde erli - zaıypty tatýlassa, onda ajyrasý zańsyz bolyp sanalady. Talaq eki ret aıtylyp, ıdda merzimi ótse, onda qaıtadan neke qıylady, al úsh ret aıtylsa, onda áıeli basqa erge nekelesip, odan ajyrap, tek sodan keıin ǵana óz kúıeýimen nekelese alady. Ajyrasqanda kámeletke jasy jetpegen balalar anasyna qaldyrylady. Dástúrli qazaq qoǵamynda ajyrasý óte sırek kezdesken. Sebebi, ámeńgerlik ınstıtýtynyń bolýy, “áıel erden ketse de, elden ketpeıdi” degen dástúrli quqyqtyq sananyń yrqy orynsyz neke buzylýyna, jetim - jesirlerdiń kóbeıýine jol bermegen. Sharıǵatta da ajyrasýdy qoldamaıdy.
Qazaqstan respýblıkasynda ajyrasý máseleleri qoldanystaǵy neke jáne otbasy týraly zańdardyń normalarymen retteledi.
Tynys belgileri (ne pýnktýasıa) - til biliminde jazýǵa tán shartty belgiler júıesi.
Qasıetteri
Tynys belgileri aıtaıyn degen oıdy naqtyly, dál túsinikti etip jetkizý úshin, sondaı - aq baıandalmaqshy pikirdi ala - qula etpeı, aıqyn bildirý úshin qoldanylady. Bul - tynys belgileriniń basty qasıeti.
Tynys belgileri sózder tirkesi men sóılemderdi aıtqanda, nemese oqyǵanda tilde baıqalatyn kidiristi de, daýysta ańǵarylatyn árkelki qubylysty da bildiredi. Bul - tynys belgileriniń qosymsha qasıeti.
Jazba tilde bolsyn, sondaı - aq aýyzeki tilde bolsyn tynys belgilerin durys qoldana bilýdiń úlken máni bar. Tynys belgileri múlde qoıylmaǵan, nemese durys qoıylmaǵan mátindi sóılemdi túsinikti etip oqý da, maǵynasyn túsine bilý de qıyn. Tynys belgileri durys qoıylmaıtyn sóılemderde oı kúńgirttenip, eki ushty bolyp, tipti sóılem quramyndaǵy sózder sıntaksıstik qyzmeti jaǵynan (bastaýysh, baıandaýysh, anyqtaýysh t. b.) ózgeriske túsýi múmkin.
Mysaly: Bul kelgen - sol Esil boıyndaǵy Qarasart aýylynyń jıeni, Júsip balasy Qojash (S. Kóbeev)
Bul sóılemde esimshe tulǵaly kelgen soń syzyqsha qoıylmasa, kelgen sózi bastaýysh qyzmetin emes ózge múshe qyzmetin atqarǵan bolar edi de, nátıjesinde sóılemde beriletin oıǵa nuqsan keler edi.
Sóılemdegi ornalasýy
Tynys belgilerdi qoıý úshin úsh túrli belgi negizge alynady:
• sóılemniń sıntaksıstik ereksheligi
• sóılemniń maǵynasy
• sóılemniń ıntonasıasy
İÚ - sabaqty pysyqtaý
Sabaqty deńgeılik tapsyrmalar arqyly ótemiz
İ - deńgeı «Reprodýktıvtik» Sóılemniń ishinen kásibı sózderdi taýyp, sóılem múshesine taldaý.
Quqyqtaný – arnaýly qoǵamdyq bilimder salasy. «Quqyqtaný» mamandyǵynyń maqsaty - túlekterdiń quziretin ári qaraı damytyp, olardyń qabilettiligin qazirgi zaman talabyna saı deńgeıde atrtyrý. Quqyq degenimiz — memleket arqyly qamtamasyz etiletin, ádilettilik týraly adamdardyń kózqarastarynan kórinis tabatyn, jalpyǵa birdeı mindetti normalardyń jıyntyǵy.
İİ - deńgeı «Algorıtm» Adasqan sózderdi ornyna qoıyp, sóılem qurastyryńyzdar
Jeke quqyq, otbasylyq quqyq, otyryp, salasy bola, júıesinde, qoǵamdyq ǵylymdar, ıe bolady, erekshe orynǵa. Neke jáne otbasy, ana, áke jáne qorǵaýynda bolady, memlekettiń, bala. Teńdigi, erli-zaıyptylardyń quqyqtarynyń, otbasyndaǵy. Ózara kelisimmen, ishindegi máselelerdi sheshý, otbasy. Erkekter men áıelder úshin, belgilenedi, on segiz jas bolyp, neke jasy.
İİİ - deńgeı «Evrıstıka» Test suraqtaryna jaýap berińizder?
1. Erindik, ezýlik dybystar aralasyp kelgen sózdi tabyńyz.
A) Qulyn.
B) Sarań.
C) Erkin.
D) Ádep.
E) Baǵa.
2. Uıań dybystardyń qataryn kórsetińiz.
A) m, d, z.
B) r, h, z.
C) b, j, d.
D) s, d, h.
E) ǵ, t, l.
3. Kómekshi sózdi tirkesti tabyńyz.
A) Jazamyn.
B) Ermek úshin.
C) Keldi.
D) Sıyrshy.
E) Áke.
4. Esim sózden jasalǵan týyndy zat esimdi tabyńyz.
A) Azamat.
B) Ushqysh.
C) Ozat.
D) Oıynshyq.
E) Sýyrma.
5. Boljaldyq san esimdi tabyńyz.
A) On bútin besten bir.
B) Toǵyzynshy.
C) Altaý.
D) Segizderde.
E) Jetpis bes.
6. Táýeldenip kelgen suraý esimdigin kórsetińiz.
A) Eshkim, áldeqashan.
B) Ǵoı, biraq.
C) Kimim? kimińiz?
D) Keıbir, bireý.
E) Alma, naryq.
7. Qate qoıylǵan tynys belgisin anyqtańyz.
A) Mektepke qaraı bar.
B) Sen - aq ala berdiń.
C) Sen túgil ózine qımaıdy.
D) Ol kináni ózinen izdeıtin - di.
E) Az - ba, kóp - pe.
8. Jaıylma sóılemdi tabyńyz.
A) Kúz tústi.
B) Jańbyr kóp jaýdy.
C) Qar eridi.
D) Qońyraý soǵyldy.
E) Saǵat júrip tur.
9. Avtor sózine tán anyqtamany belgileńiz.
A) Bireýdiń sóziniń mazmuny.
B) Eki adamnyń sóılesken sózi.
C) Qanatty sóz.
D) Bireýdiń aıtqan naqty sózi.
E) Bireýdiń sózin jetkizýshiniń sózi.
10. Omonım bolatyn sózdi tabyńyz.
A) Balshyq.
B) On bes.
C) Muǵalim.
D) Aýyz.
E) Saý.
Ú Sabaqty pysyqtaý
1. Myna kesteni toltyryńyzdar
№ Mysal Núkte(.) Suraq belgisi(?) Útir (,) Lep belgisi(!) Qos núkte(:) Kóp núkte (...)
1. Mańaıda tiri jan kórinbeıdi
2. Shirkin qandaı keremet
3. Meniń bul isim saýap emes pe
4. Qarashy myna búldirgenin
5. Qaırat aqyl júrek úsheýi ǵylymǵa júginipti
6. Jınalysta sóz sóılegender Asanov pen Qalıeva
Úİ Sabaqty bekitý
Sýretterdi qatystyryp, sóılem qurańyzdar
1. Sózjumbaq
Suraqtary
1. Azamattyq quqyqtyń qaǵıdasynyń biri?
2. Grek tilinen aýdarǵanda “Halyq bıligi” dep atalady?
3. Konstıtýsıalyq quqyq qoǵamdyq qatynastardy retteıtin ádister?
4. Óte joǵarǵy ınstansıadaǵy isti qaıta qaraý maqsatynda sottyń sheshimine shaǵymdaný
5. Saılaýshynyń saılaýǵa kelmeýi ne dep atalady?
6. Memlekettik quqyqty basqasha qandaı quqyq dep atalady?
2. Sózjumbaqqa tıisti sandardy qoıyp, sóz shyǵaryńyzdar
Úİİ Úı tapsyrmasy Myna sóılemderdiń tynys belgilerin qoıyp, maǵynasyn túsindirip berińizder.
Qystyń qary shylp-shylp erip kóktem de kelip qaldy Shatyrdaǵy muz da kúnniń shýaǵyna jibip tyrs-tyrs jerge tamyp tur Aýyl adamdary syrtta gúbir-gúbir etip sharýalaryn istep júr Esik aldyndaǵy tóbetke deıin quıryǵyn buralań buralań etkizip adamdardyń janynda kóktemniń kelgenin sezingendeı Mektepten taraǵan oqýshylar kún shýaǵyna sylq-sylq kúlip úılerine qaraı bet alýda
Úİİİ Bilimgerlerdi ádil baǵalaý
Bilimgerlerdi deńgeıine qaraı ádil baǵalaý.
İH Qorytyndy
Zańdyq maǵynasynda otbasy degenimiz – bul nekeden, týystyqtan, bala asyrap alýdan nemese balalardy tárbıeleýge alýdyń ózge de nysandarynan týyndaıtyn jáne otbasylyq qatynastardy nyǵaıtý men damytýǵa septigin tıgizetin, múliktik jáne múlikke qatysty emes jekebastyń quqyqtarymen baılanysqan adamdar toby. Otbasylyq qatynastardy retteıtin quqyqtyq normalardyń jıyntyǵy otbasylyq quqyq dep atalady. Otbasy – neke qatynastaryn retteıtin negizgi normatıvtik quqyqtyq akt Qazaqstan Respýblıkasynyń «Neke jáne otbasy týraly» Zańy bolyp tabylady.
Tynys belgileri (ne pýnktýasıa) - til biliminde jazýǵa tán shartty belgiler júıesi.
Qasıetteri
Tynys belgileri aıtaıyn degen oıdy naqtyly, dál túsinikti etip jetkizý úshin, sondaı - aq baıandalmaqshy pikirdi ala - qula etpeı, aıqyn bildirý úshin qoldanylady. Bul - tynys belgileriniń basty qasıeti.
Tynys belgileri sózder tirkesi men sóılemderdi aıtqanda, nemese oqyǵanda tilde baıqalatyn kidiristi de, daýysta ańǵarylatyn árkelki qubylysty da bildiredi. Bul - tynys belgileriniń qosymsha qasıeti.
You Might Also Like
-
Taqyryby: Bir aınymalysy bar kvadrat teńsizdikterdi grafıktik tásilmen sheshý (prezentasıasymen)
