InfoHub Logo

Aqyraptyń uzaq túninde Maqambettiń uıqysy shala boldy.

Áldeneden kóńili alaǵarjaqtanyp, júregi órekpip, dóńbekship shyqty. Qulqyn sáride tósekten turyp, tysqa shyǵyp edi. Úıiniń janynda biraz turyp qaldy. Tań kóktemniń tańyndaı tolyqsyp atty. Kúz tańy-nyń munshalyq sulýlyǵyn buryn kórgen emes-ti. Kún de kóktemniń kúnindeı aıdarlanyp, sansyz altyn naızasyn shashaǵymen shashyrata shyqty. Qazirgi sátte shashaqty naızadan aırylǵan kún kúıeýdiń jyrtysqa túsken sal oramalyndaı párshektengen kireýke bult-tardyń arasynan syǵalap qaraıdy. Asqa tikken altyn jambyǵa da uqsap ketedi...

Saýyry jalpıǵan sheksiz dalanyń ishke búkken búıregindeı dóńgelengen Qaraoıda Maqambettiń jalǵyz úı otyrǵanyna úsh aıdyń júzi. Ústinen qus ushpaıtyn shól oıpań kóldeneń tasa. Dúrbi de tarta almaıdy. Baǵy zamanda Batyıdyń jer qaıystyrǵan qalyń qoly jurtty túgel tonaǵanda, osy Qaraoıdaǵy aýyldardy kórmeı ótip ketipti-mis. Odan beride Qaraoıǵa Er Tarǵyn at shaldyrypty- mys. Maqambettiń bala kezinde bul jer — bir taıpa eldiń kúzdik jaılaýy edi. Bul kúnde bulaq, bastaýlary tartylǵan jaılaý — jatyrqaý túz. Bala oınaıtyn baıaǵy úńgirler borsyqtyń inine, eshki jaıylatyn betkeıler qaraquıryqtyń órisine aınalǵan. Baıaǵy ala quıryq aq quıyndar shala quıryq sary jel bop esedi.

Qarashaǵa qaraı teri súıretkendeı bop qalatyn Qaraoıdyń qoınaýy — bul kúnde, aqyraptyń orta sheninde, shúıgindi de quıqaly. Eki túıe, bir bota men jalǵyz jylqyǵa qarasha úıdiń arqan baılarlyq aınalasy ǵana syr bergen. Odan arǵy jaǵy — tis jarmas tomyryq qabaqtaı, jabyrqaý. Barǵan saıyn qoıýlanyp, tolqyndy teńizge de uqsap ketedi. Sırek bitken bıik qyzyl ızenderdiń basy aralǵa uqsasa, aq seleýlerdiń úkisi jelbiregen jelkendi eske túsiredi. Maqambet basqa ǵalamnan kelgendeı, Qaraoıdy jańa kórgendeı sezinedi. Baıaǵy baldaı balalyq, saǵynyshty shaq qalǵan oıpań — kózine ottaı ystyq ta, jaýdaı jat ta. Yntyǵa eseıgen, toryǵa toqyraǵan, dertten qaıta ashynǵan aqyn Qaraoıdy birde qaıta qutaıǵan qutqa balasa, birde eli aýyp ketken sary jurttyń tórinde tóńkerilip jatqan qara shańyraqqa uqsatady. Kózi kómilip qalǵan bulaq, bastaýlar tili baılanǵan shejiredeı ymmen syr shertse, sansyz jyldyń daýylyna, jaýynyna shydaǵan tamyrly ósimdikter kózi tiri kýádaı sybdyrlaıdy. Alǵashqysy «Myń bir túndi» jatqa biletin qarıdy eske túsirse, sońǵysy tulymy qyrqylǵan tul sulýdyń qaıta shyqqan shashyn elestetedi. Ekeýi de máńgilikpen syrlasqan, uǵysqan, baıan tabysqan jardaı, basy jumyr pendeni birde aıap, birde tabalap, bádikteı aınaldyrady.

Áýede ushqan qyzǵysh: «ekeýmizdiń taǵdyrymyz bir» degendeı, qanatymen báıek bolady.

— Baıǵus-aý, saǵan ne bolǵan? Shaıyń jáne de sýyp qaldy ǵoı, — dedi Áýes. Maqambet úı janynda uzatar qyzdaı uzaq turyp qalǵanyn endi ǵana baıqady. «Aý, shynynda da, maǵan ne kórindi?!» — deıdi degbirsizdenip. Kórgenine qyzyǵady, kórgeninen shoshıdy. Denesinde qyzý bar ma, qalaı? Elirmesi bar baladaı bop tur. Mıynyń túkpiri shyńyldap, qulaǵy jartastaı jańǵyryǵa ma, nemene? «Qoı, úıge kireıin», — deıdi Maqambet. Shárkez sıqyr elesterden qutylǵansha asyǵady. Ystyq, qoıý shaı Maqambetti shıratty. Qara tory dıdaryna bolmashy qyzǵyltym shyraı teýip, basynyń saqınasy jazyldy. Maqambet balasyna:

— Nursultan, atqa minip qyrańǵa shyǵyp kelshi. Yqylas neǵyp keshikti? — dedi.

Nursultan tasyrlata jóneldi. Maqambet Yqylastyń keshikkeninen qobaljýly ekenin endi-endi anyq sezine bastaǵandaı. Keıingi kelgeninde: «Maqa, sizdi qalyń el qorǵashtaýda. Keler joly senimdi kisilerdi erte kelmekpin» — degen. Buǵan ılanǵan Maqambet jansyz jolaýshynyń artynan súısine qarap turǵanda, onyń kúdireıgen jaýyrynynan kúdik alyp qalyp edi. «Myna suńǵyla myrs-myrs kúlip bara jatqan joq pa?» dep sazarǵan. Endi oılasa, sodan beri kóńilinen kómeskilik arylmaǵan eken. Búgin túnde uıqysynyń shala bolýynda dúdamaldyqtyń derti jatqandaı.

Osy jasqa sheıin Maqambettiń sengen jany kóp te, senimin aqtaǵany az. Kózine shóp salǵandaryn oıyna alǵysy da kelmeıdi. Ásirese, Maqambettiń basyna Baımaǵambet sultannyń myń som tikkeni týraly qubyjyq laqap taralǵaly beri ózgerimpazdyqty oılaýǵa júreksinedi. Kóleńkesinen qoryqqan qoıanǵa uqsaǵysy jáne kelmeıdi. Táýekeldiń jel qaıyǵyn kimniń syndyrary málimsiz. Isataıy kelmeske ketkesin-aq taǵdyry aýytqýǵa ushyraǵanyn Maqambet paıymdaıdy.

Han-sultannyń qarýly áskerine qarsy soǵysta Isataı oqqa ushyp, Maqambettiń jalǵyzdyq zaryn shekkenine — segiz jyl da úsh aı. Uzaq ýaqyttyń ishinde jasaǵan sansyz joryǵy, shabýyly, qyrǵyny oıyna oraldy. Qapy qalǵan, qapıa ketken jeri kóp eken. Qarýly qolǵa tótep bere almaý sharasyzdyq bolsa, han balasynan uqsatyp kek ala bilmeý ókinish. Ózek órteıtin, barmaq shaınatatyn ókinish. O basta Isataı batyrdyń sengishtiginen Jáńgir hanǵa on kún máýlet berip, sazǵa bir otyrsa, bertinde aýyl aǵasy, rý basylarynyń solqyldaqtyǵynan Baımaǵambet sultannyń basyn shaba almaı qaıtýy — qıamettik qapıalyq. Qara shubar jylannyń quıryǵyn basyp, basyn janshymaı ketkeni — endi óziniń basyn myń mánetke tiktirip otyr. Isataısyz bastaǵan ereýili, kóterilisi jeńilis taýyp sergeldeńge túskeli beri Maqambettiń barmaǵan jeri, baspaǵan taýy joq. Endi oılasa, úrkerdeı bir shoq joldaspen Hıýaǵa aýýy qur dalbasa eken. Han ataýlynyń kózdeıtini — óziniń taǵyn saqtaý. Taǵyna qater tónbeıinshe batyl qımylǵa barmaq emes. Qaltańnan tillá, halqyńnan zeket dámetetin Hıýa hanynan da, soǵan panalaǵan qazaqtyń bulań quıryq baı-batshalarynan da Maqambettiń túńilip qaıtýynda til jetkisiz tuńǵıyq syr jatyr.

Maqambet o basta Jáńgirdiń saraıyna qyzmet qylǵanda, han ataýlynyń kim ekenin bilmegen-di. Bertinirek, Orynborda oqyǵan hanzadanyń kútýshisine aınalǵanda, ózi de oryssha saýattanyp, arǵy-bergiden habardarlyq dárejege kóterilýi — kúnderdiń kúninde osyndaı halge túsirmek eken. Jáńgir Kishi júzdi bılep-tóstegenin mise tutpasa, Maqambet naızager Kishi júz arqyly qarǵa tamyrly qazaqty buǵaýdan bosatýdy ańsaǵanyn jalqylyq sátinde jaqsy túsinedi. Belinen shoıyrylyp, qula dúzde jalǵyz kúńirengen Er Tarǵyn, qazaqty irgeli el etýdiń qamymen Reseıge arqa súıegen Ábilqaıyr, Abylaılar eske túsedi. Olar túgil, orys áskerinde erlik kórsetken qazaqtarǵa da óziniń eliktegenin endi paıymdaýda. Hıýanyń shekarasynda Egor Kovalevskıı bastaǵan orystyń azǵana áskerine erip ketkende, Maqambettiń oıynda Janjigituly, Baıbatyruly syndy erler bolǵan. «Napoleondy qýysyp, Parıj shaharyna sadaq kezene kirgen, Sena degen ózennen at sýarǵan qazaq batyrlarynan meniń nem kem?!» degeni áli esinde. Sol saparynda borannan adasyp qalmaı Reseı ótip ketkeninde taǵdyr soqpaǵy qaıda alyp barar edi. Maqambettiń bir «áttegen-aıy» osy. Aq patshanyń ózimen tildeskende, Baımaǵambetter pysyp keter me edi, kim bilsin. Maqambet bala-jigit shaǵynda Jáńgir hanǵa ilesip Peterbor baryp, patsha saraıynda bolǵanda, aıtaryn aıtaalmaı, qyzyqtyqtyń quly bop qaıtqanyn keıin ańǵarǵandaı. Reseı sekildi tegeýrindi memlekettiń ne ekenin de keıin bilgendeı. Isataı oqqa ushqannan beri de, horýnjıı Shýstıkovtyń áskerin Kótibar uldarynyń tutqynynan qutqaryp, dardan arashalaǵanda istiń túbin oılaıtyn kámeletke jetken eken. Keıin Orynbordyń sotynda sol Shýstıkovtyń aıǵaqtyǵy Maqambettiń ózin dardan qutqarýynda pisken parasattyń sybaǵasy jatyr.

Sottan keıin el ishinde eki-úsh jyl beıbit kún keshkende, Maqambettiń túbine aýyldyń usaq ákimderi jetti. Qaıda júrse izin ańdyǵan tyńshylyǵymen, qardaı boratqan qara shaǵymymen jetti. Maqambetti sultannyń ordasyna shaqyrǵanda, Baımaǵambettiń oıy saǵy synǵan, taýy shaǵylǵan aqyndy saraıǵa bulbulsha saıratyp qoımaq-ty. «Ejelgi dushpan el bolmas, etekten kesip jeń bolmas» dep salýy — at quıryǵyn kesisýmen teń bolǵanyn, aqyn ne kórse de tilinen kóretinin keıinirek uǵyndy.

Ótken kúnder elesiniń osy arasyna kelgende, Maqambet qaıta shıryqty. Jalǵyz ózi bútin álemdi jasqantardaı atqa qonbaqqa asyqty. Kókiregin doly kúsh kernep bara jatty.

— Nursultan keshikti-aý! — dedi Maqambet.

— Jalǵyz ózin nege jiberdiń? — dedi Áýes.

— Ekeýmizden týǵan bala bolsa, qolǵa túse qoımas, — dedi Maqambet.

— Túnde túsimnen shoshydym, — dedi Áýes.

— Tús— túlkiniń boǵy, — dedi Maqambet.

Áýes: «Balańnyń artynan barsaıshy» deı jazdap, irkilip qaldy.

Maqambet bastan keshken sary sergeldeń, qara qýǵynda Áýes oǵan zaıyptyq beıilimen ǵana medeý. Naıza ustaǵan qyzdy, syryq súıretken qatyndy ol kórgen. Biraq onyń ózi barda kúıeýiniń babyn taýyp, joqta balalaryn jetimsiretpeýden asqan emes. Tipti, Maqambettiń sharasy taýsylyp, quty qashqan osy buǵyńqy kúnderdiń ózinde, oǵan keńes qosqan kezi sırek. Jubaıy álde birdeńeniń jaıyn aqyldassa, Áýes: «Qaıdan bileıin. Óziń qabyrǵańmen keńesseıshi», — dep ózin qaırap qoıady. Maqambettiń: «Men almas qylysh edim, tasqa saldyń — ketildim; qaırasań— taǵy jetildim» degen elge tarandy sózin Áýes ózinshe uǵady. Kúıeýiniń ulyqtyǵyn jurttyń ańyzy arqyly uqqaly beri qýǵyn- súrginnen kóz ashyp kórgen emes. Áýestiń óz basy úshin Maqambet kóbine minezimen ystyq. Sýsynnan qyl shyqsa qatynyn sabaıtyn batyrdaı emes, Maqambet ot basynda óte jaıly. Ashýyn tyrnadan almaıdy.

Qaıta, osy Qaraoıdyń japaly qoınaýynda bolymsyz kúıbeńge kúıingen zaıybyna sabyr tilep, jylaǵan jas balany jubatysady. Óziniń ishi pysqanda, oqtaýdy dombyra ǵyp, jas balany madaqtaýdy jeleýlep, jyrlap jiberetin shaǵy da bar. Kúıeýiniń búgingi qobaljýyn, búgingi túrpetin Áýes unatyp otyrǵan joq. Uly sáskege deıin shaıǵa kelmeı úı syrtynda kúbirleýi de, balasyn barlaýǵa jumsaýy da, kúdikten kúpti bolýy da — Áýes úshin jat qylyq. Áýes shuǵyl ózgeriske ushyraǵan kúıeýine nemen aldanysh bolaryn bilmeı qıpaqtap, qasynan ári-beri ótti.

Maqambettiń esine Áýestiń baıaǵy kezi tústi. Talshybyqtaı solqyldaǵan aqquba qyz osy. Qalyńdyq oınaýǵa mas bolǵan balań jigit Maqambet. Syr alyp, syr túıisken ystyq kúnder laýlap ótip ketipti. Aǵaıyn-aımaqtyń ósek-aıańy, kúdiktiń kóńil qajaýy, qyzǵanyshtyń kúıdirýi, kirbeńdik, qyrǵıqabaqtyq túp- túgel umyt bolypty. Bul kúnde baıyn aınalshyqtaǵan baıandy báıbishede basqa qyzyq, bóten ermek qalmaǵandaı. Maqambet ishinen «Ómir shirkin qalaısha tez ótip ketken!» — dep bir qoıdy. Otbasynyń ıgiliginde, oshaq butynyń qyzyǵynda Maqambettiń Áýeske ókpesi joq, taǵdyrǵa ókpesi bar. Saqaly shyǵyp jat bolǵan tuńǵysh uly Jáńgir hanmen soǵysta oqqa ushty. Ortanshy uly Baımaǵambet sultanmen shaıqasta jaradar bop óldi. Iis almasy Nursultan. Túıe baǵýdan asa almaı júrgen ulany. Áýestiń otyz jeti jasynda tapqan balasynyń kim bolary ázir belgisiz; Maqambet bestegi bóbeginiń uıyqtaıtynynan ǵana dámetedi. Jalǵyzdyqta ósken sábıdiń minezin ózge balalarmen salystyrarlyq zaman Maqambettiń basynda joq. Maqambet aýyr kúrsindi. Arystan uldaryn joqtap, ishinen jylamsyrady. Júregi eljirep, kókiregi sary saǵynyshqa toldy. Balalarynyń Ótemisten týǵan ondaı túgel atqa qonyp jasaqty qolǵa aınala almaǵa- ny — orny tolmas ókinishteı mazalady.

Áýes kúıeýiniń qara tory dıdary muńǵa tolyp, taýsylyp otyrǵanyn anyq-aq ańǵardy. Ózi de kúrsinip edi, kóziniń jasy birge shyqty. Jaýlyǵynyń ushymen súrtip jatyp:

— Qaraqtarym bir aýnap tústi-aý! — dedi. Maqambettiń de kózine jasy tyǵylyp qaldy. Ózin de, jubaıyn da aıap, syrtqa shyǵýǵa yńǵaılanǵanda, Áýes syry qashqan zerenmen sýsyn usyndy. Sapyrylǵan shubattyń ısi ańqıdy.

— Tábetim tartpaıdy. Óziń ish, — dedi Maqambet. Áýes ernin sholp etkizip, yrymyn ǵana jasady. Maqambettiń esine Baıannyń sheshesi tústi. Óz kózimen kórmegen Aıakózdiń kumy elestep ótti. Qarabaıdyń jalǵyz úıi elestedi. Zaryqqan jandar elestedi. Eki úıdiń soqpaǵy uqsas ta, jazmyshy bólek; mehnaty uqsas ta, murady basqasha.

Baǵy zamandaǵy Qarabaıdyń úıi men osy zamandaǵy óz úıiniń hali Maqambetti tyń bir oıǵa bastady. Malyn qyzǵanyp japanǵa qashqan Qarabaıdyń qara shańyraǵyn jalpaq jurtpen jalǵastyrýshy Jantyq bolsa, halqyn qyzǵanyp Qaraoıǵa bekingen Maqambettiń qara shańyraǵyn beıildes elmen astarlastyrýshy — Yqylas. Ekeýiniń tátti urttylyǵy egiz eles týǵyzyp, sezimniń sekemin kúsheıtti. Endi Yqylas keshikken saıyn sybaılas ańshydaı súıindirmeı, saýyqshyl jardaı kúdik týǵyza bastady.

Yqylas erteden Maqambettiń kóńilin jyǵyp kórgen pende emes. Biraq bunyń bir ózi baıandylyqqa aıǵaq bola almaıtyndaı. Er men erdiń arasy shekiste bekimek, ókpeqaldyqtyń ómir jasynan baıqalmaq. Kimniń tarysy pisse, sonyń taýyǵy bolatyndar Maqambetke qıamettik dos bola almaq emes. Yqylastyń dastarqandyq qomaǵaılyǵy endi qobaljý týǵyzǵandaı.

Yqylas joǵalǵan bir jumanyń ishinde Maqambettiń úrkip, ornyn sıpalatyp ketýine bolatyn edi. Biraq oǵan barmady. Buǵatyn jerdiń ózi de qalmaǵandaı. Sonaý Narynnyń jyqpyl-jyqpylyn Baımaǵambet sultannyń jansyzdary túlkideı timiskilerinde kúmán joq. Anaý elsiz taýdy panalaýǵa jabdyq kát. Shalǵaıly Shalqarǵa qaraı aýsa, qarap júre almaıtyn qazaqtyń biri ana jylǵy ózin ustatatyn Murtazaǵalı Ózbekǵalıulyna uqsap: «Taqsyr, kúdikti bireýdi tekserseńiz eken!» — dep ulyqtarǵa shappasyna kim kepil? Údere kóship, túrikpen assa, ómir-baqı arylmaıtyn Adaıdyń barymta- qarymtasynyń bodaýyna túsip keteri kúmánsiz. Qaıda barsa Qorqyttyń kórine ushyraǵan Maqambet «áıteýir bireýge sený kerek qoı dep te oılady. Yqylas adal bop shyqsa, erteń onyń betine qalaı qaramaq. «Qatyndaı qashty!» degen qara qańqýdan nemen qutylmaq.

Shálkem-shalys oıdan, belgisiz ókinishtiń ýytynan Maqambettiń basy qaıtadan meń-zeń bola bastady. Túkti qabaǵyn qars jaýyp, otyryp qaldy. Nursultan shańqaı túste oraldy. Keshikken sebebin ózi túsindirip ótti.

— Bozadyrdan jylqy kisinegendeı bop edi. Barsam, jym-jylas. Biraq jas tezekten sekem alyp, belgili saıańdardy súzip shyqtym. «Balam da birdeńe biledi eken ǵoı!» — dedi Maqambet.

— İzin baǵdarlasań netti.

— Tastaqtan ajyrata almadym.

Maqambet ártúrli boljaý jasady. Dóńder asatyn jolaýshy sýyt júrmeıdi: — ýaqyt áli erte. Baımaǵambet- tiń tyńshylary bolsa, jalǵyz attydan qashpaıdy. Qaıta, «qandy basyń beri tart!» dep bekinis qurady. «Shamasy, zyta jónelgen jaman ury shyǵar», — dep túıdi. Degenmen, Maqambettiń kóńiline alańdyq uıalady. Úıde baıyz tappaı, atyna mindi. Nege ekenin qaıdam, Qaraoıdy aınalyp shyqpaq boldy.

At ústinde talaı oı keshti. Sonaý qyrandardy jaılaǵan qalyń el súmbilede osy Qaraoıǵa qulap, aınala qonys tebetin shaq eske tústi. Jaz sońynyń jeligi, kúz basynyń qamy toı-dýmanymen, qareket- qarbalasymen kóz aldynan shubyryp ótip jatty. Osy shaqta Maqambettiń ústinen kóńqarǵa qarqyldady. Ertede sharýalar qystaýǵa qaraı oıysarda, «kóńqarǵasy túskir kep qapty ǵoı» desýshi edi. Dáýleti tapshy Ótemis el kóshkende óspirimin atynyń saýyryna salyp, maıtalmandarǵa ilese almaı loqyldatqanda, qarshadaı Maqambettiń syr bermeıtin shaǵy ártúrli ǵazabymen osy shaqqa ulasqanyn endi jarastyrǵandaı. Ashamaıly taıǵa mingen baı balasynyń kóbiniń keıin quıymshaǵy óskendeı kóteriliste atqa qonbaýyn endi baǵalaǵandaı. Baıaǵy jarly ákeniń artynda jarbıǵan óspirimge: «Qosh bol, Qaraoı!» degizetin mezgildiń jumbaǵyn endi ózinshe sheshkendeı. Eseıgen Maqambetke Qaraoı: «Eı, beıbaq, seniń ómiriń ótkinshi, myń kún janǵan shyraǵyń bir kún sónedi», — dep turǵandaı. Úreıli, ýanyshy aralas lebizimen arbaǵandaı. Kózi kómilgen bulaqtyń tili baılansa, beti jybyrlaǵan qalyń shúıgin: «Májgúnniń keregi joq. Qalyń eliń qaıda?!» — dep tabalaǵandaı.

Maqambettiń oıyna en dalaǵa el qondyrmaq bolǵan astamshyl da ińkár kezderi oraldy. Alty malta as bolyp, eńqý-eńqý jer shalǵan kúnder men túnder kóz aldyna elestedi. Qyrdan oıǵa oıysqan, oıdan qyrǵa órlegen sol sarbazdary «Maqaý-aý, qaıda júrsiń?» degendeı boldy. Maqambet kenet: «Men mundamyn!» dedi. Tula boıy shymyrlap, kózi tumandandy. Endi bastaýshydaı emes, barlaýshydaı atoı sala bastady. Astyndaǵy báıge kúreń shyrq aınalyp, aldyńǵy eki aıaǵymen aspanǵa shapshydy. Sol sol-aq eken, Isataı sheıit bolatyn qyrǵyn soǵys kóz aldynda tura qaldy. Zeńbirekti, myltyqty qalyń jaýmen aıanbaı atysqan, shabysqan teńsiz qoldyń joıqyn erligi eske tústi. Belesi beregen, saıy ury Bozadyrda shashyraı qashyp, búıirden dúrlige qaıta tıisken sary sadaqty sarbazdary, qara myltyqty mergenderi, qylyshty qylılary, soıyldy sotqarlary birde aıanysh, birde súıinish týdyryp, Maqambettiń qanyn qyzdyrdy. Maqambet aýrý baladaı elermeleı bastady. Báıge Aqtabany oqqa ushqandaǵy dýlyǵaly Isataıdyń myltyǵynyń aýzy úńireıgen attyly jaýlarǵa berispeı, jaıaý naızalasqan kózsiz erligi eles berdi. Qaqpanǵa túsken kókjaldaı kózine qan tolǵan Isataı sol kúıinde kórinis berdi. Maqambettiń kóldeneń tartqan atynan bas tartyp, jaý ishinde jorta jaıaý qalyp tur. Úzeńgi joldas aqynyn tabalap: «Seniń qaıratyń tilińde. Mensiz saıra, mensiz zarla!» dep tur. «Men eki óle alman!» dep qasqaıyp tur. Elestiń osy arasyna kelgende, Maqambettiń qulaǵyna oqys daýys shalyndy.

— Baıǵus-aý, atoı salyp, saǵan ne kórindi? — deıdi Áýes.

Maqambet ushyqtalǵan baladaı saýyǵa bastady.

Qaraoıdyń qoınaýynda atoı salǵanda, artynan keleri qatyny ǵana ekenin endi bilgendeı.

— Úıge qaıt, — dedi Áýes.

— At tańasyrǵym kep tur, — deıdi Maqambet. Áýes taǵy shoshıdy.

— Shańqaı túste at tańasyra ma eken.

Maqambet búrkitteı túıilip, aspanǵa qaraıdy. Kireýke bult qoıýlana túsken. Baǵanaǵy altyn jamby jezdeı ǵana jyltyraıdy.

Qaraoıdy aınala qońyr kóleńke qonyp, tunjyraǵan muńdy ádiptep tur.

Aýrý aqyn saýyqty. Denesiniń qyzýy tarqap, kóziniń dombyǵy basylaıyn dedi.

Maqambet qyrańǵa órlegen eki túıeni yldılatty. Úı mańyndaǵy botaǵa kóz tastady. Óz úıine jaqyndaǵanda, atyn tusap, otqa qoıdy. Qara maýyt, aq seleýdi shala bastaǵan jalǵyz jylqyǵa:

«Janýarym, ishińe shyr baılaı ber. Erteńniń qalaı bolary málimsiz!» — dedi.

Úıine kelgesin eki qus jastyqty shyntaqtap qısaıdy. Daǵdydan tys erte turǵan ol kóziniń shyrymyn almaq edi. Biraq myzǵı almady. Aqyrynda, eki jambasyna kezek aýnap, túndegideı dóńbekshýdi shyǵardy. Dóńbekshigen aqynnyń kóńiline tyńnan muńdy óleń oralyp, tula boıy qorǵasyndaı balqyp bara jatty. Tal túste tutylǵan kúndeı qaraly, qarańǵyda aqqan juldyzdaı azaly, kókeıden ketpes beıneler elestep, ekpindi uıqasymyn taba bastady. Endi birshama ýaqyt ótkende:

— Kóke, qyrattan bes-alty kisi qulady, — dedi balasy.

— Qarýly kisiler me?

— Qarýsyz.

— E, onda, Yqylastar shyǵar. Degenmen, atty jyldam ákele ǵoı.

— Nursultan júgire jóneldi.

Maqambet qanjaryn baılap, tysqa shyqty. Boz shekpenin jelegeı jamylǵan. Denesinde bolmashy diril baryn baıqady.

Aty túskir nedáýir uzap ketken eken. Eki ókpesin qolyna ala júgirgen Nursultan eki márte tynys alǵanda, ákesiniń jany ashyp turdy. Nursultan jetkende, qyrańnan qulaǵandar da jaqyndaǵan. Bireýi qol bulǵap shaqyrdy. Shamaly ýaqyttan keıin bári shurqyrasyp ta qaldy. Jumbaq jolaýshylar attaryn shiderlep otqa qoıa bergende, «E, táıiri, baýyrlarym eken ǵoı!» — dedi Maqambet. Sol sol-aq eken, ózinen ózi uıalys taýyp, jerge kirip kete jazdady. «E, búıtip kórgen kúnniń enesin uraıyn!» — dedi.

Eki ortada shybyn óler demekshi, Maqambet áıeline sustana qarap:

— Nemene, bala qushaqtap, qalshıa qalǵanyń. Kórpe tóse! — dedi.

Áýes syrtqa shyqqanda:

— Besinde moladan qaıtqan súıekshideı mımyrt júristerin unatpaı turmyn, — dedi balasyn qaıta qushaqtap.

Maqambetti qaıtadan ashý-yza baýrady. Basyna qany teýip, qulaǵy shýlap ketti. Ashshy yzyńdar sapyrylysyp:

"Kele jatqandar — dosyń; joq, dosyń emes — jaýyń!" desti.

— Dos bolsa, quba-qup. Jaý bolsa, saǵan sert! — dep qara qanjaryn jambasqa qysyp qoıdy.

Yqylastar eken. Jamyraı sálemdesti. Yqylastyń ózi Áýestiń qushaǵyndaǵy balasyn ıiskedi. «Shirkin, baýyrlyq-aı!» — dedi Maqambet.

Konaqtar úıge kirgende, Áýes qushaǵynan bosaǵan balasyna ursyp jatty.

— Úı aınalma. Jaman bolady. Bul yrymnan Maqambet qaıta kúdiktendi. «Yqylas ıt búgin neǵyp baýyrmal bola qaldy?» — dedi. Alǵashqy «amandyq-esendikten» keıin qonaqtar jartymdy sóz tappaı, tymsyraıysyp qaldy. «Ertip kelýshi ne aıtasyń?» degendeı, Maqambet Yqylastyń betine qarady. Yqylastyń shegir kózi — tuman. Baıaǵyda bireýdiń qatyny tolǵaqtan ólerde osy shegir kóz shoshytyp, ish tastatqan desedi. Maqambet tumandy kózdiń túbine jete almady.

Tórge otyrǵan Jańabergen bolsa, o bastan baısal- dy. İshine kirip-shyǵý ońaı emes. O basta kóteriliske aralasyp, keıin aılamen aman qalǵan bıdiń biri. Maqambet onyń kúıshi inisi Tólepbergenmen kóp tuzdas-dámdes bolsa, bunyń ózimen erteden-aq alystan syılasqan. Bozdaqtyń eki balasyn eki aıryq kórip, shen qýýshysynan óner qýýshysyn jaqyn tartqan. Onyń neǵyp kelmegeni kúdik týǵyzyp otyr. Maqambettiń ishki alalyǵyn ózinshe sezinip, ózinshe túısingen Yqylas:

— Berisi búkil Berish dýaly aýzyna qaraıtyn bıekeńniń ózin qolqaladym, — dep, áńgime sherte bastady. Biraq ádetten tys bosaǵa jaqta otyrǵan Maqambet sheshile qoımady. Áńgimeniń tamyzyǵy mazdamaǵasyn Jańabergen toqeterine kóshýdi laıyq kórdi.

— Maqambet, syrttap júrip sen túk bilmeısiń. Sen úshin biz ne kórmedik. Endi aqyl qosysýǵa kelsek, aýzyńdy burtıtasyń.

Shymshyǵan sóz Maqambetti ashyndyra almady. Áli de sazaryp otyr. Áýes samaýyrdyń tóńiregindegi kúıbeńmen júr. Nursultan ákesine qarama-qarsy bir tizerlep otyr.

Álden ýaqytta Jańabergen toryqqan daýysqa aýysyp:

— Sóıleskiń kelmese, keteıik. Japanda jalǵyz úı otyryp, qalyń aǵaıyndy mensinbeıtin shyǵarsyń, — dedi.

— Tólepbergen nege kelmedi? — dep surady Maqambet.

— Bıge senbeı, qańǵybas dombyrashyǵa senseń, kúni erteń jalǵyz ózin jibereıin. On eki ata Baıulynyń taǵdyryn ekeýiń shesh! — dedi Jańabergen uzyn býryl saqalyn taramdap.

Maqambet jipsidi.

— Qatar ósken ıt qoı. Saǵynyp edim. Sózdiń shynylyǵyna, bıazy únniń juǵymdylyǵyna Jańabergenniń kóńili bosady. Oramalymen kózin

súrtip, qamyryǵa sóılep ketti. Ol elý jylda el jańaryp, júz jylda qazan bolatynyn aıtty. Zamannyń tarylyp, ýaqyttyń qýarǵanynda eskiniń kóziniń joqtyǵyn muńdap bir ótti. «Bizdiń qatarymyz — qarashanyń aǵashyndaı seldir» dedi. «Isataı sabazdyń ornyn basam degen kisimiz jyndy saýyqshyny izdeıdi» dedi. «Seniń qateń — aýyl aǵalaryn, rý basylaryn mensinbeý» dedi. «Jasy ulǵaıǵan adamnyń elshil bolarynan beıhabarsyń» dedi. Arasyna jarasymdy, jarasymsyz maqal-mátel qosyp, aıtylmysh oıyn tuzdyqtap otyrdy. Maqambet ılanǵandaı. Balasyna birdeńe dep kúńk ete qaldy. Nursultan sheshesine qolqabys tıgize bastady. Jańabergen sóz qysyraǵyn qýǵyshtaı kelip, aqyrynda jaıaýlaǵandaı boldy. Shyndyqqa da endi jaqyndaǵandaı.

— Maqambet qaraǵym. Tórimnen kórim jýyq qalǵanda, seniń súıegińe túskeli kelgem joq. Bátýa baılasýǵa keldim, — dedi.

— Nendeı bátýa?

Jańabergen sabyrly qalpyn buzbady.

— El aǵalary ushyp-qonbaı, jata-jastana keńeser bolar. Shekpenińdi sypyr, beldigińdi shesh. Qanjaryńmen úreıimizdi alma.

— Jaqa, janǵa sengizbeı qoıǵan zaman shunaq qoı. Meniń bar jazyǵym — osy otyrǵan qarakózderdi el qylmaqta edi. Áli de meniń júregim qarakózder úshin syzdaıdy, — dep, Maqambet ornynan qarǵyp turdy. Shekpenin sypyryp tastap, saryjolaq qyndy qara qanjaryn qyzyl keregeniń basyna ildi. Qonaqtar túgel jadyrasyp, «bárekeldege!» basysty.

Shaı ústinde sózge ol-pul talshyq boldy. Yqylas endigi panalar jerdi meńzese, Jańabergen «qysqy yrzyq meniń moınymda» degendi emeýirindedi. Áýes pen Nursultan eki jaqtap, as qamyn tezdetisken eken. Kóp uzamaı et te kelip qaldy. Mol taǵamnyń ústinde qazaqtyń sózge sarańdyǵy belgili. Et jegish aýyzdar óz qyzyǵymen bolyp jatty.

Etke meldektegen qonaqtyń ishindegi eń nashary:

— Qaıran Maqamnyń qara shaǵyraǵy-aı! Qut qoı, qut qoı! — dep edi.

Jańabergen shamdandy. «Qashqyn kúıindegisi osy. Erteń qalyń Baıulynyń ishine kirse, jurt buny pir tutady ǵoı!» — dep otyr.

Mana jalǵyz inisi Tólepbergenniń tatýlyǵynan kóńili bosaǵanda, Jańabergen ishine saqtap kelgen sumdyq raıdan qaıtpaqqa nıettenip edi. «Jylý jınasaq ta, tarazynyń bir basyn altynǵa toltyryp, ekinshi basyna Maqambetti salarmyz!» — dep bir qalǵan. Endi nashar seriginiń qolpashynan keıin qıtyǵyp qaldy. «Áýleki neme Tólepbergenjannyń dombyrasyna qyzyǵady ǵoı. Erteń el bılep ketse, inimniń ózin qul qylary haq. Qoı, qanisher Yqylastyń qolyn qaqpaıyn. Kóresisin aǵaıynynan kórsin!» — dedi. Qol shaıar aldynda Jańabergen Isataıǵa baǵyshlap kuran oqydy. «Kúntý-turabadan» asa bergende súrinip edi. Maqambet qaqyrynyp qaldy. Maqambettiń bul qylyǵy da bıdiń shymbaıyna batty. «Musylmansha, orysshaǵa sýdaı kápir ǵoı, bul!» — dep otyr.

Jańabergen Maqambettiń kim ekenin biledi. Han, sultandardy mensinbegen batyr, qazaqqa sóz bermegen qaratil dáýrendese, bıge dúre soqtyrady ǵoı. Jańabergenniń qyzyl kúreń júzi shamaly qýqyl tartty. Tisin arshamen shuqyp jatyp:

— Maqambet qaraǵym, sonymen, ne istemek lázim? — dedi. Maqambet kári jyny qyzyp, sańqyldady.

— Duǵadan, batadan Baımaǵambet sultannyń aýzy- basy qısaımaıdy. Tasattyq azattyq ákelmeıdi. Qarý jıý kerek. Erkek kindikti atqa qondyrý kerek. Siz-aq bastańyz. Men — qoshtaıyn. Jańabergen Yqylastyń betine qarady. Yqylas saýsaǵyn syrtyldatyp:

— Erkek kindikti Jaıyqtan ótkize alsaq... — deı bergende, Maqambet qaıta sańqyldady.

— Serkesi bolsań, ótedi. Al, eger, sasyq tekedeı baqyldap, kótkenshekteseń, qurdymǵa kim túsedi? Yqylastyń biteý jarasy jarylar tus osy eken. Kóz ilespes qımylmen:

— E, anańdy... — dep Maqambettiń ústine qona tústi. Maldas quryp otyrǵan Maqambet jyǵylmady. Bir tizelep túregele berip, basymen Yqylasty buqasha súzip jiberdi. Yqylas: «ah!» dep, aýzyn basyp qaldy. Osy ýaqytta Maqambetke tórt adam jabylyp úlgergen. Ekeýi eki qolyn qaıyra bastady. Maqambet quryqqa ilingen qulandaı:

— Bala-shaǵadan aýlaq! — dep janushyra bulqynyp, tórt adamdy súırete-múırete tysqa shyǵa bergende, tabaldyryqqa súrinip, etpetinen qulady.

Qanshama jannyń aıaǵy attaǵany málimsiz kóne tabaldyryqtyń aldynda jańa opyr-topyr bastaldy. Maqambet jaýǵan judyryqty elemeı, bar kúshin jıyp, etpetteı kújireıip, jendetterdi saýyrdan tóge berdi. Olar qaıta jarmasyp, shyqshyttap, batyrdyń tynysyn taryltýǵa kúsh saldy. Maqambettiń teńdessiz úlken júregi tynymsyz dúrsil qaǵýmen boldy. Jaraly arystannyń yńyranǵanyndaı, tunshyqqan domalaq dúrsilden Yqylastyń úreıi ushty. Ol qazyqtyń qasynda jatqan toqpaqpen Maqambettiń basyna urdy. Maqambet aqtyq ret «Áýes!» dep, sylq túsip, sulap qaldy.

Jendettiń biri Maqambettiń qatyn-balasyn syrtqa shyǵarmaı, qara qanjarmen jasqap turǵan. Ákesiniń aqtyq aryzyn estigende, Nursultan oqjylandaı atylyp, jaralanyp qaldy. Maqambettiń úı ishi ulardaı shýlap jatty. Maqambet tilge kelmeı ketti. Biraq talaıǵa sheıin júregi dúrsildep, mıy shyńyldap, búkil ómirin kóz aldynan ótkizip jatty. Aqyrǵy úni «Áýes» bolsa, aqyrǵy oıy «Qaıran halqym!» degen eki sózge saıdy. Jantásilim qylarda, qantalaǵan qoı kózin keń ashty. Jaryq dúnıemen qoshtasyp, Qaraoımen aryzdasty. Uzaq joldyń túıini qysqa ekenin birinshi ret bilip bara jatty.

Jańabergender shiderli attaryna kele jatty. Tústeri órt sóndirgendeı álem-tapyryq. Tisi opyrylyp qalǵan İqylas mańqadaı myńqyldap:

— Jaqa, botaly túıeni siz jetekteńiz! — dep edi. Ne istegenin endi sezingendeı, tuldanyp túnerip kele jatqan bı shubar tarlandaı týlady.

— Búlingennen búldirgi alman! Meniń isim bitti!.. Maqambettiń atyn Yqlas mingende, Jańabergen jáne ashý shaqyrdy.

— E, nemene, qolyńdaǵy bastyń bodaýy azdyq qyla ma. Jetimekterine qaldyrsań netti. Yqylas toqeterinen bir-aq qaıyrdy. Sultannyń ámiri osylaı, bıeke! Jańabergen jym boldy.

Maqambettiń júırik kúreńi qara bettiń astynda oınaqshyp shyǵa keldi.

Baǵana kúıeýdeı jaıaýlap kelgender astan jelikken jıendeı erkinsip, bilgen bazynalyǵyn jasap, tasyrlata jóneldi. Qaraoıdyń qoınaýynda qaraly úı japa-jalǵyz qala berdi.

Áýes kúıeýin qushaqtap, qyzdaı syńsydy. Nursultan etpettep eńiredi. Jas bala shyryldap, úı aınala berdi. Úı mańynan bota bozdady. Óristen enesi ańyrady. Túıe qyzyl ızendi qydyra shalýyn doǵardy. Qaraoıdyń ústinde kóńqarǵa men qyzǵysh ushyp júrdi.

Kún batar shaq edi. Qaraoı qaraly qyzyqqa tolyp, dóńgelenip bara jatty. Sol túni aı tutylǵan...

Oqýǵa keńes beremiz:

Táken Álimqulov týyndylary

Táken Álimqulov óleńderi

---