InfoHub Logo

Keldibekuly Qazybek bı (1665 - 1765) - qazaqtyń Táýke, Bolat, Sámeke, Ábilmámbet, Abylaı handary tusynda memleket basqarý isine aralasqan memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Áz Táýke han qurǵan «Bıler keńesiniń» múshesi, ataqty sheshen, Orta júzdiń tóbe bıi, «Jeti jarǵy» atalatyn zańdar kodeksin shyǵarýshylardyń biri. Shyqqan tegi Orta júzdiń Arǵyn taıpasynyń Qarakesek rýynan.

Qazybektiń anasy Toqmeıil utymdy da tapqyr sózderdi kóp biletin zerek kisi bolypty. Anasy aıtqan esti sózderdi kishkentaı kúninen jattap ósken ol er jete kele ózi de solaı sóıleýge mashyqtana bastaıdy. Osy óneriniń arqasynda bala bıden dana bıge aınalyp, «qara qyldy qaq jarǵan Qaz daýysty Qazybek bı», «alty alashtyń ardaǵy» degen ataqqa ıe bolady. Sodan bolar Táýke han memleket tutastyǵyna jaryqshaq túsirmeı, halyqty birlikte ustaý úshin úsh júzdi ózinen shyqqan úsh bıge bıletý arqyly basqarǵanda, Orta júzge osy Qazybek bıdi taǵaıyndaıdy. Ol el basqarý isine aralasyp, Qazaq handyǵynyń ishki syrtqy saıasatyna eleýli yqpal jasap otyrady.

Jońǵar basqynshylyǵyna qarsy halyq kúresin uıymdastyrýshylardyń biri bolǵan Qazybek bı eldiń azattyq alýy jolynda aıanbaı ter tógedi. Abylaı sultan jońǵarlardyń qolyna tutqyn bolyp túsip qalǵanda, ony bosatyp alýǵa belsene aralasady. Sondaı aq ol Reseı, Buhara, Hıýa memleketteri arasyndaǵy elaralyq máselelerge de aralasyp, beıbitshilik pen dostyqty dáripteýshi mámileger bolǵan, arazdy tatýlastyryp, alysty jaqyndastyryp otyrǵan.
«Eldestirmek elshiden, jaýlastyrmaq jaýshydan» dep, ol elshilik qyzmetti de minsiz atqarǵan tuńǵysh dıplomat. Onyń tuńǵysh ret on segiz jasynda elshilikke atshy bolyp baryp, basshy bolyp qaıtqany el aýzynda áli kúnge ańyz bolyp aıtylady.

XVIII ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynda Chıń ımperıasy Qazybekti óz jaqtaryna tartý maqsatymen oǵan elshi jiberip, mol syılyqtar tartady. Biraq ol Qytaıdyń qol astyna qaraýǵa qarsy bolady. Sóıte turyp, Abylaıdy Chıń ımperıasymen tyǵyz qarym qatynas jasaýǵa shaqyrady.
Úsh júzdiń ishindegi sheshýi qıyn, eń kúrdeli máselelerdiń basy qasynda júrip, handardyń senimdi aqylshysy, halyqtyń hanǵa bergisiz bıi bolǵan Qazybek ár kez batyr jınap, el shappaı, qylysh shaýyp, oq atpaı aq aqylymen jol taýyp, el birliginiń emshisi bola bilgen. Ábilqaıyrdy óltirip, el birligine syzat túsýine sebepshi bolǵan Baraqqa: «Syltaýratyp sytyla almaısyń, ne ólip tynasyń, ne jónińmen jeńip qutylasyń, ekiniń biri, Baraq» deýi, aqyr sońynda ony moıyndatyp: «Ýa, bı aǵa! Aıttyń sen, kóndim kebińe» deýge májbúr etýi tek Qazybekteı aıbyny aı jasyrǵan tekti bıdiń qolynan ǵana kelse kerek.

Shoqan Ýálıhanovtyń «XVIII ǵasyrdyń batyrlary týraly tarıhı ańyzdar» degen eńbeginde: «Abylaı hannan úsh júzdiń batyrlarynyń ishinen kimdi erekshe qurmetteısiz dep suraǵanda, ol: «Bizge deıingi erlerden eki kisige tańqalýǵa bolady. Onyń biri 90 týysyn Qaldan Serenniń tutqynynan qutqarǵan qarakesek Qazybek te, ekinshisi óziniń sondaı tutqyndaǵy týysyn qutqarǵan ýaq Derbisáli. Munyń alǵashqysy Qaldanǵa ózi baryp, surap aldy. Sońǵysy óziniń aýlynda otyryp, jaýyn qorqytyp aldy» dep jazady. Bul zamanynda aqylymen qatarynan ozǵan dana bıine el basshysynyń bergen naq ta ádil baǵasy edi.

Qazaqtyń ataqty bıi. Qazaq júzderin basqarýdy retteý nıetimen Táýke han Uly júzdiń bıi etip Tóle bıdi, Kishi júzge Áıteke bıdi, Orta júzge Qazybek bıdi taǵaıyndaıdy. Halyq aýyz ádebıetinde saqtalyp qalǵan ańyzdar men keıbir arhıvtik málimetter boıynsha, Qazybek bı Keldibekuly "Táýke han zańdarynyń jınaǵyn" óndeýge qatysqan. Táýke, Sámeke, Ábilmámbet jáne Abylaı handar tusynda memleket basqarý isine belsene aralasyp júrgen Qazybek bı ishki jáne syrtqy saıasat máselelerinde yqpal ete alatyn. Ol — jońǵar basqynshylaryna qarsy azattyq kúresti uıymdastyrýshylardyń biri. XVIII ǵasyrdyń 40 - jyddary Abylaı han jońǵarlar qolyna túsip qalǵan shaqna, ony tutqynnan bosatyp alýǵa belsene atsalysty.
XVIII ǵasyrdyń 60 - jyldary Sın ımperıasy Qazybek bıdi óz jaǵyna shyǵarý maqsatymen elshilerimen birge kóptegen baǵaly syılyqtar jibergen. Biraq Qazybek bı Qytaı jaǵyna múlde qarsy bolǵan. Ol Abylaıdy Sın ımperıasymen qarym - qatynas jasamaýǵa shaqyrǵan.

Qazaqtyń tutas bir eldigin kóksep, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, óle - ólgenshe uzaq ta nátıjeli ómir keshken aty shýly sheshen bıimiz Qaz daýysty Qazybek. Qazaqtyń úsh júzin bir handyqqa qaratyp, onyń orta júziniń tizginin berik ustaǵan bedeldi bıi, ádil qazy, asqan talant ıesi. Táýke hannyń bedelin berkitip, halqynyń birligin nyǵaıtý, qaptaǵan qalyń jońǵarǵa qarsy erlik kúres ashyp, er júrek qazaq uldaryn el múddesin, ultynyń ar - namysyn qorǵaýǵa úndep ótken dana basshy, salıqaly sóz, salmaqty minez tanytyp, jastaıynan aqyl - parasatymen joǵarydan kóringen, ózindik jol - josyq bastaýlary bar ushqyr oıly, jany taza kemeńger.

Sheshimsiz daý qaldyrmaı, qıyn túıinniń jigin taýyp, boıyndaǵy sóz marjanyn jerine jetkize, sezindire serigilte sóılep, kúmánsiz sendire bilgen qyzyl tildiń sheberi, aıtys - tartysta ozyp shyqqan júıeli sózdiń júırigi, taıynbaı, taısalmaı, shyndyqty, ádiletti jaqtaǵan abzal azamat. Halqymyzdyń basyna qaıǵyly kún týyp, berekesi ketken aýyr zamanynda el jurtyn saqtap qalý úshin ómirin sarp etken ardager asqan aqyl ıesi. Qara túnek qaptaǵan qazaq aspanyna ómir sáýlesin shashqan jaryq juldyzy.
Jońǵardyń basym kezinde, onyń aýzynan ot shashqan qontaıshylarynan jasqanbaı, eshbir qaterden qoryqpaı, ózine tóngen naızanyń betin qaıtarar qaharly tapqyr, alǵyr, batyl qımyldaryn, ójet sózderin qoıa bilgen er júrek adam. Qontaıshylardyń úsh ret tonap ketken eliniń esesin ol osy bir qasıetti isteri arqyly túgel qaıtarǵan eken. Qara kúshke qasqaıyp qarsy baryp jeńiske jetken.
Qazybektiń:
"Altyn uıań — otanyń qymbat, Qút bereke — atań qymbat,
Meıirimdi anań qymbat,
Asqar taýyń, — ákeń qymbat,
Týyp ósken eliń qymbat,
Kindik kesken jeriń qymbat,
Uıat pen ar qymbat,
Óziń súıgen jar qymbat"—
degen sózderi qazaq jastarynyń ǵasyrlar boıy ónegeli ósıet retinde esterinde saqtalyp keledi saqtala bermek.
Qazybek bıden qalǵan sózderden

QAZYBEKTİŃ QALMAQ HANYNA ÚSH RET ELSHİ
“Quba qalmaq zamany” dep atanǵan zamanda qalmaq pen qazaqtyń el shabysqan daýlaryn bitistirýde Qazybek úsh ret bılik aıtqan eken. Onyń biri álgi Qazybek “Telqońyr” deıtin taıǵa minip, ózge bılerge atqosshy bop barǵanda aıtqan bıligi.
Ekinshi bıliginiń tarıhy mynadaı: Qazybek aty áıgili bop turǵan shaǵynda ózine qaraǵan elin qalmaqtyń tike shabýylynan aýlaǵyraq qonysqa irge teptirý úshin Saryarqanyń jerin sholyp qaıtýǵa ketedi. Sony syrttan esitken qalmaq Qońtajy dereý qalyń qol
attandyryp Qazybekke qaraǵan eldi shaptyryp alady. Hannyń qoly malmen qosa júzge tarta er balalardy da baılap áketedi. Onyń ishinde Qazybektiń óz balasy Qazymbet te ketedi. Óıtkeni Qazybektiń tuqymynan bireýdi qaıtse de baılap ákelý jóninde hannyń tikeleı tapsyrmasy bolǵan desedi. Saryarqany qonystyqqa unatyp elge qaıtqan Qazybek shabylǵan elin kórgen soń, ózi basshy bolyp qalmaqqa ekinshi ekinshi ret jol tartypty.

On tórt jasar bala kúnniń ózinde - aq neler tapqyr sózder aıtyp betin qaıtaryp tastaǵan Qazybekten jasqanyp – Qońtajy han bitim keregin alyp qalý maqsatymen ártúrli qýlyqqa salady. Sonda hannyń kózdegeni Qazymbetti qaıtarmaý eken. “Tiri emes” dep balaǵa qun tóleý nıetin bildiredi. Sonda Qazybek turyp Qońtajyǵa:

- Jumyr basty, eki aıaqty adamymnyń ózin qaıyr, tórt aıaqty aıdyndy bozymnyń kózin qaıyr. Erim úshin qun almaı ólisemin, bozymnyń kózi joq bolsa, eki ese qun alamyn. Bul aıtqanym bolmasa, tal túste tapap alamyn degende, Qońtajy:
- Qazybek bı, eriń úshin qun almaı ólisemin degenińdi jón delik. Al, bozyńnyń tóleýin eki ese qyp alamyn degenińe jol bolsyn!- depti. Sonda Qazybek:
- Bozymnyń tóleýi eki ese bolatyn sebebi: beleńnen shyǵa kelgen qalyń toptyń ishinde onyń jaryq etken aıbyny Qońtajydaı handy da seskendiredi. Tóleýi tolyq bolsa – endigári este júredi, - deıdi. Sonymen Qazybek bul joly da shapqynshylyqqa túsken balalarmen qosa maldyń kózi barynyń kózin, kózi joǵynyń tolyq tóleýin alyp qaıtady.

Úshinshi bıligi: osy bitimnen qaıtyp kele sala Qazybek elin Saryarqaǵa kóshirip, bul jerdi ata mekendik qońys etedi. Biraq áli de ol qońysqa kóship bolmaǵan eldiń sońǵy bólegin Qońtajy taǵy shaptyryp alady. Qazybekke shabylǵan elden habarshy keledi. Sonymen Qazybek taǵy da qalmaqqa tartady. Bı bul joly Qońtajynyń aldyna sert qoıyp, mundaı shabynshylyq endigári qaıtalamaıtyndaı etýge nemese bir jola bitispeske ketýge bettep attanady. Qońtajynyń ordasyna taıap kelgende, ótkelde turǵan bir jastaý qyz Qazybektiń qaıda bara jatqan jónin surapty. Qazybek qyzǵa Qońtajy hanǵa elshilikpen bara jatqanyn aıtypty. Qyz oǵan:
- Elshi bolsań, qazaqtyń Qazybegi bolarsyń, esebiń bitse meni de eske alarsyń, - depti. Qazybek Qońtajynyń ordasyna túsip:

- O han, sen el shabýdy qoımadyń, men elshilikke kelýden tanbadym, - deıdi. Qońtajy buǵan:
- Qazybek bı, durys aıtasyń, seniń qarshadaı 14 jasar kúnińde aıtqan sózderińdi esitip: “Shirkin - aı, mynadan bir tuqym alar ma edi”, - dep oıladym. Sodan baryp Qazymbetteı ulyńdy aldyrdym. Biraq sen kelip “erimniń ózi qaıtpaı turyp, bitim etpeımin” dediń. Ne bizge tilińdi kesip tastap ketpediń. Sodan keıin menen irgeńdi aýlaq salyp ári kóshtiń. Seni qaıta bir keltirý úshin men artta qalǵan elińdi shaptyryp aldym. Endigi sózdiń týrasy senimen dostasýǵa qumarmyn. “Daýdyń artyn qyz biteıdi, sýdyń artyn shym biteıdi, sýdyń artyn shym biteıdi”, - deýshi edi.
- Saǵan beretin qyzym joq, qyz berseń alaıyn, - deıdi. Han Qazybekten “ulyń nesheý edi” dep suraıdy.
Qazybek:
- Bir jarym ulym bar, - dep jaýap beredi. Han buǵan tańdanyp:
- Bir jarymy qalaı? Sende dyǵyrdaı bes ul bar dep estıtin edim, - deıdi.
Han oǵan:
- Meniń elge ıe bolatyn ulym bireý - aq, aty Bekbolat, sony bútinge eseptedim. Al mal men qatynǵa ǵana ıe bolatyn úsheýin esepke alyp júrgenim joq, - dep Qońtajyǵa qarapty. Qońtaja óz qyzyn berip, ony Bekbolatqa qosýdy ótinipti. Sonymen qazaq pen qalmaqtyń shabynshylyǵy toqtalǵan eken desedi. Qazybek osy saparynda han ordasyna bara jatqanda jolyqqan jas qyzdy ala kelip: “Osyny tárbıele”, - dep ony da Bekbolattyń qolyna tapsyrypty.

QAZYBEK PEN QOŃTAJY
Qalmaqtyń hany Qońtajy qazaq elin úsh ret shaýyp alǵanda, maldan bólek, sol shabylǵannyń ishinde birtalaı ul men qyz da ketipti. Sony surap qazaq elshi jiberse, Qońtajy eshbir ese bermepti, sondyqtan qazaq bıleri bop bas qosyp: “Qalmaqta shynymen - aq
ulymyz qul, qyzymyz kúń bolyp ketkeni me? Qol jınap, bir shaıqassaq qaıtedi?” – dep Abylaıdyń aldyna kelipti.

Sonda Abylaı: “Biz áli de tili ótkir elshi jiberip synasqanymyz joq, iriktep elshi jiberip, oǵan ese bermese sonsyn shaıqasaıyq!” - deıdi. Osyǵan jınalǵan halyq bátýa qylyp, sóz baılasady. Bul jymysty Qarakesek Keldibek bıge júkteıdi. Keldibek ózi bara almaı, ózindeı kisi taba almaı, aqyry Qazybek degen úlken balasyn uzaq jolǵa jiberip synamaqshy bolyp onyń úıine kelse, Qazybek úıde joq eken, ony jeli basynan tabady. Balam jón aıtýdy, jol aıtýdy bile eken dep synaıdy.

- Balam, sen kimniń balasysyń, - jónińdi aıtshy! – deıdi.
- Atym Qazybek, ákem Keldibek, Shanshardyń nemeresi bolamyn, - deıdi balasy.
- Balam, seniń osylaı asyq oınap, taı úıretip júrgeniń jaqsy ma, joq, jaqsylardyń qasyna erip el tanyp, sóz tanyǵanyń jaqsy ma?
- Balalyq dáýir de tátti eken, ony da tastaǵym kelmeı tur, biraq jaqsylardyń qasyna erip el tanyp, jer tanyp, sóz tanyǵan teris bolmas, - deıdi Qazybek.

- Olaı bolsa, balam, úıge qaıtshy!- deıdi ákesi. Qasyna on kisi ertip, astyna “Telqońyr” deıtin taıdy erttetip berip Keldibek balasyn hanǵa jiberedi.
“Telqońyrdy” min deýinde de sebep bar eken. Bir kúni Keldibek jylqysyn qaptatyp kele jatyp, qara jal, qula qýlyqtyń ishi jer syzyp, jylqyǵa ere almaı, eptep basyp kele jatqanyn baıqaıdy: “Mynanyń ishinde tas bar ma, tulpar bar ma? Bir qulyndy munsha nege aýyrlaıdy janýar!” – deıdi.

Kúnderdiń kúninde bıe qulyndap, qulyn bıeniń moınyna, saýyryna artylyp oınap júredi. Keldibek:
- Buǵan bir qýlyqtyń súti ne bolady deısiń, eki bıeniń sútin emsin, qyzyl tarlan bas mama sútti bıe edi, sonyń qulynyn óziń soıyp je - daǵy, soǵan telip jiber, - deıdi jylqyshyǵa. Qulyn sol eki bıeniń sútin emgendikten “Telqońyr” atanypty.
Keldibektiń tasqa salsa tasqyrmaıtuǵyn, muzǵa salsa taımaıtuǵyn bir yńǵaıly jigiti bar eken. At - tonyn saılap, kisini onǵa toltyryp sol jigitti Qazybekke qosyp beripti.

- Qansha aıtqanmen mynaý bala ǵoı, baqylap júrersiń, - dep tapsyrypty jigitke Qazybektiń ákesi. Sóıtip:
- Bar, Abylaı han men Taıkeltir bıge sálem ber! – dep qoıa beripti.
Abylaı bastaǵan top bir dóńniń basyna shyǵyp tur eken, samsap turǵan sary qolǵa atynyń mańdaıyn týra qoıyp, jetip kelip, Qazybek Abylaıǵa sálem beripti. Abylaı sálemin alǵan soń:
- Balam, sen kimniń balasysyń? – dep jón surapty.
- Atym Qazybek, ákem Keldibek, - deıdi bala.
- Balam sen qaıda barasyń? – deıdi han.
- Men aýylda júrgende balalardyń basshysy edim, endi aǵalarymnyń atshysy bolaıyn dep keldim. Taı báıgesi men qunan báıgesin kórip edim, endi at báıgesine qosylaıyn dep keldim, - deıdi bala. Sonda Abylaı qarq - qarq kúlip:

- jaraıdy balam, jaraıdy, barsań bar. Taıyń da jaqsy eken, sóziń de jaqsy eken! – deıdi.
Sonymen Abylaı: “Júrińder balalar, senderdi biraz jerge shyǵaryp salyp qaıtaıyn”, - deıdi.
Qol dabyldy qaǵyp jiberip daý etkizip, saý etkizip júrip ketti. Yńǵaı jaratyp, tańdap mingen qaz moıyn, qamys qulaqtar, etteri qyzyp, bireý jelip, bireý jorǵalap keledi. Tnlqońyrdyń eti qyzǵan saıyn aýzynan kóbik shashyp, aldy - artyn orap, ortekedeı oınap keledi. Aýyzdyǵymen alysyp, balanyń qolyn qıyp jibere jazdap kele jatqanda, Abylaıdyń balaǵa taǵy da nazaryaýady.
- Balam, sen beri kelshi? – dep, Qazybekti qasyna shaqyryp alady. – Balam, sen shynyńdy aıtshy, atshy bolǵyń kele me, basshy bolǵyń kele me?- deıdi.
Sonda bala:

- Táıiri, men jol kórgen aǵalarymnyń qasynda basshy bolyp ne qylaıyn, atshy bolsam da jarar! – deıdi.
Sonda Abylaı bir tóbeniń basyna jurtty ıire tura qalyp:
- Al, balalar, baryńdar! Joldaryń bolsyn, aldaryń oljaǵa tolsyn, basshylaryń Taıkeltir bı bolsyn, handardyń Qarqaraly han Bertis bolsyn, batyrlaryń Malaısary bolsyn, atshylaryń myna Qazybek bala bolsyn. Úlkenderińdi kishileriń syılańdar. Kóp

arasynda myna Qazybek syqyldy kishiniń de sózin Tyńdańdar. Jat eldiń aldynda jaqsy balasy qusap turyńdar. Qalmaqtyń hany Qońtajy asyp týǵan, tasyp júrgen han ǵoı! “Qol bastaıtyn batyrmyn, jol bastaıtyn kósemmin, sóz bastaıtyn sheshenmin!” – dep júrgen han ǵoı. Munda qol bastaıtyn batyr bolý da qymbat, jol bastaıtyn kósem bolý da qymbat, bárinen de el taǵdyryn sheshetin sheshen bolý da qymbat. Eldestirmek elshiden, jaýlastyrmaq jaýshydan. Eldese almaı jaýlasyp ketsek, senderdiń shebersizdikterińnen bolady. Jaýdy almas qylyshpen de kóndirýge bolady; myltyqpen dáleldep atyp jyǵýǵa da bolady, dáleldep aıtyp jyǵýǵa da bolady. Aýyzdan shyqqan sóz atylǵan oqpen birdeı, qaıtyp ala almaısyńdar. Sóz sóılegende, oılap sóıleý kerek, - deıdi. Sonda Bertis turyp:

- Handyq dáýirde basynan ótkizgen biz osy joly sýyn sút qylyp qaınatpasaq, bizden qatyn artyq; qasyqtaı qanymyzdy, shybyndaı janymyzdy salyp kórermiz, - dep mindetine alǵandaı bolady.
Sonymen Abylaı qosh aıtysyp qaıtyp ketipti, elshiler ilgeri júrip ketipti. Elshiler birneshe qıynshylyqty bastan ótkizedi, aıazdy kúni attaryna qar tepkizedi, áldeneshe qıyn asý belderden de asady, sýy ashshy kólderden de asady. Suraı - suraı Tarbaǵataı taýynyń tań jaǵynda, Altaı taýynyń oń jaǵyńda otyrǵan han ordasyna baryp jetedý. Keshke jaqyn Qazybek jetip baryp: “Qazaq eliniń elshisi keldik, qaıda ornalasamyz?” - dep hanǵa aıtady. Sonda han ordada ýázirlerimen bas qosyp otyrǵan eken.

- Soıys qylyp shyǵyndanbaı - aq bólip - bólip qonaq qylyńdar, - dep onnan - besten otyrǵan ýázirlerine han tabys qylady. Sonda Qazybek: “Meniń júz atym bar, júz kisi atshym joq, atty tarata almaımyn, bir jerden oryn bersin”, - deıdi. Babqasynyń albaryna barlyq at sımaı, han óz albaryna baılatqan eken. Qazybek attardy onnan toptap baılatyp, at ústinde turyp rettetken eken. Sonda hannyń áıeli: “Taıǵa minip bala da kelgen be?”- dep, dalaǵa shyǵyp nazar salyp, Qazybekke qarap turypty. Sol kúni keshke han ordasyna ýázirlerin, bılerin jıyp, hanymyn qasyna alyp keńesipti. Sózdi ózi bastap:

- Qazaq halqy bizdi qamap kelip jatyr, taıǵa mingizip bir balany da jiberipti. Abylaıdyń bizdi keleke qylǵany ǵoı! Meniń oıym mynaý: kelekege kelgen qylyp, osylardyń kisilerin qyryp tastap, attaryn jylqyǵa qosa salsaq qaıtedi? – depti. Barlyq qalmaq bıleri “maqul - maqul” dep shý ete túsipti. Sonda hanym turyp:

- Han, ol durys bolmas. Qazaq degen qabyrǵaly qalyń el ǵoı. “Elshige elim joq” degen. Jat eldiń elshisi kelgende, handyq qasıetińdi saqtap, sózin tyńdaý kerek. Sen júz kisini óltirip jaılana almassyń, júz atty jylqyǵa qosyp baı bola almassyń. Taı degeniń tulpar bolyp júrmesin, bala degeniń suńqar bolyp júrmesin, baıqaý kerek, - degen eken. Sonda han turyp:
- Olaı bolsa, elshilerdi erteń ordaǵa jınańdar, ózime ózi, sózime sózi saı keletin adamy bolsa ony kóreıin, saı kelmeıtin bolsa jazasyn sol arada bereıin, - dep ýázirlerin taratypty.

Erteńine han erte turyp, óziniń bir danyshpan synshy qarıasy bar eken, sol synshysyn shaqyrtyp alyp:
- Mynaý qazaq elshileri kelip jatyr, osynyń sózine ese bersek, súbemizdi sýyryp ketetini bar ma eken, sen baryp osylardy synap kelshi, - deıdi. Qarıa: “Jaraıdy”, - dep qolyna taıaǵyn alyp, kópshilikke kelip árqaısysymen eki - úsh aýyz sózge kelip, bulardyń ishinen eshteńe taba almaǵandaı bolady. “Alystan kelgen el ǵoı, attony qandaı, saıly ma eken”, - dep attyń ishin aralaıdy. Attyń ishine barsa, Qazybek attyń ishinde shalqasynan túsip uıyqtap jatyr eken. Eki qoly eki jaqta, eki aıaǵy eki jaqta, aýzynan jalyn shyǵyp jatyr. Qarıa balany ary - beri aınalyp turyp qalady. Osyny hanǵa aıtyp barady:

- Men mynaý kópshiliktiń ishinen sen shoshıtyndaı adam taba almadym, biraq men basqa bir nárseden shoshyp keldim, - depti. Han “neden shoshydyń?” – deıdi.
- Jylqynyń ishinde bir bala jatyr, eki aıaǵy eki jaqta, eki qoly eki jaqty, qulash uryp jatyr eken. Aýzynan jalyny atqylap tur eken. “Aýzym jetkenshe sóıleımin, qolym jetkenshe sermeımin, aıaǵym jetkenshe júremin, tóńirektiń tórt buryshyna bolsa da sóılesýge jaraımyn, halyqty qara shybyndaı aýzyma úımeletemin”, dep tur eken, - deıdi. Sonda han turyp:

- Sen de aýzyńdy basyp, aqylyńnan shalyp júr ekensiń. Ol ózi bala bolsa, ózi attyń ishinde jatsa, bul joly atyna ıe bolyp qaıtar. Ol er jetip súbemizdi sýyrǵansha talaı ómir óter. Olaı bolsa, bulardy qyrmaıyq, - deıdi han.
Sonan soń olardyń da Yńǵaıly atqa mingendeı, yqsham kıim kıgendeı jigitteri kelip: “Sózge dámeliń qalmańdar” dep shaqyryp keledi. Qazybek te attyń ishinde qalmaı, jigittermen birge han ordasyna keledi. Sonda han turyp ashýly júzben, túsin sýytyp, murtyn tikireıtip:
- Ia, qazaqtar, nemenege keldińder, aıtatyndaryń bolsa, aıtyńdar, - depti. Bulardyń basshysy Taıkeltir bı asyp aıtpaıtyn buqpa kisi eken, “á” degennen sharqyldasyp, shańqyldasyp qaıtemiz degen kisishe:
Óleńdi ózgege berdik, Órlikti tómenge berdik.
Aldıar taqsyr, aldyńa keldik.
Berseń aldyq, Bermeseń qaldyq.
Sózdi ózińe saldyq!-

dep, úsh - tórt aýyz taqpaqpen sózdi tastaı berdi. Sonda asyp turǵan tákáppar Qońtajy han Taıkeltirdiń tómendep sóılegen sózine mereıi ústem bolyp:

- Olaı bolsa, keshke sheıin bir jaýap qaıyrarmyn, jaýap qaıtpaı qalatyn kún bolsa, at - tonnyń amandyǵynda eldi tapqan da teris bolmas, - depti. Sóıtip, Taıkeltir úsh - tórt aýyz taqpaqpen sózdi tastaı berip edi, han ony eki aýyz sózben úzip tastady. Úzilgen sózdi jalǵap qazaq jaǵynan eshkim eshteńe deı almady. Qazaq - qalmaq tarazyǵa bir túskendeı boldy. Qazaq elshileri tyǵyryqqa tyǵylǵandaı bolyp qaldy. Sonda Qazybek esik jaqta óziniń jigitiniń janynda erkelegendeı bolyp otyr edi, aınala bir qarap, eshkim eshteńe demegen soń, ornyna atyp turyp han Bertiske jetip bardy.

- Erden erdiń nesi artyq, Eptestirgen sózi artyq.
Maldan maldyń nesi artyq, Bir - aq asym et artyq;
Jerden jerdiń nesi artyq, Bir - aq ýys shóbi artyq.
Mindetine alǵan sózden shegingen jigitten - ashtan ólgen aıýdyń óti artyq, -
deıdi. Sodan keıin, Qońtajyǵa jetip kelip, qarysyp turyp:
- El ebelek emes, er kóbelek emes, dat! – dedi. Sonda han:
- Óı óziń jónińdi aıtshy, atyń kim? – depti.

- Atym Qazybek, ákem Keldibek, Halqym qazaq, rýym Qarakesek, - depti.
- Daýysyń qazdyń daýysyndaı qańqyldap tur eken, al datyńdy, aıtshy! – depti han. Sonda Qazybek:
- Biz qazaq degen mal baqqan elmiz, biraq eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz. Elimizden qut - bereke qashpasyn dep, jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep, naızaǵa úki taqqan elmiz, eshbir dushpanǵa basyndyrmaǵan elmiz, basymyzdan sózdi asyrmaǵan elmiz. Dosymyzdy saqtaı bilgen elmiz, dámi, tuzyn aqtaı bilgen elmiz, asqaqtaǵan han bolsa, han ordasyn taptaı bilgen elmiz. Atadan ul týsa, qul bolamyn dep týmaıdy, anadan qyz týsa, kúń bolamyn dep týmaıdy. Ul men qyzdy qamatyp otyra almaıtyn elmiz. Sen qalmaq bolsań, biz qazaq, qarpysqaly kelgenbiz, sen temir bolsań, biz kómir, eritkeli kelgenbiz, sen temir bolsań, biz kómir, eritkeli kelgenbiz, qazaq, qalmaq balasy tabysqaly kelgenbiz; tanymaıtyn jat elge tanysqaly kelgenbiz, tanysýǵa kelmeseń shabysqaly kelgenbiz; sen Qabylan bolsań, men arystan, alysqaly kelgenbiz; jańa úıretken jas tulpar jarysqaly kelgenbiz; berseń jóndep bitimińdi aıt, bermeseń dirildemeı jónińdi aıt, ne turysatyn jerińdi aıt! - depti. Sonda Qońtajy ne derin bilmeı sasyp qalypty.
- Óziń sózge kelgen bala bolsań, otyrǵan ornyń qandaı tómen edi, bylaı joǵary shyqshy, joǵary! – dep qoltyǵyn asha beripti. Sonda Qazybek:

- Bizdiń qazaqtyń ádetinde jasyna qaraı otyryp, jaǵyna qaraı sóz sóıleı beredi, ózimnen úlken aǵalarym tórde otyrsa, maǵan tóbede otyrǵanmen birdeı, - dep jalt burylyp ornyna qaıta baryp otyrdy. Sonda Qazybektiń sózi hannyń basynan asyp, han ne derin bilmeı sasyp qalyp:
- Osylardyń ózderi kelgeli ár úıde qonaqtap júr, alystan kelgen elshi ǵoı, ashýlary boıynda tur eken, qonaq úıine alyp baryp, bir jerden kútimge alyńdar, - depti. Sonda qalmaqtar:

- Al, qazaqtar, qonaq úıine júrińder, bir jerden kútim kórińder, - dep alyp shyǵyp ketipti.
Qazaqtar shyǵyp ketti, qalmaq biryńǵaı qalyp qoıdy. Barlyq bıleri jıylyp, hannyń qasyna kelip:
- Bir judyryqtaı baladan qarasýǵa túsip, osynsha dirildep ketkenińiz ne? – dedi. Sonda Qontajy turyp:
- Sender bilgen joqsyńdar. Sózdi óńmenimen suǵyp aıtqan kezde, eki ıyǵynan eki aıý aýzynan ot shashyp “typyr” etshi, “kóreıin” dep turdy. Minekı, men sodan qatty seskendim. Senderge kórinbegenmen maǵan kórindi. Meniń endi buǵan qaıtaryp aıtar sózim joq, mal men janyn eseptep aldyna salyp berińder, - dedi.

- Mal men han bolǵaly, basyma qasıet qonǵaly eshbir adamǵa tize búgip kórgen joq edim, jyǵylǵanymdy bildirip, sizderge biraz syı qylaıyn, - dep bulardyń basshy adamynyń ár qaısysyna bir toǵyzdan syı beripti, Qazybek sonyń ishinde bolypty.
- Janym, Qazybek, sen jańa úıretken jas tulpar ekensiń, seniń aıtqan sózińe meniń býynym shydamaı, siresip tura almadym. Sondyqtan saǵan eki túrli belgi beremin. Bireýi – seniń daýsyń qazdyń daýsyndaı qańqyldap shyǵady eken, sondyqtan seniń atyń budan bylaı qaz daýysty Qazybek bolsyn: Ekinshi – Toqsan jeti júldeni saǵan arnap baıladym, budan bylaı sen eki sybaǵaly bol! – depti.
Súıtip esep - qısap bitip, qazaqtar qaıtpaqshy boldy. Mal men jandy aldyna óristetip salyp, olarmen han qosh aıtpasaq bolyp erip shyqty. Sodan qosh aıtysamyz dep bir tóbeniń basyna ıirile tura qaldy. Sonda qazaqtyń bir jas jigiti ortaǵa shyǵyp aıqaı salypty. Ýa, jınalǵan top, meniń aıtpaǵym mynaý depti: men basynda qazaqtyń jylqyshysy edim. Jylqy baǵyp júrip jylqymmen qalmaqtyń qolyna tústim. Munda kelgennen keıin bir ýázir uryp tonymdy tartyp aldy, óz yqtıarymmen bermep edim, sabap tisimdi syndyrdy. Atymdy alyp uıqym buzyldy, tisim synyp sózim buzyldy, osyǵan jıylǵan kópshilik ne deıdi eken? – depti. Sonda Qońtajy turyp:

- Bul nemene, basynda bitkennen keıin aıaǵynda eselep daýlaı berý durys bola ma! Ton degeniń bir toqtyshaqtyń terisi shyǵar, at degeniń syrty túkti, ishi boqty bir taı shyǵar; al tis synsa aýyz ishinde, qol synsa jeń ishinde emes pe? – depti. Qazaq, qalmaq tarazyǵa taǵy túskendeı bolyp qalady. Eshkim eshteńe deı qoımaıdy, sonda Qazybek keıinirek tur eken, atty borbaıǵa tartyp jiberip, Qońtajy hannyń qasyna jetip kelip:
- “Tisi synsa aýyz ishinde, qoly synsa jeń ishinde” júre berý kerek degen ne sóz! Onyń ústindegi jalǵyz tony janat emeı nemene? Aýzyndaǵy otyz tis, bolat emeı nemene? Astyndaǵy jalǵyz at qanat emeı nemene? Hannyń bizben qaryspaı bitiskendigi ras bolatyn bolsa, janatynan aıyrmaı, bolatynan maıyrmaı, qanatynan qaıyrmaı alǵanynan qaıyrý kerek, qazaq qalmaqtyń satyp alǵan quly emes. Bul da bireýdiń ardaqtap asyraǵan uly. Erikti ul kórikti bolyp qaıtýy kerek, - depti. Sonda Qońtajy Qazybek sóılese, arýaǵy asyp ketip, aýzyna sóz túspeıdi eken.
- “Má, janatyńa janatym” dep janat ishigin sheship beredi, “má, bolatyńa bolatym” dep bolat semserin beredi: “má, qanatyńa qanatym” dep astyndaǵy qaraqasqa tulparyn túsip beredi. Ózi ashynyp turǵan jigit osy joly teńdikke qoly tıgenine kózi jatkennen keıin, janat ishikti kıip, bolat semserdi asynyp, qaraqasqa tulparǵa qarǵyp minip alyp:

- Al, meniń de daýym bitti, endi qosh aıtysýlaryńa bolady, - depti. Sonda, mal - janyn túp - túgel qaıyryp alyp, Qazybekt bastaǵan qazaq elshileri kóshken eldeı túlep júrip ketkende, qasynda bir top kisisi bar Qońtajy tonalǵandaı meń - zeń bolyp dóńniń ústinde qala beripti.