InfoHub Logo

Jabaıy tabıǵatta saryshunaqtardyń qımyl-qozǵalysyn baqylaý – óte qyzyqtyrarlyq sharýa. Bul kemirýshi asqan saqtyqpen júredi. Kúndiz ininen shyǵyp, artqy aıaqtaryna tura qala, aınalasyna qaraýy eriksiz ezý tarttyrady. Eger jaqyn jerde qaýipti eshnárse baıqalmasa, saryshunaqtar áskeri kúndelikti sharýalarymen aınalysa bastaıdy: tamaqtanady, oınaıdy, bir nárseni kemiredi. Qaýiptiliktiń kóleńkesi paıda bolsa bolǵany – ashshy dybys ne sybyr estilse, qus ushsa ne iri ań júrse, saryshunaqtar qatty ysqyryqtarmen inderine tyǵyla jóneledi. Saryshunaqtardyń jaqsy jaqtarynan bólek, jaman jaqtary da bar. Máselen, olar egistikti qurtatyn zıankesterge aınalýy múmkin, nemese epıdemıa taratýshylar bolýy, mysaly, janýarlar arasynda oba taratýy múmkin.

Mekeni
Soltústik jartyshar, qońyrjaı endigi jáne tipti, Polús sheńberiniń keıbir jerleri – saryshunaqtar mekendeıtin jerler. Qyr dala men ormandar, kógaldar men orman týndralary bul kishkentaı kemirgishterge pana bolady. Bir qyzyǵy, kógaldardy mekendeıtin saryshunaqtar, soltústiktiń sýyq klımatynan qoryqpaı, jıi Polús sheńberinen tys turaqtaıdy. Al qyr dalanyń kemirgishteri jartylaı shóleıt, shól jáne teńiz deńgeıinen 3500 m bıik taý telimderin unatady. Bir jaǵynan saryshunaqtardyń saqtyǵyn olardyń mekendeý ornymen túsindirýge bolady, olar kóbine ashyq landshafttardy mekendeıdi. Olar Ortalyq Azıa, Eýropa jáne Soltústik Amerıkada taraǵan. Qazaqstanda dalalyq aımaqtar men shól, shóleıtti aýdandardy mekendeıtin 6 túri bar. Olar: zorman, uzynquıryq saryshunaq, balpaq, qyzylurt saryshunaq, kishi saryshunaq jáne relıkt saryshunaq. Eger siz bul súıkimdi kemirgishti baqylaǵyńyz kelse, onyń inderin dalaly aımaqtarda shaǵyn, bir-biriniń qasynda ornalasqan jotalar arqyly anyqtaýǵa bolady. İnderi tereń (uzyndyǵy 7-15 metrge deıin jáne tereńdigi ı 3 metr), kúrdeli bolǵanymen, bul ańdar bir inde bir maýsymnan artyq turaqtamaıdy.

Sıpaty
Árıne, saq saryshunaqtardyń úıine jaqyndaý ońaı emes. Biraq, keıde dalaly aımaqtarda sur «baǵandardy» kórýge bolady, saryshunaqtar osylaısha qaýiptiń jaqyndaýyna áreket etedi. Syrtqy túrine qarasań, úlken saryshunaq tıinge uqsaıdy. Bulardyń sozyńqy turqy 14-40 sm, quıryǵy shaǵyn, uzyndyǵy denesiniń jartysyna sırek jetedi, qulaqtary qysqa ári tolyqtaı jalań, kózderi úlken jáne artqy aıaqtary aldyńǵylaryna qaraǵanda uzynyraq. Jalpy túsi — sarǵysh-sur, jotasy qońyrqaı tartqan, júni jumsaq, qalyń. Qysta saryshunaq basqa kemirgishter sıaqty júniniń qurylymyn aýystyrýǵa beıim. Qysta júni jumsaq ári qalyń bolsa, al jazda kerisinshe sırekteıdi, biraq nyǵaıady. Saryshunaqtardy atjalmandarmen jaq syrtyndaǵy qapshyqqa azyǵyn jasyrý ádeti jaqyndastyrady.  Mekendeý túri boıynsha bul kemirgish otarshyl. Saryshunaqtar qysta uıqyǵa ketýge beıim, biraq keıde bul qubylys ańdar arasynda  azyq jetispegendikten jaz mezgilinde de baıqalady.

Qorektenýi
Shópqorekti saryshunaqtar qorek izdeýde inderinen uzaqtamaıdy. Olar qol jetimdi ósimdikterdi mańynan tabady jáne onyń jemisi men japyraǵynda, tamyrynda unatady. Alaıda, saryshunaqtardyń tiri azyǵy da bar, olar – aýlaıtyn ne ininiń qasynan tabatyn usaq jándikter. Kógaldy mekendeıtin saryshunaqtar  jaqyn jerdegi suly, júgeri, arpa egistikterimen qorektengendi unatady. Bul kemirgishter zıankester degen atqa ıe. Dalanyń san túrli shópterinen bólek, bul ańdar keıde jabaıy jıdek butalalaryna tap bolady. Jáne jıdekterdi súısine jeıdi. Saryshunaqtardyń keıbir túrleri, mysaly, uzyn quıryqty saryshunaqtar ártúrli ólekse, tipti as úı qaldyqtaryn jegendi unatady.  Sonymen qatar, olar ósimdikke qaraǵanda, ań etin qýana jeıdi.

Kóbeıýi
Saryshunaqtar jylyna bir ret balalaıdy, al olardyń urpaqtary sany boıynsha ekiden ony ekige deıin jetedi. Júktiligi bir aıǵa deıin sozylady, al ómir súrý salty ortasha ósimtaldyqqa alyp keledi. Alaıda, saryshunaqtar júretin jerlerde olar kóp bolady. Bul uzaq ýaqyt boıy inde tyǵylyp jatatyn urpaqtarynyń qaıtys bolýynyń tómengi deńgeıimen baılanysty. Úlkenderi de jyldyń 8-9 aıyn inderinde ótkizedi. Olarda jas órkender sıaqty, jyrtqyshtardan jaqsy qorǵalǵan. Saryshunaqtar zaǵıp jáne jalań tólderdi, kóbine kóktemde alyp keledi. On kúnnen keıin tólderiniń jotalarynda alǵashqy qylshyq paıda bolady, al taǵy da birneshe táýlikten keıin olar tolyqtaı júndeıdi. Úsh aı – jas órkenniń ósip jetilýi jáne baǵynyshsyz ómir súrýi úshin qalypty jas. Balalary analarynyń inin, ádette kúzde tastaıdy. 

---