Shyǵys Eýropa jazyǵy
8 synyp
Taqyryby: Shyǵys Eýropa jazyǵy
Maqsaty:
Bilimdilik: Shyǵys Eýropa jazyǵynyń Qazaqstanǵa enetin bóliginiń geografıalyq orny, ejelgi platforma ekendigi, ondaǵy paıdaly qazbalardyń ornalasý zańdylyqtary, jer bederiniń qalyptasýyna áser etýshi kúshter, klımatynyń erekshelikteri, ishki sýy tabıǵat zonalary, ony qorǵaý jóninde bilim berý.
Tárbıelik: Shyǵys Eýropa jazyǵynyń qazirgi ekologıalyq jaǵdaıyna toqtalyp, olarǵa mán berýge tárbıeleý. Óz otany týraly bilimderin tereńdetý arqyly otansúıgishtik qasıetin arttyrý.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Qural - jabdyqtar: Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, atlas, slaıd, keskin karta, ár tústi markerler, A3 formattar, testter, stıkerler.
Sabaqtyń barysy
Kezeńder
Muǵalimniń is - áreketi
Oqýshylardyń is - áreketi
1. Oqýshylarmen amandasý. Túgendeý. Sabaqqa daıyndyǵyn tekserý.
Muǵalimmen amandasý. Sabaqta kim joq ekenin anyqtaý.
2. Úı jumysyn tekserý:
1 - tapsyrma. Oqýshylarǵa úı tapsyrmasy boıynsha sóılem oqylady. Durys bolsa aq tústi, qate bolsa jasyl tústi kóteredi.
1. Shól zonasynyń jalpy kólemi 120 mln. km ga, respýblıkamyzdyń 44 paıyzyn alyp jatyr.
2. Shóleıt zonasynyń topyraǵy qunarly qara topyraqtan turady.
3. Oıyl, Torǵaı, Sarysý, Aıagóz, Jem orman zonasynyń ózenderi.
4. Ormandy dala zonasynyń baılyǵy shoq qaıyńdar men shoq qaraǵaılar.
5. Ormandy dala zonasynyń soltústigindegi qara topyraqtyń qalyńdyǵy 75 sm - ge deıin júredi.
6. Qazaqstan jerine ormandy dala zonasynyń tek ońtústik sheti súıirlenip kiredi.
7. Ormandy dala zonasynda 1 myńnan astam kól bar.
8. Shól zonasynyń aýa raıy qolaıly, jaýyn - shashyn kóp mólsherde túsedi. Topyraǵy qunarly.
9. Qumdy shólder Qyzylqum, Moıynqum, Qaraqum, Saryesik Atyraý.
10. Eń iri sazdy shól - Ústirt, Betbaqdala, Syrdarıa ózeniniń ońtústik jaǵalary.
11. Qazaqstannyń eń jaqsy ıgerilgen tabıǵat zonasynyń biri dala zonasy.
12. Dala zonasynyń topyraǵy qara jáne qyzyl qońyr topyraq.
2 - tapsyrma. Kartamen jumys. Tabıǵat zonalaryn kartaǵa túsirip, kórsetý belgileý
Topqa bólý. Oqýshylar muǵalimniń aldyndaǵy kemeler arqyly topqa bólinedi
1 - top Geograftar
2 - top Hımıkter
3 - top Bıologtar
Jańa sabaq jumbaq arqyly ashylady
Men jatyrmyn bóliginde batystyń
Munaı menen gazym bar
Kaspıı mańy, Jalpy syrt, Oral aldy
Oıpat pen ústirtterim jáne bar
Oılap kórshi qaı jazyqpyn tabyńdar?
Shyǵys Eýropa jazyǵy
Shyǵys Eýropa jazyǵy — Jer sharyndaǵy asa iri jazyqtardyń biri. Qazaqstanǵa ońtústik - shyǵys bóligi enedi. Jazyqtyń kazaqstandyq bóligi Muǵaljar jáne Ústirtpen, ońtústiginde Mańǵystaýmen shektesedi. Respýblıka aýmaǵyndaǵy Jalpy Syrtqyraty, Kaspıı mańy oıpaty jáne Oral aldy (Jem) ústirti osy aımaqtyń quramyna enedi. Bul aımaq geologıalyq damýy men tektonıkalyq qurylymy jóninen ejelgi Shyǵys Eýropa platformasynyń ońtústik - shyǵys bóligi bolyp tabylady. Platforma fýndamenti arheı men proterozoıda qalyptasyp, krıstaldy qatty jynystarynan qalyptaskan. Onyń betin keıingi eralardyń (paleozoı, mezozoı, kaınozoı) shógindi jynystary japqan. Shyǵys Eýropa platformasynyń qazaqstandyq bóligi uzaq ýakyt sý astynda jatyp, birtindep kóterilý nátıjesinde qazirgi qalpyna kelgen. Kaspıı mańyndaǵy bóligi maıysýǵa kóp ushyraǵan. Sondyqtan munda ár túrli jastaǵy shógindi jynystardyń óte qalyń kabaty taralǵan. Uzaq geologıalyq damý kezeńinde árbir tabıǵı aýdannyń ózine tán jer bederi, topyraǵy jáne ósimdik jamylǵysy qalyptasqan. Jem ústirti joǵarǵy bor dáýirinde, Jalpy Syrt paleogendik teńizdiń tartylýynan keıin sheginýinen, al Kaspıı mańy oıpaty antropogende, sońǵy muz basý kezeńinen keıin ǵana qazirgi jer bederi qalyptasqan. Bul aımaqtyń geografıalyq ornynyń, jer bederiniń erekshelikteri, aýa massalarynyń almasýy jaǵdaıynyń uqsastyqtary jalpy soltústikten ońtústikke qaraı ylǵaldyń azaıa berýi qurǵaq kontınentti klımattyń qalyptasýyna sebepshi bolǵan. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Shyǵys Eýropa jazyǵynyń iri ózenderi - Jaıyq, Oıyl, Jem. Jaıyq ózeni Oral taýynyń ońtústik betkeıinen bastalyp, Kaspıı mańy oıpatyna aǵyp shyqqan soń, keń arnaly ózenge aınalady. Eni 300 - 500 m shamasynda. Kóktemde sý tasyǵan kezde ondaǵan km - ge jaıylyp, keń jaıylymdar men usaq kólder paıda bolady. Ózen boıynda toǵaılar, jaıylmasynda shabyndyq ósedi. Ózen sýyn kanaldar arqyly egistik pen jaıylymdardy sýlandyrýǵa paıdalanady.
Oıyl (uzyndyǵy 800 km) - Jaıyq ózeniniń bir salasy. Ol da Oral taýynan bastalyp, Jaıyqqa quıǵan. Keıingi jyldary sharýashylyqqa sýyn kóbirek paıdalanýdan jazda arnasy qurǵap, Jaıyqqa jetpeı qalyp júr. Negizinen, qar sýymen qorektenedi. Sýy egistikke, jaıylymǵa paıdalanylady.
Jem ózeni (uzyndyǵy 712 m) - Muǵaljar taýynyń batys betkeıinen bastaý alady. Kaspıı teńizine quıady. Sońǵy jyldary ol da teńizge 50 - 60 km jetpeı tartylyp qalady. Qar sýymen qorektenedi.
Kólderdiń eń úlkeni - Kaspıı teńizi. Ol aýmaǵynyń úlkendigine baılanysty teńiz dep atalady. Jer sharyndaǵy eń úlken tuıyq kól. Qazaqstanǵa kóldiń soltústigi men soltústik - shyǵys bóligi kiredi. Negizinen ózender sýymen qorektenedi. Qysta qatady. Baǵaly balyqqa baı.
Shyǵys Eýropa jazyǵynyń klımaty, joǵaryda aıtylǵandaı, qurǵaq, kontınentti. Oǵan bul aýdannyń muhıttar men teńizderden alys jatýy sebep bolady. Qysy sýyq, qańtardyń ortasha temperatýrasy soltústiginde - 15°S, ońtústiginde - 8°S. Sibir men Arktıkadan sýyq aýa engen kezde temperatýra - 40°S - qa deıin tómendeıdi. Kóktemde, kúzde úsik júrip turady. Jazy ystyq, qapyryq, shildeniń ortasha temperatýrasy 22°- 24°S. Ańyzaq jelder jıi soǵady. Jaýyn - shashynnyń ortasha mólsheri soltústikte 350 mm, ońtústikte 140 mm.
Kaspıı mańy oıpatynyń negizgi baılyǵy - munaı men gaz. Olar jer qabattaryndaǵy tuzdy kúmbezderdiń kóterilýine baılanysty paıda bolǵan jaryqshaqtarǵa jınalǵan. Perm, trıas, ıýra, bor jáne paleogen qabattarynda saqtalǵan. Qazir bul aýdanda Teńiz, Qarashyǵanaq, Jańajol sıaqty munaı men gaz ken oryndary jumys isteıdi. Paıdaly qazbalardan as tuzy, bor, qurylys materıaldary (qum, saz balshyq jáne t. b.) óndiriledi.
1 - tapsyrma. Oılan - juptas - bólis ádisi (poster quraý, qorǵaý)
Galereıaǵa saıahat(oqýshylar taqtaǵa jabystyrylǵan stıkerlerge saıahat jasaý arqyly, Shyǵys Eýropa jazyǵyna jatpaıtyn ózen kól, janýar, ósimdik attaryn alyp tastaý)
1 - top Janýarlar men ósimdikter
2 - top Ózender men kólder
3 - top Paıdaly qazbalary
2 - tapsyrma. Kestemen jumys
Tabıǵat jaǵdaıyna qolaıly jáne qolaısyz jaqtary
Tabıǵat jaǵdaıynyń qolaısyzdyǵy Tabıǵat jaǵdaıynyń qolaılylyǵy
3 - tapsyrma. Mıǵa shabýyl
1. Shyǵys Eýropa platformasynyń fýndamenti qandaı jynystardan qalyptasqan?
2. Kaspıı teńizi teńiz deńgeıinen neshe metr tómen?
3. Alǵash munaı fontany atqylaǵan jyl
4. Jem ózeni qandaı sýmen qorektenedi.?
5. Oıyl ózeni qaı ózenniń salasy?
6. Shyǵys Eýropa jazyǵynda ber tóbeshikter qaıda kezdesedi?
7. Qum, saz, balshyq, ulýtas bular
8. Shyǵys Eýropa jazyǵynyń jazdaǵy temperatýrasy
9. Teńizde qandaı balyqtar bar?
10. Kaspıı mańy oıpatynyń jer bederi nelikten jazyq bolyp keledi?
11. Tabıǵat erozıasynyń qandaı túri basym?
12. Shyǵys Eýropa jazyǵyndaǵy qazirgi ekologıalyq problemalary
4 - tapsyrma. Keskin kartamen jumys
Qazaqstannyń fızıkalyq - geografıalyq aýmaqtaryn túsirý
Refleksıa. Tabys baspaldaǵy
Úı tapsyrmasy: Shyǵys Eýropa jazyǵy oqý, mazmundaý
Taqyryby: Shyǵys Eýropa jazyǵy
Maqsaty:
Bilimdilik: Shyǵys Eýropa jazyǵynyń Qazaqstanǵa enetin bóliginiń geografıalyq orny, ejelgi platforma ekendigi, ondaǵy paıdaly qazbalardyń ornalasý zańdylyqtary, jer bederiniń qalyptasýyna áser etýshi kúshter, klımatynyń erekshelikteri, ishki sýy tabıǵat zonalary, ony qorǵaý jóninde bilim berý.
Tárbıelik: Shyǵys Eýropa jazyǵynyń qazirgi ekologıalyq jaǵdaıyna toqtalyp, olarǵa mán berýge tárbıeleý. Óz otany týraly bilimderin tereńdetý arqyly otansúıgishtik qasıetin arttyrý.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Qural - jabdyqtar: Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, atlas, slaıd, keskin karta, ár tústi markerler, A3 formattar, testter, stıkerler.
Sabaqtyń barysy
Kezeńder
Muǵalimniń is - áreketi
Oqýshylardyń is - áreketi
1. Oqýshylarmen amandasý. Túgendeý. Sabaqqa daıyndyǵyn tekserý.
Muǵalimmen amandasý. Sabaqta kim joq ekenin anyqtaý.
2. Úı jumysyn tekserý:
1 - tapsyrma. Oqýshylarǵa úı tapsyrmasy boıynsha sóılem oqylady. Durys bolsa aq tústi, qate bolsa jasyl tústi kóteredi.
1. Shól zonasynyń jalpy kólemi 120 mln. km ga, respýblıkamyzdyń 44 paıyzyn alyp jatyr.
2. Shóleıt zonasynyń topyraǵy qunarly qara topyraqtan turady.
3. Oıyl, Torǵaı, Sarysý, Aıagóz, Jem orman zonasynyń ózenderi.
4. Ormandy dala zonasynyń baılyǵy shoq qaıyńdar men shoq qaraǵaılar.
5. Ormandy dala zonasynyń soltústigindegi qara topyraqtyń qalyńdyǵy 75 sm - ge deıin júredi.
6. Qazaqstan jerine ormandy dala zonasynyń tek ońtústik sheti súıirlenip kiredi.
7. Ormandy dala zonasynda 1 myńnan astam kól bar.
8. Shól zonasynyń aýa raıy qolaıly, jaýyn - shashyn kóp mólsherde túsedi. Topyraǵy qunarly.
9. Qumdy shólder Qyzylqum, Moıynqum, Qaraqum, Saryesik Atyraý.
10. Eń iri sazdy shól - Ústirt, Betbaqdala, Syrdarıa ózeniniń ońtústik jaǵalary.
11. Qazaqstannyń eń jaqsy ıgerilgen tabıǵat zonasynyń biri dala zonasy.
12. Dala zonasynyń topyraǵy qara jáne qyzyl qońyr topyraq.
2 - tapsyrma. Kartamen jumys. Tabıǵat zonalaryn kartaǵa túsirip, kórsetý belgileý
Topqa bólý. Oqýshylar muǵalimniń aldyndaǵy kemeler arqyly topqa bólinedi
1 - top Geograftar
2 - top Hımıkter
3 - top Bıologtar
Jańa sabaq jumbaq arqyly ashylady
Men jatyrmyn bóliginde batystyń
Munaı menen gazym bar
Kaspıı mańy, Jalpy syrt, Oral aldy
Oıpat pen ústirtterim jáne bar
Oılap kórshi qaı jazyqpyn tabyńdar?
Shyǵys Eýropa jazyǵy
Shyǵys Eýropa jazyǵy — Jer sharyndaǵy asa iri jazyqtardyń biri. Qazaqstanǵa ońtústik - shyǵys bóligi enedi. Jazyqtyń kazaqstandyq bóligi Muǵaljar jáne Ústirtpen, ońtústiginde Mańǵystaýmen shektesedi. Respýblıka aýmaǵyndaǵy Jalpy Syrtqyraty, Kaspıı mańy oıpaty jáne Oral aldy (Jem) ústirti osy aımaqtyń quramyna enedi. Bul aımaq geologıalyq damýy men tektonıkalyq qurylymy jóninen ejelgi Shyǵys Eýropa platformasynyń ońtústik - shyǵys bóligi bolyp tabylady. Platforma fýndamenti arheı men proterozoıda qalyptasyp, krıstaldy qatty jynystarynan qalyptaskan. Onyń betin keıingi eralardyń (paleozoı, mezozoı, kaınozoı) shógindi jynystary japqan. Shyǵys Eýropa platformasynyń qazaqstandyq bóligi uzaq ýakyt sý astynda jatyp, birtindep kóterilý nátıjesinde qazirgi qalpyna kelgen. Kaspıı mańyndaǵy bóligi maıysýǵa kóp ushyraǵan. Sondyqtan munda ár túrli jastaǵy shógindi jynystardyń óte qalyń kabaty taralǵan. Uzaq geologıalyq damý kezeńinde árbir tabıǵı aýdannyń ózine tán jer bederi, topyraǵy jáne ósimdik jamylǵysy qalyptasqan. Jem ústirti joǵarǵy bor dáýirinde, Jalpy Syrt paleogendik teńizdiń tartylýynan keıin sheginýinen, al Kaspıı mańy oıpaty antropogende, sońǵy muz basý kezeńinen keıin ǵana qazirgi jer bederi qalyptasqan. Bul aımaqtyń geografıalyq ornynyń, jer bederiniń erekshelikteri, aýa massalarynyń almasýy jaǵdaıynyń uqsastyqtary jalpy soltústikten ońtústikke qaraı ylǵaldyń azaıa berýi qurǵaq kontınentti klımattyń qalyptasýyna sebepshi bolǵan. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Shyǵys Eýropa jazyǵynyń iri ózenderi - Jaıyq, Oıyl, Jem. Jaıyq ózeni Oral taýynyń ońtústik betkeıinen bastalyp, Kaspıı mańy oıpatyna aǵyp shyqqan soń, keń arnaly ózenge aınalady. Eni 300 - 500 m shamasynda. Kóktemde sý tasyǵan kezde ondaǵan km - ge jaıylyp, keń jaıylymdar men usaq kólder paıda bolady. Ózen boıynda toǵaılar, jaıylmasynda shabyndyq ósedi. Ózen sýyn kanaldar arqyly egistik pen jaıylymdardy sýlandyrýǵa paıdalanady.
Oıyl (uzyndyǵy 800 km) - Jaıyq ózeniniń bir salasy. Ol da Oral taýynan bastalyp, Jaıyqqa quıǵan. Keıingi jyldary sharýashylyqqa sýyn kóbirek paıdalanýdan jazda arnasy qurǵap, Jaıyqqa jetpeı qalyp júr. Negizinen, qar sýymen qorektenedi. Sýy egistikke, jaıylymǵa paıdalanylady.
Jem ózeni (uzyndyǵy 712 m) - Muǵaljar taýynyń batys betkeıinen bastaý alady. Kaspıı teńizine quıady. Sońǵy jyldary ol da teńizge 50 - 60 km jetpeı tartylyp qalady. Qar sýymen qorektenedi.
Kólderdiń eń úlkeni - Kaspıı teńizi. Ol aýmaǵynyń úlkendigine baılanysty teńiz dep atalady. Jer sharyndaǵy eń úlken tuıyq kól. Qazaqstanǵa kóldiń soltústigi men soltústik - shyǵys bóligi kiredi. Negizinen ózender sýymen qorektenedi. Qysta qatady. Baǵaly balyqqa baı.
Shyǵys Eýropa jazyǵynyń klımaty, joǵaryda aıtylǵandaı, qurǵaq, kontınentti. Oǵan bul aýdannyń muhıttar men teńizderden alys jatýy sebep bolady. Qysy sýyq, qańtardyń ortasha temperatýrasy soltústiginde - 15°S, ońtústiginde - 8°S. Sibir men Arktıkadan sýyq aýa engen kezde temperatýra - 40°S - qa deıin tómendeıdi. Kóktemde, kúzde úsik júrip turady. Jazy ystyq, qapyryq, shildeniń ortasha temperatýrasy 22°- 24°S. Ańyzaq jelder jıi soǵady. Jaýyn - shashynnyń ortasha mólsheri soltústikte 350 mm, ońtústikte 140 mm.
Kaspıı mańy oıpatynyń negizgi baılyǵy - munaı men gaz. Olar jer qabattaryndaǵy tuzdy kúmbezderdiń kóterilýine baılanysty paıda bolǵan jaryqshaqtarǵa jınalǵan. Perm, trıas, ıýra, bor jáne paleogen qabattarynda saqtalǵan. Qazir bul aýdanda Teńiz, Qarashyǵanaq, Jańajol sıaqty munaı men gaz ken oryndary jumys isteıdi. Paıdaly qazbalardan as tuzy, bor, qurylys materıaldary (qum, saz balshyq jáne t. b.) óndiriledi.
1 - tapsyrma. Oılan - juptas - bólis ádisi (poster quraý, qorǵaý)
Galereıaǵa saıahat(oqýshylar taqtaǵa jabystyrylǵan stıkerlerge saıahat jasaý arqyly, Shyǵys Eýropa jazyǵyna jatpaıtyn ózen kól, janýar, ósimdik attaryn alyp tastaý)
1 - top Janýarlar men ósimdikter
2 - top Ózender men kólder
3 - top Paıdaly qazbalary
2 - tapsyrma. Kestemen jumys
Tabıǵat jaǵdaıyna qolaıly jáne qolaısyz jaqtary
Tabıǵat jaǵdaıynyń qolaısyzdyǵy Tabıǵat jaǵdaıynyń qolaılylyǵy
3 - tapsyrma. Mıǵa shabýyl
1. Shyǵys Eýropa platformasynyń fýndamenti qandaı jynystardan qalyptasqan?
2. Kaspıı teńizi teńiz deńgeıinen neshe metr tómen?
3. Alǵash munaı fontany atqylaǵan jyl
4. Jem ózeni qandaı sýmen qorektenedi.?
5. Oıyl ózeni qaı ózenniń salasy?
6. Shyǵys Eýropa jazyǵynda ber tóbeshikter qaıda kezdesedi?
7. Qum, saz, balshyq, ulýtas bular
8. Shyǵys Eýropa jazyǵynyń jazdaǵy temperatýrasy
9. Teńizde qandaı balyqtar bar?
10. Kaspıı mańy oıpatynyń jer bederi nelikten jazyq bolyp keledi?
11. Tabıǵat erozıasynyń qandaı túri basym?
12. Shyǵys Eýropa jazyǵyndaǵy qazirgi ekologıalyq problemalary
4 - tapsyrma. Keskin kartamen jumys
Qazaqstannyń fızıkalyq - geografıalyq aýmaqtaryn túsirý
Refleksıa. Tabys baspaldaǵy
Úı tapsyrmasy: Shyǵys Eýropa jazyǵy oqý, mazmundaý
You Might Also Like
