InfoHub Logo

Sher óleńderi, keıde kóp eldiń basyna úı ishiniń qaıǵysynan, jeke adamnyń qaıǵyly kúıinen týatyny da bolady. Bul óleńderdiń bári de kóńildiń qaıǵyly qaraly sezimderin bildiretin sózder. Keı ýaqyt eldiń jalpaq qoldanǵan ádetinen týatyn óleńder de sherli óleńge qosylady. Osy aıtylǵan barlyq syrshyldyq óleńder, týǵan retine qaraı úsh túrge bólinedi.
1) Jalpaq eldiń saltymen baılanysqan sher óleńderi.
2) Din salty men din uǵymynan týatyn óleńder.
3) Qyz uzatý ústindegi salt óleńder.

1) El saltyndaǵy sher óleńderi: joqtaý, estirtý, qoshtasý, kóńil aıtý sıaqtylar.

a) Joqtaý. Joqtaý óleńi – kópke birdeı jaıylǵan kóp qazaqtyń qoldanǵan saltynan týatyn sher óleńi. Júrek qaıǵysyn óleńmen, ánmen, keıde kúımen shyǵarý eskiliktiń súıgen túri bolǵan. Keı ýaqytta jalpaq eldiń joqtaýy bolady. Ondaıda qaıǵyly qalyń eldiń atynan aqyn, jyraý joqtaıdy, keıde úı ishiniń aýyl-aımaq, rýdyń ishinde joqtaý óleńi bolady. Áýelgi túrdegi joqtaý – han ólgende qarashanyń joqtaýy. Qaıǵymen kúızelgen qalyń eldiń sherin jyraýlar aıtady.

Mysaly, Abylaı ál ústinde jatqanda, Buqar jyraýdyń joqtaǵany:

Qaıyrýsyz jylqy baqtyrǵan, hanym-aı,
Qalyńsyz qatyn qushtyrǵan, hanym-aı!
Úsh júzdiń balasynan úsh kisi aıtsam,
Qalar da ma eken janyń-aı!

Sher óleńi ólgenshe uzaq bolmaıdy, sher men qaıǵy ústinde kisi uzaq sóılesip turýǵa álsiz bolady. Sondyqtan shyn qaıǵy qysqan sózben kóp maǵynany tizip, tıimdi qyp aıtady. Buqar jyraýdyń joqtaýy, sol joqtaý. Bul bir aýyz óleńde Abylaıdyń ákimshiligi, qazaqqa qanshalyq jaıly bolǵany aıtylady.

Burynǵy kóp shabýyldyń artynan tynyshtyqty kóksep, amandyqty tilegen eldi Abylaı sol tilegen amandyq, tynyshtyǵyna jetkizgen, mańaıdaǵy jaýyna aıdyndy, el ishinde aýyl tentekterge tyıý salǵan aqyldy ákimdi joqtaıdy. Qalyńsyz qatyn qushtyrsa, Abylaıdyń myqty qolbasy bolǵany kórinedi, qazaq qolynyń Abylaı bastaǵannan beri joly bolyp, egesken jaýyn eger qylyp júrgeni bilinedi. Sol sebepti úsh júzdiń balasy alasyz tileý tileıdi, úsh júzden úsh kisi aıtpaq bolady. Minekı, az sózde kóp maǵyna. Kóp qaıǵysyn aqynnyń joqtaýymen bildirgeni Narmanbettiń zamandy joqtaǵan óleńinen kórinedi.

Saryarqa, sarqyraǵan sýyń qaıda?
Túnde shyq, kúndiz munar býyń qaıda?
Najaǵaı jarq-jurq etip, nóser quıǵan,
Kók jasyl kempirqosaq týyń qaıda?

Eldiń baqytty shaǵynda tabıǵat pishini de baqytty edi, bul kúnde ol joq, aqyn áýeli sony joqtaıdy.

Baı bar ma baıaǵydaı barqyldaǵan,
Asy mol, aty tegin tartylmaǵan?
Aldyńnan atyńdy ustap qurmet etken,
Jaıdary jeńgeń bar ma, jarqyldaǵan?
Paıdaly balyǵy kóp, darıań bar ma?
Sybyrsyz syr aıtatyn jarıań bar ma?
Aýzynan aıa tolym qaqyryq tastap
Batagóı basalqy aıtqan qarıań bar ma?

Osy retpen burynǵy kelin, ini, balany izdeıdi. Burynǵy aǵaıyn ortasynyń uıtqysy buzylmaǵan jaqsy zamandy túgel joqtaıdy. Aýyr zaman júdetken eldiń erkinshilik tynyshtyǵy mol bolyp, ótken kúnderdi joqtaǵan. Búgingi saıası qalypqa, búgingi sharýa qalyna yrza bolmaǵandyqtan, qaıǵyly qazaq balasy, tabıǵaty da ózgerip ketkendeı kóredi. Ózimen birge tabıǵat ta júdegen shyǵar dep túsinedi, bul túsinis el baılyǵy jer, jer eldiń quty dep túsingendikten týady. Búgin el malynan aıyrylsa, qyzyǵynan aıyrylsa, jer de qutynan aıyrylý kerek degen nanymnan týady.

Joqtaýdyń úshinshi túri: ólgen ulyn ananyń joqtaýy; kúıeýinen jesir qalǵan jarynyń joqtaýy. Bul – úı ishindegi turmystyń sheri. Mysaly, Áıekeniń joqtaýy. Shegen bı ólgende kelininiń joqtaýy. Úshinshi, kúıeýi ólgende, Bopy tóreniń qaryndasynyń joqtaýy23.
Shegen bı ólgende, kelini aıtqan joqtaý:

Áýeden ushqan ylashyn,
Ylashyn jaıar qulashyn.
Atamdy alǵan qudaıdyń
Kelini mendeı jylasyn!

Úı ishiniń qaıǵysynan týatyn joqtaý óleńniń ekinshisi, Bopy tóreniń qaryndasynyń joqtaýy:

"Kúldári belbeý belimde,
Yzaly boldym elimde.
Bopekem jarlyq bergen soń,
Júre ber oıym jónime
Bas-bas ólim, bas ólim.
Basynan kelgen osy ólim.
Orqash ta orqash, orqash taý,
Baýraıy tolǵan kók bas taý!
Top ishinde qıyn-dy,
Jalǵyz endi sóz bastaý.
Bastamasqa sharam ne
Basyma salǵan qaram ne!
Japyraǵyn jalpaıtyp,
Jarlyny alǵan osy ólim.
Qudaı dosy Muqambet;
Ony da alǵan osy ólim.
Qylyshynan qan tamǵan,
Álini alǵan osy ólim.
Ólimniń nesi, oıbaıym!
Bul isti salǵan qudaıym.
Qara bir shashym jaıaıyn,
Jaıaıyn da jıaıyn.
Kúnáli barmaq jez tyrnaq
Kúninde qanǵa boıaıyn.
Albyraǵan aqsha bet
Súıegine taıaıyn,
Móımildegen qara kóz
Jaspenen ony oıaıyn.
Alshańdap júrgen, jas tórem,
Ornyńa kimdi qoıaıyn?
Men jylamaı kim jylar:
Betimdegi jaram ne!
Boǵastyń boıyn orys aldy,
Júrektiń basyn dert aldy.
On jeti jasar bı-jandy.
Qorasan degen dert aldy.
Asylda gaýhar bolatyn.
Ushaıyn desem qanatym.
Ákekem qosqan qosaqtan,
Aıyrdy sheber qudaıym.
Alty atanǵa júk arttym.
Aldar hanmen bek tarttym.
Aldynan júrmes, ata ekem,
Qushaqtap turyp sóz qattym.
Arǵymaq úıirin saǵynsa,
Artqy aıaǵyn qaǵynar:
Alǵanyn beıbaq saǵynsa,
Qannan eneń jaǵynar.

Joqtaýdyń ishinde ólgen adamnyń qasıetin kóp sanaıtynnyń belgisi mynaý óleńnen kórinedi.

Alty atasy baı ótken,
Alty atanǵa júk artqan,
Uıada suńqar túletken
Qıada suńqar tiletken.
Altaıy qyzyl túlki atqan.
Barshany bózdeı jyrttyrǵan.
Jibekti júndeı túttirgen
Shylaýshyny salyp at mingen.
Shyńyraýdan alyp sý ishken,
Shynjyrly qaýǵa tarttyrǵan
Qaıynnan astaý shaptyrǵan.
Qaptatyp jylqy japtyrǵan.
Kúni de túnim, bazarym!
Alladan kaıtty nazarym.
Betimnen ketti ajarym.
Han ıemiz ketkendeı,
Bir kúnde ketti bazarym.
Jazdygúni bolǵanda,
Kúnniń kózi baılanǵan.
Aq suńqar ushyp aınalǵan.

Joqtaý óleńiniń mysaly qazaqtyń aýyzsha ádebıetinde óte kóp. Bul túrdiń alǵashqy shyqqan mezgili qaı kez ekenin bilý qıyn.
Erte zamannan beri kele jatqan túr ekeni daýsyz. Joqtaý, jalǵyz qazaqta emes, orys eskiliginde de bar bolǵan. Burynǵy zamanda ólgen jaqynyn orystar joqtaıtyn. Biraq onyń qazaqtikinen aıyrmasy: joqtaý óleń jattama bolatyn. Ertede shyqqan bir óleńdi, kim ólse de, ózgertpesten aıta beretin. Aıtýshylary da qazaqtikindeı qaıǵyly úıdiń óz ishinen shyqqan adam emes, ádeıi kim ólse, sony joqtap júretin joqtaǵysh (plakalshısa) qatyndar bolatyn. Solardy jaldap ákelip jylatyp, ólgenderin joqtatyp alatyn. Jylaǵysh qatyndarǵa joqtaý aıtý arnaýly kásip bolatyn.

Qazaq joqtaýynyń budan kóp basqalyǵy bar. Eń áýeli qazaqtyń kisisi ólse, ony qaraly úıdiń óz ishindegi barlyq jany jylap joqtaıdy. Solardyń ishinde qatyny, sheshesi, qaryndasy, qyzy sıaqty jan kúıeri bolsa, solar joqtaıdy. Kóp joqtaýdyń óz betinshe shyǵarylǵan saryny, daýysy bolady. Eski ádet boıynsha, erteńdi kesh sol sarynǵa joqtaý óleńdi qosyp, daýys qylady. Onan soń qazaqtaǵy joqtaý óleń ólgen bir adamnyń ózine ǵana arnalyp shyqqan tyń sóz bolady. Basqa bireýdiń aıtqan joqtaýyn aıtý, jattama óleńdi aıtý – qazaq uǵynysynsha min. Ondaı joqtaý kóńildiń shyn qaıǵy-zarynan shyqqan emes, jalǵan joqtaý bolady. Kózdiń jasy, júrektiń jalynymen shyǵatyn qaraly óleń ásheıindegi qyzyq, jubanysh úshin aıtylatyn óleńnen bólek bolýy kerek. Sondyqtan bul kúnge sheıin qazaq ishinde aıtylǵan sansyz kóp joqtaý óleń bolsa, barlyǵy da birinen-biri bólek óleńder. Ras, olardyń da birine-biri uqsaıtyn jeri bar, biraq uqsastyq sózinde emes, túpki maǵynasynda, uzyn-yrǵa sarynynda ǵana. Syrtqy óleń qylǵan sózderi birinen-biri basqa-basqa bolady.

Joqtaý óleńi sıaqty, keıin qaralatyn eskertý, qoshtasý, kóńil aıtý óleńderi de túgelimen osy aıtylǵan zańdarǵa baǵynady. Osy óleńderdiń barlyǵy da shyn qaıǵymen baılanysý shart bolǵandyqtan, barlyq joqtaý óleńi sıaqty óleńderdi túgel jınap, túgelimen ádebıet tarıhynyń ishine kirgizý múmkin emes.

Este joq eski kúnnen bastap, dál búgingi kúnge sheıin, sansyz kóp joqtaý óleńi aıtylǵan. Biz qazir de, joqtaý óleńin sóz qylǵanda qazaqtyń eskiligi qandaı túrli óleń qaldyrǵan degen suraqqa jaýap berip, osy óleńniń túrin ǵana aıtyp otyrmyz. Sol túrin bildirý úshin joǵarydaǵy eki-úsh óleńdi mysalǵa aldyq. Munda Shegenniń joqtaýy – eski óleń. Bizdiń qolymyzǵa túsken joqtaý óleńniń eń eskisi. "Atamdy alǵan qudaıdyń kelini mendeı jylasyn" degen sóz, qazaqqa din qarańǵylyǵynyń jaıylyp bolmaǵan kezin bildiredi. Áli din nanymynyń noqtasy atasyn qurmettegen kelindi baǵyndyryp jetpegen ýaqytty kórsetedi. Atasyn joqtap otyrǵan qaraly kelinge, Shegendeı bı qudaıynan bálen batyr, olqy da emes sıaqtanady. Budan árirek ýaqytta shyqqan joqtaý óleńdi alsaq, álde budan da góri jatyǵyraq sóz shyǵýǵa bolar edi.
Úı ishiniń qaıǵysyn bildiretin joqtaý óleńderiniń ishinde kóp sózge mysal bolary "Áıekeniń joqtaýy". Munda berirek zamandaǵy kóp joqtaý óleńderiniń ishinde keletin uzyn sarynnyń barlyǵy da ashyq, tolyq shyqqan.

Joqtaý óleń sıaqty saltpen baılanysqan sher óleńiniń barlyǵy, qazaq elinde óleń óneri qanshalyq qasıetti, qadirli sóz bolǵanyn bildirýden basqa, taǵy bir baǵaly jer bolǵan. Ol baǵasy: qaıǵyǵa dýshar bolǵan jankúıer áıelge janynan óleń shyǵarýdy mindet qylǵany. Jaqyny ólip, júregine qaıaý túsken áıel óziniń qaıǵyly kúıin bildirip, boıyna bitken óneri bolsa, synǵa salyp, óleń shyǵaryp kórý kerek. Salt boıynsha ólikti qadirleý, jyl ýaǵyna sheıin joqtaý, sol jyl ýaǵyna sheıin qaraly bolyp otyratyn áıelge, aqyndyq ónerin eriksiz qadirli qylyp, eriksiz sony izdetedi. Saltqa baǵynýdan óleńshilikke, ánshilikke boısunyp, sol ónerdiń jolyna eriksiz salynýdy kerek qyldy. Ras, munymen qazaq áıeliniń bári birdeı aqyn bolyp ketken joq. Óz janynan shyǵara almaǵan áıel ólikke arnalǵan óleńdi jaqynyna shyǵartyp alyp ta jylaıtyn bolady. Biraq osy salttan, aqyndyq sıaqty qasıetti ónerdi qadirleıtin shart týatynyn ǵana aıtamyz.

á) Estirtý óleńderi. Eski qazaq saltynda, kóp eldi kúızeltetin qaıǵyny arnaýly óleń estirtetin ádet bolǵan. Han ólgende estirtý, ardaqty azamat ólgende jan kúıerine estirtý óleń eski qazaqtyń ómirinde qýanyshyn ulǵaıtyp, qaıǵysyn kemitetin jubanyshty besigi bolǵan. Dúnıege kelgende óleńmen qarsy alyp, dúnıeden kóshkende óleńmen jóneltetin. Jalpaq qazaq tirshiliginde sulý sóz, kimniń de bolsa, súıeýi bolatyn.
Estirtý óleń sol qaıǵy ústindegi súıeý sóz, kóńil aıtyp jubatqan sóz bolatyn. Mysaly, Sarybaı ólgende, tazshanyń estirtkeni. Estirtý kóbinese tuspal, jumbaqpen bastalady. Sonymen aýyr habarǵa daıyndap alady. Sodan keıin ólgen jannyń qasıeti aıtylady. Kóp eldiń qasıetti ólimge kúızelgenin aıtady. Ólgen hannyń ómirine baǵa beriledi. Búgingi qaıǵyǵa kóptiń ortaqtyǵy aıtylady. Mysaly, Sarybaıdy alsaq, Sarybaı muratyna jetpeı ólgen joq. Ózine kelsek, tóre, Baltalynyń hany bolǵan. Kóp el tirshiliginde basyn bıletse, ólgende joqtap, egilip jylap otyr. Bul Sarybaıdyń tirshiligine kóp atynan bergen baǵa. Kim Sarybaıdaı baqqa jetti. Bir adam osydan artyq ne tileıdi? Artynda qalǵan hanymy! El júreginiń adaldyǵy, nıetiniń shyndyǵy sol, endi áıel demeıdi, soǵan da bıletedi. Arýaǵyn syılaǵany osy. Sarybaı armansyz óldi. Sebebi onyń uly bar. Endigi eldiń adal tileýi, sol artynda qalǵan urpaǵyna aýady. Sondyqtan artynda qalǵan Qozyjanǵa egilip jylaǵan kóp halyq kóz jasymen qaıyrly ómir tileıdi.

Estirtý óleńderi keıde, ózge sher óleńderi sıaqty kúımen de aıtylatyn bolǵan.

Mysaly, Aqmet hannyń balasyn jelikken qulan óltirip ketkende kúıshi dombyramen estirtedi.

Dombyra:
Aqsaq qulan Joshyhan.
Balasy ólgen osy han, -
dep, kúılep, sóılegendeı bolypty. Sodan balasynyń ólgenin bilipti.

Estirtý óleńiniń ishinde joqtaýmen aralas keletin úlginiń mysaly – Sarybaı ólgende tazshanyń estirtkeni:

Ańǵa da ketken Sary-ekem-aý!
Tań erteńgi salqynda
Minsiz de týǵan jan edi-aý!
Ónege boıy, qalpynda.
Kelimsek tóre han bolyp,
Baltalynyń halqyna,
Órisi tolyp malyna,
Qazynasy tolǵan altynǵa.
Qaıyrly ǵumyr bere kór!
Qozyjanǵa artynda...

Estirtý óleńiniń ekinshi mysaly, Baıshýaq bı ólgende, balasy Baıǵaraǵa qypshaq Ӏzbasty bıdiń estirtkeni:

Ýa... Baıǵara! Baıǵara!
Beri taman bir qara!
Bir sózim bar aıtamyn.
Aıtamyn da qaıtamyn
Tyńdaǵanǵa bir para.
El shetine sóz keldi.
Qolymdy aqsha bir qusqa sermedim:
Sermesem de bilmedim,
Bildirýshi bar ma eken!
Alyp arystan qulasa.
Jan berýshi bar ma eken!
Aqqan darıa qurysa,
Sý berýshi bar ma eken!
Han sultandar qulasa
Jan berýshi bar ma eken!
Arǵy atań seniń Daıyr han
Dushpandyǵyn aıyrǵan.
Bergi atań seniń Qaıym han,
Jaýdy kórse, qymsynǵan;
Óz atań seniń Baıshýaq
Altyn taqtan taıypty,
Estire almaı otyrǵan
Kóp jamaǵat aıypty, –
Qazaq penen qalmaqtyń degen.
Osy sózden Baıǵara ákesiniń ólgenin biledi.

b) Qoshtasý óleńderi. Syrshyldyq óleńderiniń bir túri – qoshtasý. Munda, el basynan keshken kúnderdiń qaıǵysy bilinedi. Kóp eldiń kúızelgen ýaıym, sheri aıtylady. Qazaqtyń aqyny, ár alýan jaqsylary ólim ústinde qaljyń aıtyp, keıde án men óleń shyǵaratyn bolǵan. Qaıǵydan sózdi jubanysh qylý, kúıinishtiń ústinde óleńmen sherin tarqatý eskiliktiń súıgen túri. Sol sıaqty jastyqpen qoshtasý, kárilikti óleń qylý bar. Bul qazaq minezindegi ashyqtyqty kórsetedi. Árkimniń óz ishine jınalatyn sherdi, óz júreginiń túbinde saqtalyp júretin qaıǵy júdeýlikti topqa salý, qalyń áńgimesine, ermegine arnap berý qazaq mineziniń bir úlken aıyrmasy. Qoshtasý óleńderi: a) jerge qoshtasý, elge qoshtasý, á) ómirdiń ótken shaǵyna qoshtasý, b) ótip bara jatqan zamanǵa qoshtasý. Jerge qoshtasýdyń mysaly – Aı, Tańsyq óleńderi:

Baltaly, Baǵanaly el aman bol,
Baqaly, baldyrǵandy kól aman bol!
Terýshi em erikkende, ermek etip,
Ekpe, jıde, alma aǵash, gúl aman bol!
Jibekteı shalǵynynda oınap ósken
Segiz saı taý bitkendi sala aman bol!
Úıeńki, qaıyń, terek, tal aman bol!
Qalǵan el halaıyqtyń shaly aman bol!
Qaıyn atań Qarabaı senen qashty.
Jórgekte Qozy Kórpesh, bala aman bol!
Taýyp al, qýyp júrip, arttan izdep,
El jaqsysy Taılaq bı aıtqanym sol.
Osy izi toqsan myńnyń soqpaq bolar,
Joǵalmas qaıda barsań qazylǵan jol
Taılaqtyń endi aman bol, qalǵan eli!
Arqanyń sen de aman bol, qońyr jeli
Ystyqqa kún júrmeıtin salqyn soǵyp,
Aqqan bulaq, dúm aǵash kóleńkeli.
Ózen, ólke, jota men tóbe aman bol!
Taılaq bı, el jaqsysy, kóp, aman bol!
Izendi, betegeli, myq jýsandy,
Aq kóde malǵa shúıgin shóp aman bol!
Jasy kishi ini men aǵa aman bol!
İrebdel óńsheń myrza aǵa aman bol!
Qaıyn atań Qarabaı senen qashty.
Jórgekte Qozy Kórpesh bala aman bol!
Baıandy bermeı keter saǵan boqty;
Aıym, kúnim atarsyń qazaly oqty,
Kúninde kúıeý bolyp izdep kelseń,
Jolyńda biz turamyz aıtqan toqty.
Qozeke, pispeı qalǵan sen bir alma,
Boıyńa qýat kirip kúsh tolar ma?
Qozy Kórpesh kúıeý bop, biz qaıyn bıke.
Iilisip turatyn kún bolar ma?!
Qolynan ıt Qarabaı malyn soımas,
Sol nálet damyl qylyp dámge toımas.
Qudaıym taǵdyryń da qosqan bolsa,
Qaıda barsań onda bar seni qoımas.
Úıińe qudaı ońdap qydyr qonar.
Er Luqban qoltyqtap joldas bolar.
Eger de sapar qylyp izdep kelseń,
Osy izi toqsan myńnan soqpaq bolar.
Baltaly, Baǵanaly halyq aman bol!
Jórgekte Qozy Kórpesh jalqy aman bol!
Jeńeshe, qurby-qurdas, kelin-kepshik,
Halaıyq bizdi oılaǵan jalpy aman bol!

Bul qoshtasýdyń ishindegi úlken maǵyna: Saryarqanyń týyp-ósken eline qanshalyqty qymbatty ekenin kórsetedi. Saryarqa – el besigi. Qazaq jurtynyń júregimen bir týysqan qymbatty jeri – Saryarqa, qazaq baılyǵynyń qutty berekesi. Arqadan basqa jerde ızendi, myq jýsandy, betegeli jer joq. Ózge jerde ekpe, jıde, kóleńke aǵash joq. Ózgeniń jeli de Arqanyń jelindeı espeıdi. Arqanyn qońyr jeli, Arqany jaılaǵan eldiń ǵana jeli. Qazaq eli tabıǵat balasy. En jaılaýynyń tabıǵatymen júregi týysqan. Arqada erikkende ermek tabylady. Tilese malyna qut, bereke tabylady. Jarastyǵyn toltyratyn baqaly, baldyrǵandy kóli de bar. Eki qyzdyń aýzymen Saryarqanyń qazaq balasyna qanshalyq qadirli ekeni bilinedi. Ózgeden sezimi artyq, júregi názik áıel tilimen Saryarqaǵa qoshtasý aıtylady.

Ekinshi Kúderi qojanyń Qarqaralydan aýarda aıtqany:

"Qarqaraly, Qazylyq:
Jatýshy ediń jazylyp.
Jazǵyturym bolǵanda,
Baýyryńa el kóshkende,
Kóshtiń joly súrleý bop,
Qalýshy edi qazylyp.
Jatyp qalǵan jas qozy
Jaıylyp qoı bolǵan taý:
Egizimniń syńary
Birin soısa toı bolar,
Qalǵan biri balqash bop,
Baǵylan qozy qoı bolar;
Soıǵanynyń terisi,
Jónin bilgen sheberge,
Bir ezi bir boı bolar.
Ileı bilmes jamanǵa,
El quryp ketkende,
Ala sholaq ıtterge
Kókpary bolyp tartylyp,
Nedáýir mereke toı bolar.
Qarqaraly qaıran taý.
Tıýshi edi paıdań taý,
Paıdasynyń belgisi
Uıymda turǵan ólkesi,
Ólkesiniń belgisi:
Shańyraǵym, ýyǵym,
Úıde baqan, syryǵym
At ustaıtyn quryǵym,
Qazanyma qaqpaǵym,
Jeli bir soǵar toqpaǵym:
Arba, arys, beldigim,
El qystaýǵa kelgende
Sıyr bir jatar shiligim,
At júre almas araldym,
İshinde buǵy, maraldym,
Buǵy da maral jatqan jer.
Mergende tańdap atqan jer
Merekege batqan jer.
Artyǵyn alyp satqan jer.
Baı tóbeti ańqyldap,
Baısal taýyp órgen taý.
Balasy qazdaı baıpańdap
Báıbishe dáýren súrgen taý.
Ákem bir kúıeý bolǵan taý.
Sheshem bir kelip bolǵan taý.
Aq búrkenish salynyp,
Ala beren kıgen taý.
Keteıin dep ketpedim,
Tóńiregiń tolǵan jaý.
Saıyńda qopa qamysym.
Tamam bir jurtqa tanysym,
Myna da kárip zorlyqtan
Qaldyń-aý esil qonysym!
Boranda malym yqpaǵan,
Úıimdi daýyl jyqpaǵan,
Shaǵyr bir jýsan ızendim!
Senen de ketip kúızeldim...
Baılaýly atqa pishenim,
Maqtaýly atqa kisenim,
At arqandar qazyǵym.
Balalarǵa azyǵym,
Keteıin dep ketpedim.
Kápirden boldy jazyǵyń.
On eki qazylyq on túnek,
Mańyrap jatqan qoı túnek,
Esil, Nura eki sý
Eńkeıip onan betiń jý!
Birin de sheker, biriń bal.
Qaı birińdi aıtaıyn
Betege, kóde, jaýylsha,
Shýlap turǵan báriń bal –
Keteıin dep ketpedim:
Alyp ketti-aý kápir qý".

Munda da jerge qoshtasý: biraq joǵarǵymen eki arasynda aıyrmasy bar. Anaý názik áıel sezimine batqan qaıǵyny bildiredi, sońǵy óleń eldiń sharýashylyǵyna, eldiń irgeli eldigine zalal keltirgen kemshilikti aıtady. Bulaı joqtaǵanda sharýa qamy kúızelgendiginen aıtady. Anada, júrektiń týǵan jerimen baılanysqan názik kúıleri keledi. Sharýa esebinsiz, paıdany kózdemeı sezimdi júrek qaıǵysy aıtylady. Mynada kárip zorlyǵy, el kúızelisiniń sebebi, qazaqty eldikten shyǵarǵan qıanattyń sheti kórinedi. Munda jalpaq eldiń qamy aıtylady.
Qoshtasý óleńiniń ekinshi bir túri: ólerde artta qalyp bara jatqan týǵan-týysqany men týyp-ósken elge arnap aıtatyn sózder. Mysaly, Kempirbaıdyń Ásetke aıtqan óleńi, Sabyrbaı aqynnyń Qýandyq degen qyzyna aıtqan sózderi.

Keıde ólerdegi qoshtasý óleńi sol arada shyǵarǵan arnaýly ánmen aıtylady. Máselen Sabyrbaıdyń:

Atyńnan aınalaıyn, Qýandyǵym,
Baıqaımyn naýqasymnyń túbi myǵym.
Bir qaıla shybyn janǵa bola ma dep,
Malymdy altaı jazdaı qyldym shyǵyn.
Mingenim dáıim meniń shubalań ker,
El-jurtym men ólgen soń Sábekem der.
As berip, at tarattyryp áliń kelmes,
Ker atty, tor bestimen ıshanǵa ber.
Mingenim dáıim meniń qula kerim,
Júırik te, berik te emes, álim-berim.
Dúnıeden sapar shegip men baramyn.
Artymda qosh aman bol, qaıran elim! –
degen óleńi, osy kúnge sheıin Semeı úıezinde Sabyrbaıdyń ózi shyǵarǵan ánimen aıtylady.

Ómirdiń talaı tar kezeń, taıǵaq keshýinde ne óleń, ne mátel aıtpasa, oraıly sóz taýyp keıingige sondaı halynan belgi qalmasa, ondaı jaqsy kózge qorash kórinip qalatyn. Sondyqtan kendik, sabyrlyq, erlik belgisin bir bildirý úshin adamnyń óz basynyń eń aýyr mınýti ólim aldynda bolsa, soǵan da ne óleń, ne ón shyǵaryp, ne bolmasa kúldirgi qaljyń aıtyp boı kendigin bildirip ketý kerek. Ólerde óleńmen, ánmen qoshtasý kóbinese aqyndardyń ádeti. Sabyrbaıdan basqa ólerinde qoshtasý óleń aıtyp ketken aqyn Kempirbaı. Ál ústinde jatqan Kempirbaıǵa Áset kelip mynany aıtady:

Assalamaǵalaıkým, eı, Kempirbaı!
Dertińe shıpa bersin, patsha qudaı!
Syrtyńnan "aýrý" dep esitken soń
Men keldim ádeıi izdep kóńiliń suraı.
Sonda ál ústinde jatqan Kempirbaıdyń bergen jaýaby:
Kóńilimdi Áset keldi kótergeli,
Bolmaıdy keýde shirkin jótelgeli.
Alyp ber dombyramdy ana turǵan,
Basymdy jastyqpenen kóter beri!
Artyma bir-eki aýyz sóz tastaıyn,
Qonǵanyń shynyńmenen beker me edi?
Boz shapsa, boz ozbaı ma býryldan?
Men shapsam jer sharasy qýyrylǵan.
Jaı tastap aıaǵymdy alyp jyldam,
Jabynyń kúnde ozýshy em tuǵyrynan.
Alashqa altyn júzdi jaqyn bolmaq,
Adamnyń ár ne qylsa pıǵylynan.
"Er Dáýit" eki jasta ıektegen.
Qyrdyń sýyn ishtim qudyǵynan.
Keshegi zamanymnyń amanynda,
Mendaǵy asyp júrdim Buǵynymnan.
Ushsa da qanat baılap aspanmenen,
Ólimniń kim qutylar quryǵynan,
Surasań qal jaıymdy, Ásetjanym,
Jatyrmyn ushaıyn dep tuǵyrymnan.
Ásetjan, osy aýrýdan ólem bilem!
Allanyń amanatyn berem bilem.
Keýdemnen kók ala úırek "qosh" dep ushty,
Sol shirkin kári joldas óleń bilem.
Basymda qımaı otyr biraz toqtap,
Ketpeı tur bóten jaqqa aınalsoqtap.
"Serigim, qosh! Aman bol, Kempirbaı!" dep
Jylaıdy burynǵy ótken kúndi joqtap.
Ásetjan, osy aýrý qoımas bilem
Allanyń ámiri eki bolmas bilem,
Sony aıtyp qaıyrylmastan ushyp ketti.
Osy óleń Serkebaıǵa qonbas bilem.
Sálem aıt, Arqadaǵy han-qaraǵa
Han Bertis, Qarqaraly Jandar aǵa
Atyǵaı, Qaraýyl men órdegi Úısin,
Qaraótkel tanys edim eki araǵa.
Semeıde topyraǵym bolar bilem.
Kempirbaı duǵa qylsyn bısharaǵa".

Bul óleń osy rettegi qoshtasý óleńderiniń barlyǵyna tolyq mysal. Jalpy qoshtasý sózderdiń ishinde ne aıtylatyny, kóńildiń qandaı jaıy sóz bolatyny osynda tegis aıtylady. Sonda ár adam tirshiliginde taýysa almaı ketken armany bolsa, keıingige aıtar tilegi bolsa, ómir boıy kóńilinde ózgeden jasyryp júrgen muńy men sher sıaqty syry bolsa, solaryn aıtady.

Kempirbaıdyń ólerde aıtqan sózi sondaılyq kóńiline tyǵylyp júrgen syrdy ashady. Ol syry – aqyndyq syry. Sondyqtan ózindeı aqyn Ásetke ǵana aıtylady. Kempirbaıdyń syry: ony bes jasynan Dáýit ıektegen eken. Sol kúnde keýdesine kókala úırek bolyp kári joldas óleń qonǵan eken. Bul óleń barlyq aqynǵa aqyndyq óneri shetten kelip darıtyn qasıet dep túsingendi bildiredi.

Burynǵy eski nanym boıynsha, aqyndyqtyń da ıesi bar. Ol ıesi Dáýitteı paıǵambar, sonyń jibergen syıy. Óziniń bólek jan, bólek denesi bar: kókala úırek pishininde. Osy syrdy aqyn syrlasyna ashýmen birge, Kempirbaı dúnıeden kóshkeli jatyp óz ómiriniń armanyn aıtady. Ol armany – sol qadirli, qasıetti syı bunyń urpaǵyna qalmaıtyn sıaqty.

Rýǵa bólingen salttyń balasy Kempirbaı, artynda ózinen urpaq qalyp, ol urpaq buǵan bitken ónerge ıe bolýyn tileıdi. Atadan balaǵa rý joldasy sıaqtanyp aqyndyq óneri saqtalyp qalýyn tileıtin tileý bar. Onysy – artynda iz qalyp, tirshiliktegi qasıeti saqtalyp qalýy. Biraq kókala úırek aınalsoqtap qımaı otyryp, artynan "qosh" dep ushyp ketedi. Ol: óleń keıingi urpaǵyna qonbaıtynyn bildirgeni. Óleń Kempirbaıdan ketedi. Kókala úırek ketken soń, aqynnyń til-aýzy da tyıylady. Jalǵyz-aq arman qaldy: "Osy óleń Serkebaıǵa qonbas bilem" deıdi. Mine, qoshtasqan jerde júrektegi syr men kóńilde ketip bara jatqan armandy aıtqan jeri.

Qoshtasýdyń úshinshi túri – ótip ketken dáýrendi aıtyp, sony eske túsirý bolady. Ótken kún árqashan qolǵa qaıtyp kelmeıtin, qıynǵa ketken qymbatty kún.

Ótkenniń bir sekýndy qaıta ákeletin tabıǵat kúni bolar ma dep talaı aqynnyń jylap, jyrlaǵan armandy kúni, sondaı arman jalǵyz aqynda emes, jabaıy adamdarda da bolady. Ótken kúnniń, ásirese qymbatty bolatyny, qartaıǵan shaqta. Qartaıyp, gúl sýalyp, ot óshken kezde adamnyń aıaq astynda qol sozyp qarańǵy kór turǵanda, tirshilik sheri boıdy jeńbeı tura almaıdy. Sol kúndegi ómirdiń jalǵyz jubanyshy eskini eske túsirýde. Eski kúndegi kórgenin, uıqyda kórgen tátti tústeı esine alyp, ótken jaıyn áńgime qylýda. Sonymen ózin jubatady. Adam balasyndaǵy sezim tirshiliginiń bul kúıin basynan keshirmeıtin kári joq. Sondyqtan qazaqtyń da qartaıyp, qýaty qaıtqan aqyn, ánshileriniń ótken kúnge qoshtasyp aıtqan óleńderi bar. Mysaly, Qaratoqaı Eset bıdiń qartaıǵanda aıtqan óleńi:

Taýǵa bitken qaıyńnyń
Solqyldar basy jel ótse.
Toǵaıǵa bitken jońyshqa
Solǵyn tartar kún ótse.
Erni salpy er aty,
Semirmes qaıta, er ótse,
Eńkeıińki tartady.
Er qolynan mal ketse.
Arbadan úrkip jaman at,
Er saldyrmas, jal bitse.
Tilep alǵan uldaryń
Til almaıdy er jetse.
Han burylyp qaraǵan,
Bı burylyp suraǵan
Kórki bolmas arýdyń
Eki on besten jas ótse.
Syldyrlap belin sheshingen,
Nazdanyp aıaq kósilgen,
Jalǵanyńa, jandarym
Qadiriń keter kún bolar,
Er qartaıyp, jas jetse.
Men, men edim, men edim,
Qatarǵa minseń qaıtpaıtyn;
Qas qara nar men edim,
Shabýyl shapsa sharshamas.
Shyny tulpar men edim,
Qasarysyp kelgende,
Qap túbine syımaǵan,
Taza bolat men edim.
Qaımaqtan ushqan qý ilgen,
Anyq suńqar men edim.
Tegeýirinim teris bitken,
Tepsem jilik syndyrǵan,
Qyran búrkit men edim.
Qartaıdym da qor boldym,
Kún seniki, jastarym!
Kórip-bilip, bastadym.
Kárilikke jetkizse,
Talaıdy kórer bastaryń.
Zamanymda ózimniń
Jasanysqan jaý kórdim,
Belsenisken daý kórdim,
Úrikpedim de saspadym,
Biri ótirik bolmasyn,
Tabanym taıyp qashpadym.
Táýekel – erdiń joldasy,
Tilektes bolǵan dos, jarym,
Sol dáýlettiń tusynda.
Samarqandy sapyryp.
Shapqan shópteı japyryp,
Aspadym da saspadym.
Qandy kóılek joldasty,
Sary altyndaı saqtadym.
Meniń kórgen zatym bul
Tókpeı, shashpaı qoldanyp,
Ortaǵa súırep tastadym.
Ótken dáýrenmen qoshtasý, keıde ánmen de aıtyldy. Máselen: Tezek tóreniń "Seksen" degen áni.

Kóńil aıtý óleńi. Kóńil aıtý keıde estirtýmen birge keledi. Aýyr habar alǵashqy ret estiletin jerde, qur ǵana qaıǵynyń ózin aıtyp, jaranyń aýzyn ashyp qoımaı, qazaqtaǵy baýyrmaldyq, týysqandyq, jan kúıerlik jolymen, sonyń emi sıaqty, jubatý da aıtylady. Búgingi kúni qaıǵy bolsa onyń ornyn basatyn, kóńilge de medeý bolatyn ekinshi jubanysh, ekinshi bir súıinish barlyǵy da aıtylady. Bunyń kóbine ózge adamnyń ómirinen, ózge qaıǵyǵa túsken zarlylardyń tájirıbesinen mysal keltirip, sonymen jubantady. Eger qaıǵy jańa estirtilgen bolsa, kóńil aıtý sonymen birge aıtylady. Bir-aq ret aıtylatyn bolsa, kóńil aıtý qaıǵyly habar estilgen soń, ýaıym-sherge túsken jankúıer jaqynǵa jany ashyǵan jannyń bári aıtatyn jubatý sózder.

Kóńil aıtýdyń ústinde burynǵy aqyn, burynǵy bı sıaqty qarıalar, kóbinese dúnıeniń baıansyzdyǵy týraly, tirshilikte adam basyna neshe túrli ózgeris, jańalyqtar keletini týraly ózinshe tereń pikir, tolǵaýly syn aıtady. Dúnıede bir halden ózgermeı turatyn turaqtylyq joq, bútindigin máńgi saqtap turatyn túgel bitken nárse joq. "Tozbasty usta soqpaıdy, ólmesti qudaı jaratpaıdy" deıdi. Dúnıedegi jandy-jansyzdyń ómirin mysalǵa alyp, bar adam balasynyń qaýym tirshiligin alyp, sonyń bárinen eriksiz toqtaý qylyp, oı túsirerlik mysaldar aıtady. Tereń oıly, aqyldy sóz qaıǵylynyń barlyǵyn eriksiz kóndirip, dálelimen jeńip, qaıǵysynan aıyqtyrǵandaı bolady. Kóńil aıtqan toqtaý túrde: "Qanaty bútin suńqar joq, tuıaǵy bútin tulpar joq; japyraǵy bútin aǵash joq, baýyry bútin alash joq" degen sıaqty jubatýlar búkil dúnıe tolǵan qaza, búkil adam balasynyń barlyǵy qazaly ekenin bildiredi. Sondyqtan jubanyp, toqtaý qylý esi durys adamǵa mindet sıaqty bolady.

Kóńil aıtý óleńi de, burynǵy qarastyrǵan salt óleńderi sıaqty, sansyz kóp óleń. Bunyń da óte eskisi de, berirek zamanda shyqqan jańa túri de bar. Bizge kóńil aıtý óleńiniń túrimen tanysý kerek bolǵandyqtan, solardyń mysalyna tómendegi Súıindik Edige bıdiń Jáńgir hanǵa aıtqan sózin alamyz:

Aq suńqar ushty uıadan,
Qol jetpeıtin qıadan.
Qanaty bútin suńqar joq,
Tuıaǵy bútin tulpar joq.
Kóter, han, basyńdy!
İsh myna asyńdy!
Bosatpa belińdi!
Muńaıtpa elińdi!
Tozbasty usta soqpaıdy,
Ólmesti qudaı jaratpaıdy.

Han basyn kóterip alyp: "Ýa, shyraǵym! Qaı ulsyń? Arǵynda Edige atty bir ul bar edi, sol emespisiń", – deıdi.
– Sol bolarmyz, – dep jaýap qaıtarady.
Han muńyn aıtyp, qaıǵym qaıtse jeńiledi dep surapty. Sonda Edigeniń aıtqany:
Qaıǵyń jıylǵan jurttyń tobynda qalady
Atylǵan myltyqtyń oǵynda qalady,
Júırik attyń tuıaǵynda qalady,
Aqqan sýdyń boıynda qalady,
Sulý qatynnyń qoınynda qalady,
Qyzyq, mereke oıynda qalady,
İstemeseń, moınyńda qalady.

---