InfoHub Logo

Eski parohod Voznesenedegi aılaqtan yrǵalyp áreń shyqty da Onega kóline kelip tústi.

Aınalada aq tún sozylyp jatyr. Men bul túndi alǵash ret Neva men Lenıngrad saraılary ústinen emes, soltústiktiń ormandy keńistigi men kólderi arasynda júrgende kórdim.

Shyǵysta júzi júdeý aı qýaryp, tómendep turdy. Ol múlde jaryq shyǵarmaıtyn sıaqty.

Parohodtan taraǵan tolqyndar qaraǵaı qabyǵy bólshekterin terbetip, alysqa mańyp barady. Jaǵada, ejelgi bir qystaq shetindegi shirkeýde me qalaı, kúzetshi munaradaǵy qońyraý saǵatty - on eki ret soqty. Jaǵalaý alys bolsa da, onyń áýezdi úni bizge jetip, parohodty janap, sý aıdyny ústimen aı salbyrap, ilinip turǵan móldir sapaqqa sińip jatty.

Men aq túnniń kisi janyn qajytatyn jaryǵyn ne dep ataıtynymdy ózim de bilmeımin. Jumbaq deıim be? Álde dýaly deıim be?

Osynaý túnder maǵan ámanda tabıǵattyń ásire syıy sıaqtanyp kórinedi. Olarda appaq aýanyń jáne folga men kúmis jarqylynyń tunyq móldirligi bar.

Adam osy bir sulýlyq pen áıbat ta ǵajaıyp túnderdiń joǵalyp ketýine múlde kóngisi kelmeıdi. Sol sebepti de uzaq ómir súrý jazmyshynda joq, tańǵajaıyp nárseler sıaqty, aq túnder de óziniń pánılik baıansyzdyǵymen kisini jeńil muńǵa shomdyratyn bolýǵa tıis.

Men teriskeıge tuńǵysh ret ketip baramyn, biraq maǵan sol aranyń bári, ásirese jan baspaıtyn meńireý baqtardaǵy kesheýil kúzde gúl-sheshegi tógilip bitken aq moıyldyń shoǵyry tym tanys sekildi bolyp kórindi.

Osynaý sýyq ta jupar ıisti moıyldar Voznesenede óte kóp edi. Bunda olardy eshkim de úzip alyp, ústel ústine qumyraǵa salyp qoımaıdy eken.

Men Petrozavodskıe bara jatqan edim. So kezde Alekseı Maksımovıch Gorkıı "Fabrıkter men zaýyttardyń tarıhy" aıdarymen kitaptar toptamasyn basyp shyǵarýdy oıyna alǵan bolatyn. Bul iske ol kóptegen jazýshylardy tartty, jáne brıgadalar bolyp jumys isteý máselesi sheshildi, - osynaý sóz so kezde ádebıette alǵash ret paıda boldy.

Gorkıı meniń tańdaýyma birneshe zaýytty usyndy. Men Petrozavodskidegi ejelgi Petr zaýytyna toqtadym. Onyń negizin salǵan Petr Birinshi edi jáne ol bastapqy kezde zeńbirek pen zákir zaýyty retinde ómir súrdi, sosyn quıý isimen aınalysty, al revolúsıadan keıin jol mashınalaryn daıyndaýǵa kóshti.

Men brıgadalyq jumystan bas tarttym. Adamnyń is-qımyly salasynda arteldik jumys isteý, ásirese, kitap jumysynda aqylǵa múlde qonbaıdy degenge óz basym (dáp qazir de) ımandaı senemin. Eń táýiri budan tutas kitap emes, or túrli ocherkterdiń jınaǵy shyǵady. Menińshe, ol kitaptan, materıalynyń ereksheligine qaramastan, árbir jazýshynyń jeke óziniń aqıqat bolmysty qabyldaýy, onyń stıli men tiliniń qadir-kasıetteri kórinýge tıis.

Men eki ne úsh adam bir mezgilde bir skrıpkada qalaı oınaı almaıtyn bolsa, sol sıaqty bir kitapty da birlesip jazýǵa bolmaıdy dep eseptedim.

Men muny Alekseı Maksımovıchke aıttym. Ol tunjyrap, úırenshikti ádetimen, saýsaqtarymen ústeldi barabandata bastady, biraz oılandy da:

- Jigitim, sizdi jurt órkókirek dep aıyptaıdy áli. Biraq jalpy alǵanda, jazyńyz! Biraq sizge uıatqa qalýǵa bolmaıdy - kitapty mindetti túrde ákelińiz. Qaıtseńizde!

Parohodta osy áńgimeni esime túsirdim de so kitapty jazatynyma ábden sendim. Maǵan soltústik qatty unady. Osy bir jaǵdaı, sol kezde maǵan jumysymdy edáýir jeńildetetindeı bolyp kórindi. Petrdiń zaýyty týraly sol kitapqa men soltústiktiń ózimdi tutqyn etken - aq túnderin, tymyq sýlaryn, orman-toǵaılaryn, moıylyn, ándetip sóılesetin novgorodtyk sózderin, tumsyqtary aqqýdyń moıny sıaqtanyp, buralyp turatyn qara qaıyqtardyń, ár túrli shópter sýretteri salynǵan ıin aǵashtaryn (kúıente) -bár-bárin kirgizbek boldym.

Petrozavodsk ol zamanda qulazyp jatqan typ-tynysh qala edi. Kóshe-kóshelerde múk basqan qoıtastar jatatyn. Kúlli qala bir túrli slúda sıaqty bolatyn - bálkim, bul kólden shyǵatyn bozǵylt sáýleden be, álde kózge qorash, biraq janǵa jaıly aqshyl aspannan ba, áıteýir solaı bolyp kórinetin.

Petrozavodskide men muraǵattar men kitaphanada osharylyp otyryp, Petr zaýytyna qatysty bar nárselerdiń bárin túgel oqı bastadym. Zaýyttyń tarıhy kúrdeli de qyzǵylyqty eken. Petr Birinshi, shotland ınjenerleri, bizdiń basybaıly talantty ismerlerimiz, metal quıýdyń karrondyq ádisi, sý mashınalary, ózderiniń daǵdyly ádet-ǵuryptary - osynyń bári kitapqa mol materıal berdi.

Bárinen buryn men onyń joba-josparyn jasadym. Onda qyrýar tarıh pen sıpattamalar bar-tuǵyn, biraq adamdar az edi.

Men so kitapty sol arada, Karelıada, jazbaq boldym, sondyqtan da burynǵy muǵalıma Serafıma Ionovnanyń - kózildirigi men fransýz tilin bilgeni bolmasa, - muǵalımaǵa múlde uqsamaıtyn, múlde qara dúrsin bolyp ketken kempir úıiniń bir bólmesin jaldap aldym.

Men kitapty jospar boıynsha jazýǵa kiristim, biraq qansha qınalsam da qol astyńdaǵy kitap qojyrap, shashyla berdi. Men materıaldardy dánerkelep, sementtep tas bekitip, tabıǵı aǵys arnasyna salǵym keldi.

Materıal ydyraı berdi. Qyzyqty bólshekter, kórshi turǵan qyzǵylyqty bólshekterdiń qoldaýy bolmaǵasyn, jansyzdanyp, ilinip-salyna berdi. So bir muraǵat faktilerine jan kirgize alatyn birde-bir nárse - shyraıly egjeı-tegjeıler, ýaqyt aýasy men ózime týys adamdar taǵdyry qoldap-qostap turmaǵasyn, olar jetim-jalǵyz kúıinde erbıip qala berdi.

Men sý mashınalary týraly, óndiris týraly, ismerler týraly jazdym, jazaryn jazsam da, osynaý dúnıeniń bárine, meniń jeke basymnyń qatysy bolmasa, tym álsiz bolsa da, bu materıalǵa sony lırıkalyq tynys jan kirgizbese, kitaptan eshteńe shyqpaıtynyn anyq túsinip, qamyǵa otyryp, qalam tebirenttim. Jáne jalpy, eshbir kitap shyqpaıtynyn bildim.

(Retti jerinde aıtaıyn, sol kezdiń ózinde-aq men adamdar týraly qalaı jazsaq, mashınalar týraly da dál solaı, olardy da sezip, jaqsy kórip, olar úshin de qýanyp, jabyrqap otyryp jazý kerek ekenin túsingen edim. Kimniń qalaı sezinetinin qaıdam, áıteýir, óz basym bir mashına úshin, máselenkı, "Pobeda" úshin, eger ol jarlaýyt órden ótý úshin bar kúshin salyp, zorlanyp, zarlaǵanda, soǵan dáp ózim jegilgendeı bolyp sezinemin. Men odan, ásilinde, mashınadan kem sharshamaıtyn sıaqtymyn. Múmkin, bul mysal onsha sátti de emes shyǵar, biraq mashına týraly jazatyn bolsańyz, onda tiri jándikterge qalaı qaraıtyn bolsańyz, olarǵa da tap solaı qaraý kerek. Meniń bir baıqaǵanym, jaqsy ismerler men jumysshylar dop solaı qaraıdy.)

Dúnıede materıal aldynda ál-dármensiz turyp qalýdan ótken jerkenishti de aýyr nárse bolmaıdy.

Men ózimdi dop bir balet kórsetýge shyǵatyn nemese Kant fılosofıasyn redaksıalaýǵa kirisetin kisideıin sezindim.

Al jadym meniń Gorkııdiń "Tek sizge uıalyp qalýǵa bolmaıdy - kitapty mindetti túrde ákelińiz" degen sózimen oqta-tekte bir shanshyp qoıady.

Bunyń ústine jazýshy sheberliginiń ózim qasıettep ustanatyn bir negizi buzylǵanyna jabyrqanyp, kóńilim qaldy. Men, jeke basynyń derbestigin joǵaltpaı, kez kelgen materıaldy qaǵyp alyp, op-ońaı ıgerip ketetin adam ǵana jazýshy bola alady dep esepteıtin edim.

Meniń bul hal-aqýalym, nede bolsa soǵan kónip, eshteńeni jazbaı, Petrozavodskiden taıyp turýǵa bel baılaýmen aıaqtaldy.

Meniń basyma túsken osy bir bále jóninen pikir alysatyn Serafıma Ionovnadan ózge tiri jan joq edi. Men oǵan sátsizdikke ushyraǵanymdy aıtaıyn dep yńǵaılana bergenimnen-ak, ol, tegi, óziniń qaıdaǵy bir muǵalimdik sezgishtigimen ony burynyraq ańǵaryp qoıypty.

- Siz, ásilinde, meniń baıaǵy emtıhan aldyndaǵy aqyly az gımnazıs qyzdarym sekildisiz, -dedi ol maǵan. - Olar basyna kózine túskenniń bárin tyqpalap alady da, eshteńeni kórmeıtin, neniń mándi, neniń bos sóz ekenin túsinbeıtin. Siz ábden sharshaǵansyz. Men sizdiń jazýshylyq isińizden beıhabarmyn, biraq munda qysymmen eshteńeni de jasaýǵa bolmaıdy dep oılaımyn. Tek ózińizdi bekerden-beker júıkeletesiz. Al, bul zıandy, tipti qaýipti nárse. Siz kúıgelektep, ketip qalmańyz. Tynyǵyńyz. Kólge baryńyz, qalany aralap kórińiz. Bizdiń bu qalamyz jaqsy, qarapaıym. Múmkin, birdeńe shyǵadydaǵy.

Biraq men júrýge belbaıladym. Júrer aldynda Petrozavodskty aralap, seıildep qaıtpaqshy boldym. Osy ýaqytqa deıin men ony jarytyp kórgen de joq edim.

Men kóldi boılap, teristikke qaraı júrip, qalanyń shetine shyqtym. Shaǵyn úıler shoǵyry bitti. Endi baqshalar sozylyp jatty. Solardyń ara-arasynan birde ana jerden, birde myna jerden aıqyshtar men zırat eskertkishteri kórine bastady.

Qaıdaǵy bir shal sábiz júıegin otap jatyr. Men odan aıqyshtardyń jaıyn suradym.

- Buryn bul mańda qorym bolatyn, - dedi shal - Sheteldikterdi jerleıtin sıaqty edi. Al endi qazir bul ara baqsha qajetine jarady, eskertkishterdi alyp tastady. Qalǵandary da uzaqqa barmaıdy. Kelesi kóktemge deıin turatyn shyǵar, odan árige shydamas.

Ras, eskertkishter az tuǵyn - nebári bes-alty ǵana. Olardyń bireýi ádemilep quıylǵan shombal shoıyn qoramen qorshalypty.

Men sonyń qasyna bardym. Synyp qalǵan granıt ustynnan fransýz tilinde jazylǵan sózder kórinedi. Bıik oshaǵan sol jazýdy túgelge jýyq jasyryp tur.

Men oshaǵandy syndyryp, jazýdy oqydym: "Sharl-Evgenıı Lonsevıl, Imperator Napoleonnyń uly armıasynyń artılerıa ofıseri. 1778 jyly Perpınánda týyp, 1816 jyldyń jazynda Petrozavodskide, otanynan alysta qaıtys boldy. Onyń qusaly júregi tynym-tynyshtyq tapqaıdy".

Men kóz aldymdaǵy óte sırek kezdesetin, qaıǵyly taǵdyr adamynyń molasy ekenin, dál osy kisi ózime kómekke keletinin túsindim.

Úıge qaıtyp kelip, Serafıma Ionovnaga Petrozavodskide qalatynymdy aıttym da tabanda muraǵatqa qaraı júrdim.

Onda ábden qýaryp, qańsyp qalǵan, aryq shólmekteı bolyp ketken kózildirikti shal, matematıkanyń burynǵy oqytýshysy jumys isteıdi eken. Muraǵat áli tolyq jınalyp bitpepti, biraq shal ony tolyq ıgerip alǵan tárizdi.

Men oǵan bastan keshirgen jaıtymdy aıttym. Shaldyń tolqyǵanyn kórseńiz. Ol jurtty jalyqtyratyn anyqtamalar, negizinen shirkeý kitabyna qarap, týý týraly kýálikter berip, onyń ózin de asa sırek berip ádettengen ǵoı, al endi qazir muraǵattan ári qıyn, ári qyzǵylyqty nárseni izdep, osydan júz jyl buryn nelikten ekeni belgisiz, Petrozavodskide qaıtys bolǵan, jumbaq sıaqty Napoleon ofıserine qatysy bar dúnıe ataýlynyń bárin tabýy kerek.

Shal da, men de - ekeýmiz de mazasyz kúıge tústik. Muraǵattan Lonsevıldiń tıtteı de bolsa, bir izi tabylmas pa eken, az ba, kóp be, áıteýir, soǵan qarap, onyń ǵumyryn qaıta qalpyna keltirýge bolmas pa eken? Nemese biz eshteńeni taba almaıtyn shyǵarmyz.

Qoıshy, áıteýir, shal kenet qonalqyǵa úıge qaıtpaıtynyn, túni boıy muraǵatty tintip shyǵatynyn bildirdi. Meniń sonymen birge qalǵym kelip edi, biraq bóten adamnyń muraǵatta qalýyna bolmaıdy eken. Sodan keıin men qalaǵa kettimdaǵy nan, shujyq, shaı men qant satyp alyp, ol túnde aýqattanýy úshin, sonyń bárin shalǵa aparyp berdim.

İzdeýimiz toǵyz kúnge sozyldy. Kún saıyn erteńgilik shal maǵan, óziniń boljaýy boıynsha, Lonsevıl jóninde birdeńe aıtylady-aý deıtin isterdiń tizimin kórsetetin boldy. Eń qyzyqty istiń tusyna ol "belgi" qoıady da olardy matematık retinde, "radıkaldar" dep ataıtyn edi.

Tek jetinshi kúni ǵana qorym kitabynan fransýz armıasynyń tutqyny Sharl-Evgenıı Lonsevıldiń bir túrli túsiniksiz jaǵdaıda jerlengeni týraly jazý tabyldy.

Toǵyzynshy kúni eki kisiniń jeke hattarynda Lonsevıldiń aty atalatyny, al onynshy kúni Olones gýbernatorynyń "so bir Lonsevıl degenniń áıeli Marıa-Sesılıa Trınıteniń Fransıadan onyń molasyna eskertkish ornatý úshin kelgeni" jónindegi qol qoıylmaǵan jyrtyq joldaýhaty tabyldy.

Materıaldar osymen sarqylyp bitti de. Biraq so bir oljany tapqanyna arhıvarıýs shaldyń júzi jaınap qýanǵanynyń ózi meniń qıalymdy oıatyp, Lonsevıldi tiriltýime jetip artylǵan edi.

Lonsevıl qalaı paıda bolysymen, men de kitapty jazýǵa kiristim - tek jýyrda ǵana basy birikpeı, tógilip-shashylyp jatqan kúlli materıal kenet onyń arqaýyna aınaldy. Bular ózinen-ózi fransýz revolúsıasy men Napoleonnyń Reseıge jasaǵan joryǵyna qatysyp, Gjatsk túbinde qazaqtar tutqynǵa alǵannan keıin, Petrozavodske jer aýdarylyp, sonda qyzýynyń kúrt kóterilýinen qaıtys bolǵan artıllerıstiń aınalasyna toptasyp jata qaldy.

"Sharl Lonsevıldiń taǵdyry" hıkaıaty tap osylaı jazylǵan edi.

Adam paıda bolǵansha, materıal da ólik sıaqty edi.

Buǵan qosa kitaptyń kúni buryn jasalǵan jospary túgeldeı tas-talqan boldy. Endigi hıkaıany Lonsevıldiń ózidóngelentip ala jóneldi. Ol magnıt sekildi tek tarıhı faktilerdi ǵana emes, meniń soltústikte kórgen nárselerimniń kóbin de ózine tartyp áketti.

Hıkaıatta ólgen Lonsevıldi joqtaýdyń bir kórinisi bar. Áıeldiń daýys qylýynyń sózin men naǵyz joqtaýdan aldym. Bul arnaıy aıtýǵa turarlyq oqıǵa.

Men parohodpen Svır ózenimen joǵaryǵa, Ladoga kólinen Onega kóline qaraı bara jatqanmyn. Bir jerde, Svırısada ma eken, tómengi palýbaǵa kemejaıdan qarapaıym qaraǵaı tabytty ákelip qoıdy.

Svırısada Svır ózeni boıyndaǵy eń kári jáne tájrıbeli losman qaıtys bolypty. Onyń dos-jaran losmandary marqumnyń máıiti salynǵan tabytty, kóz jumǵan baıǵus óziniń súıikti ózenimen qoshtassyn degendeıin, kúlli ózendi qýalap, Svırısadan Voznesenege deıin alyp ótpekshi bolady. Bunymen birge jaǵalaýdyń turǵyndaryna sol alqaptyń eń qurmetti, erekshe áıgili adamymen qoshtasýlaryna múmkindik jasaıdy.

Mundaı gáp, Svır - tabaldyryq-bógesinderi kóp, aǵysy qatty ózen. Tájirıbeli losman bolmasa, parohodtar Svırdiń ekpindi aǵysynan óte almaıdy. Sol sebepti de Svır boıynda qadym zamandarynan beri ózara tyǵyz tamyrdasyp alǵan losmandardyń tutas bir rýy tirshilik quryp jatady.

Biz qatty aǵysty tabaldyryqtan ótken kezderi, parohodtyń ózi tolyq júrispen jumys istese de ony eki býksır súırep kele jatty.

Parohodtar aǵys ekpinimen tómen qaraı qaıtyp kele jatqanda - yldılaǵan kezderi, tabaldyryqtarǵa urynyp qalmas úshin, parohodtyń ózi de, býksırler de aǵysqa qarsy, keri júrispen jumys istedi.

Bizdiń parohodpen ólgen losmandy ákele jatqany jóninde ózenniń joǵary jaǵyna jedelhat jiberiledi. Sol sebepti de árbir kemejaıda parohodty turǵyn halyqtyń qalyń nópiri qarsy alyp jatty. Olardyń aldynda qara oramal tartqan joqtaýshy-kempirler turady. Parohod kemejaıǵa jaqyndaı bergennen-aq, olar qamyqqan ashyq daýyspen marqum bolǵan kisini joqtaı bastaıdy.

Osyndaı joqtaý jyrlarynyń sózderi eshqashan da qaıtalanbaıtyn. Menińshe, árbir joqtaý sýyryp salma jyr sıaqty.

Sol joqtaýlardyń biri mynadaı:

"Shynymen-aq baqıǵa qanat qaqtyń ba, shynymen-aq bizdi jetim ettiń be? Biz seni qasterlemedi deısiń be, jan yrysy - jaqsy sózben elitip, meıirimimizdi tókpek pe ek? Áketaıym, Svırge bir qarashy burylyp, aqyrǵy ret kóz salshy - jarqabaqqa aqqan qan qaraıyp baryp qatty ǵoı, qatyńdardyń kóz jasy kóldeı bolyp aqty ǵoı. Ah, jalǵan dúnıe-aı, ajal saǵan nege beımezgil keldi eken? Ah, qudaıym-aı, Svır ózeni boıyn qýalaı ólim shyraqtary nege ǵana epelektep janyp tur?"

Hosh, sonymen biz túni boıy bir sát te úzilmegen joqtaý jyry astynda Voznesenege deıin jettik.

Al Voznesenede parohodqa qabaqtary salyńqy bir kisiler - losmandar kelip, tabyttyń qaqpaǵyn ashty. Onda bet-júzin jel-quz qaqtaǵan, álýetti aq shashty shal jatyr eken.

Tabytty kenep súlgiler ústine salyp, daýys salǵan joqtaýmen jaǵaǵa qaraı alyp ketti. Tabyt artyńda aq júzin shálimen búrkegen jas áıel ketip barady. Ol bir sary shashty balany jetektep alypty. Onyń sońynan birneshe qadam keıin, ústine ózen kapıtanynyń formasyn kıgen, orta jastaǵy erkek ketip bara jatty. Bular ólgen kisiniń qyzy men nemeresi, kúıeý balasy edi.

Parohod ústindegi jalaýdy sál tómen túsirdi, tabytty zıratqa qaraı alyp bara jatqanda parohod birneshe ret sozylta gýdok berdi.

Sol hıkaıatta taǵy bir áserim tóbe kórsetti. Ol áserde mańyzdy eshteńe joq snáqty, biraq nege ekenin qaıdam, ol teriskeımen tyǵyz baılanysty bolǵany sebepti esimde qalypty. Bul - Sholpannyń tótenshe jarqyrap turǵany.

Men soǵan deıin juldyzdyń dáp solaı mazdap, móldirep turǵanyn kórmegen edim. Sholpan tań aldynda, kógis tarta bastaǵan aspanda, dymqyl gaýhardyń tamshysyndaı bolyp, qubylyp turdy.

Ol shynynda da aspan-kóktiń ókilindeı tym ǵajaıyp tańǵy shapaqtyń habarshysyndaı boldy. Orta keńistikter men ońtústikte men ony eshqashan da baıqamaǵan edim. Al bu jaqta ol - kúlli beıkúná sulýlyǵymen qulazyǵan jazyq pen orman-toǵaılar ústinde jalǵyz ózi ǵana jaltyrap, so bir tańǵy sátter aldynda Onega men Zavoloche ústinde, Ladoga men Zaoneje ústinde jalǵyz ózi ǵana bılep-tóstep turǵandaı edi.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---