InfoHub Logo

Men 1921 jyly Semeı ýezinde tergeýshi bolyp qyzmet ettim. Kúz ýaqyty edi. Ózime qaraǵan aýdandaǵy elderdi aralap júrip, Qyzyl Adyrǵa kelsem, aýdan bıi Q. joldas sesıa quryp jatyr eken. Halyq esepsiz kóp jınalǵan: Semeı ýeziniń 7-bolysynan, Qarqaraly, Óskemen syqyldy ózge ýezerden, tipti Jetisýdyń Aıagózinen de mal daýlap, aqy surap kelgender bar eken. Q. joldas Semeı ýezinen qyzmetke jaqsy, uryǵa raqymsyz atanǵan bılerdiń biri sanalatyn. Jumystyń kóptiginen Q-nyń basy qatyp, damyl kórmeı, mezgilimen tamaq ishýge de ýaqyty bolmaı, erteden qara keshke sheıin sóıleýmen daýysy da qarlyqqan eken.

Jınalysqa tikken úıdiń birine biz de kelip tústik. Qandaı jumysty qandaı adam (tergeýshi me, bı me) qaraıtynyn bilmeıtin, ózderi neshe kúndeı kezek tımeı sarǵaıǵan, elderi alys, sot mańaıyndaǵy aýyldardy qoný-tústenýmen ábden mezi qylyp, jeksuryn bolǵan, Daýkester meni kórgen soń, «taǵy bir tóre keldi» dep, syıǵany úıge kirip, syımaǵany úıdiń jabdyǵynan daýystap, «taqsyr joldas, aryzymyz bar, pálen kúnnen beri bizge ese tımeı jatyr...» dep árkim óz basyndaǵy muńyn shaǵa bastady. Halyq sonshalyq kóp, bul elge biz kele jatqanda jolshybaı «sot arqyly óndirip aldyq» dep talaı mal aıdap bara jatqandardy kórgenbiz.

Áli de bolsa lek-legimen bireýler kelip jatyr, jumysy bitkender ketip jatyr.

Osynsha kóptiń jumysyn «zakonchiler» bitiremin degen sot sol aýylda eki jyl jatsa da bitetin emes. Ol kezde áli qylmys, zańdar shyqpaǵan, sot qyzmetkerleri istiń aq-qarasy «tóńkerisshildik arymen, sosıalısik sana jolymen ǵana» aıyratyn shaq. Q. joldasqa atsalysyp kómek kórsetip, men sol arada 3-4 kún bolǵanmyn.

Mine, sodan beri A jyl ótti. Qazirgideı zamanda bul az ýaqyt emes. Sodan beri talaı kemshilikter túzetildi. Biraq uly maqsatty tilekterdiń biri - áıel teńdigi áli de kóńildegideı júzege asqan joq. Buǵan sebep: eldiń súıegine sińgen eski ádettiń áli kúshtiligi, áıel tabynyń kózi ashylyp jetpeýi, bostandyq qadirin anyq bilmeýi, el ishindegi sottardyń salaqtyǵy - olaqtyǵy, taǵy-taǵylar. Qara basynyń bostandyǵyn kóksegen áıel jigerli bolsa, qazaq ishindegi sottar qatań qyzmetin bilip istep, joldan taımaıtyn bolsa, ádet-ǵuryp qansha kúshti bolǵanymen, joǵalmasqa sharasy joq.

«Bostandyq» degennen esime túsedi: sol joly bir qyz kórdim.

Osy qyz 7 aýdan sotyna aryz beredi: ata-anasy jastaı qalyń mal alyp, bireýge atastyryp qoıǵanyn, endi boıjetken soń, kúıeýi jaman ekenin bilip, ony súımeıtindigin baıandap, basyna bostandyq suraıdy. Sot qyzdy shaqyrtady. Qyzdyń áke-sheshesi, týysqandary, bári shubyryp ere keledi.

Bári qyzǵa jabylady. «Aryz bergenim joq, burynǵy kúıeýime barýǵa rızamyn» dep aıt dep úıretedi. Ásirese, ákesi qyzyna ólerdegi sózin aıtady, kózinen aqqan sorasy saqalyn jýady. Sheshesi álpeshtep ósirgenin aq sútin emizgenin, dos az, dushpan kóp, jurt aldynda masqara qylsa, pálensheniń qyzy ketti degen ataqqa ushyratsa, eki dúnıede rıza emestigin «aq batany buzsa, kósegesi kógermeıtinin» aıtady. 

Aǵalary birese zekıdi, birese jalynady. Qysqasy, bári jabylyp qyzdyń basyn dań qylady. Bári de, qyzdan sot jaýap alǵanda, birge bolady. Aqyrynda qyz beıshara áke-sheshesin aıap, sot aldynda «men aryz bergenim joq» dep shyǵady. Qyzdyń hat bilmegendigi úshin aryz jazyp, qol qoıǵan sol qyzdy almaq bolyp júrgen - súıgen jigiti Bekish eken. Endi sot bireýdiń qyzyn halyq aldynda masqara qylǵanyn tekserý, aıypkerdi jaýapqa tartý úshin qaýly jazyp, sol arada qolma qol maǵan tapsyrady.

... Qyzdy shaqyrttym. Áke-sheshesi, jaqyndary taǵy da shubyryp ere keldi. «Qyzyq» kórýshiler irgeden, jabyqtan syǵalap, tyńdap
birin-biri ıtermelep, túıe túskendeı úıdi qıratyp barady.

Boıjetken ádemi sáýlim qyz. Basyna túlki Tymaq kıgen, belin býynyp alǵan. Qyzdyń tymaq kıgenin - top ortasynda jalǵyz áıel bolyp kózge túspeıin dep uıalǵannan istegen ǵoı dep oılaýǵa bolsa da, belin tas qylyp býynǵany úıden shyqqanda-aq táýekelge bel baılap attanǵandyǵyn bildirgendeı bolyp kórinedi. Túsi qashqan, kóńilin qaıǵy basqan muńdy qyz kelip otyrǵannan qansha sezdirmeıin dese de, eriksiz kúrsinip
jibergendigi baıqalyp qaldy. Sheshesi sapty qamshyny taıanyp, surlanyp, ishinen «káne, júziqara, birdeme deshi» degendeı, qolaısyz bir sóz aıtsa ústine qona túskendeı bolyp, kózin aıyrmaı qyzynyń qarsysyna otyrdy. Ákesi, sot aldyndaǵy jaýaptan keıin kóńili jaılanǵandaı, sóıtse de «Saqtyqta qorlyq joq» degendeı, qyzynyń joǵarǵy jaǵynan oryn aldy. Halyq kóp, jumysy bar da, joq ta antalap qarap tur.

Tergeý ashpastan buryn qyzdy, taǵy qyz tanymaıtyn bóten elderdiń 3-4 adamyn alyp qalyp, bastyǵy qyzdyń áke-sheshesi qylyp, jurttyń bárin shyǵardym, úıdiń mańaıyna jaqyn jolatpaıtyn qylyp qyzben sóılestim.

- Bostandyq surap sotqa aryz berip pe ediń? - degenimde, qyz tómen qarap, bógelińkirep, aqyryn:

- Joq, - dedi.

- Áke-shesheń bireýmen quda bolyp, kúıeýge bergeli, ol kúıeýińdi jaratpaı bostandyq suraýyń ras bolsa da, endi búgin sot aldynda ata-anańnyń kóńiline qarap, solardy renjitpeımin, jurt aldynda tómen qaratpaımyn dep qazaqshylyqpen tanyp otyrǵan bolsań, endi seniń atyńnan aryz jazyp, sen úshin qol qoıyp otyrǵan jigit sotqa tartylady, men qazir ony shaqyryp jaýap alamyn, abaqtyǵa jóneltem. Ol jigit
súıgeniń bola qalsa, ony aıamaısyń ba? Ózgelerdiń kóńiline qaraımyn dep, burynǵy kúıeýińdi jek kóretiniń ras bolsa, óz ómiriń qaıǵyda ótpeı me, shynyńdy aıt! Qazirgi zaman - bostandyq zamany, endi burynǵydaı áıeldi eshkim zorlaı almaıdy. Súıseń, soǵan barasyń, - dep birsypyra sóz sóıledim. Kelgennen tómen qarap úndemeı tyńdap otyrǵan qyz, esik jaqqa bir qarady da, basyn kóterip alyp, týra maǵan burylyp:

- Aryz bergenim ras! - dedi. Bul sózdi nyp-nyǵyz qylyp, «Basymdy bireý kesip alsa da...» degendeı qajyrlanyp aıtty.

Qyzdyń shynyn aıtkyzǵanyma, «saýabyna» qalǵandaı bolǵanyma maqtanǵan kisideı men kúlip jiberdim.

- Mana sot suraǵanda nege aryz bermedim dediń, endi erteń taǵy bireýge «aryz bergem joq» dep júrsen, qalaı bolar? - degenimde.

- Qaıteıin, ol kisi sizshe suraǵan joq, - Kózi jáýdirep, - jurttyń bári antalap turǵan soń, - dep qyz da kúlimsiregendeı boldy.

...Men syrttaǵy kisiler úıge kirse de bolady dedim. Baıaǵy qaýym adam talasa-tarmasa qaıta keldi. Sheshesi taǵy manaǵydaı qyzynyń aldyna
qamshysyna taıanyp keldi. Shanshyla kelip otyrdy. Men endi jurttyń kózinshe jaýapty qyzdan resmı túrde jazyp alýǵa tyrystym.

- Basyńyzǵa bostandyq surap keldińiz. Sotqa aryz bergenińiz ras pa?

- Berdim, bergenim ras, - dep qyz jigerlenip, bastyrmalatyp eki ret jaýap qaıyrdy. Qyzdyń sheshesi qany qashyp, kózi jaýdyrap, qyzyn jep jibere jazdap:

- Alda betpaq-aı, betpaq-aı, betpaq-aı! He betimdi aıtaıyn, betpaq-aı! - dep tas-talqan bolyp, jolynda otyrǵan adamdarǵa súrine-qabyna úıden shyǵa jóneldi.

Kúpisiniń etegi salbyrap, «qudaı tóbeden urdy» degendeı, kebisin kıýdi de umytyp, báıbisheniń sońynan usqyny qashyp baıy shyqty.

Sóıtip qyz bostandyq aldy, armanyna jetti. Súıgenimen ketti. Ata-anasyn bala qansha jaqyn kórse de, qansha syılasa da, tirshilikte adamnyń azattyǵynan artyq eshnárse bolmaıtyndyǵyn, ol azattyqqa ózge túgil, ata-anasy qarsy kelse de, esh nárse aıyrbastamaıtyndyǵyn osy qyz sol joly jınalǵan jurtqa aıqyn kórsetti.

Mine, áli kúnge sheıin qarańǵylyqtan shyǵa almaı, azattyq qadirin uǵa almaı júrgen qazaq áıelderine áli de bolsa úlgi alýǵa sol qyz jaraıdy.

Átteń, sol qyzdyń atyn umyttym, qyz-aq edi.

---