InfoHub Logo

22-naýryzda Kún men tún teńesip, aǵash búrshiktep, tórt túlik mal tóldeıtin, ań-qustyń tuqymy órbip, uly tabıǵat jańaratyn jyl basy kelgende ininen tórt tyshqan atyp shyqty. Úlken bireýi — Ata tyshqan, ekinshisi — Ana tyshqan. Taǵy ekeýi — balalary bolatyn. Qyrdyń ústine shyǵyp Ata tyshqan jar saldy:

— Alaqaı, bıyl biz jyl patshasymyz! Osyny on eki jyl boıy kúttik. Endi bir jyl boıy bılik quramyz! Jer betindegi jándik ataýly, haıýanattar men adamdardar bizdiń aıtqanymyzben júredi! Al, kettik!, — dep áıeli men balalaryn bastap qara jolmen qalaǵa qaraı tartyp beredi.

— Áke, biz qalaı jyl patshasy bolamyz, Adamnan da kúshtimiz be?, — dedi shıqyldap uly.

— Oı, balam-aı, jyl ataýly myna bizden bastalady. Adamyńnyń ózi de tirligin bizben eseptesip jasaıdy!, — dep ábden bósti ákeleri.

— Áke, biz mysyqtan da myqtymyz ba?, — dedi kishkentaı qyzy.

— Árıne, mysyq myqty bolsa, nege onymen adamdar sanaspaıdy?.

— Ákesi-aý, aldymen balalarǵa qalaı bizdiń babalarymyz jyldyń bıligin alyp bergenin aıtyp berseńizshi!, — dedi áıeli maıysyp qana.

Áıeline ózderiniń babalaryn maqtaǵany maıdaı jaǵyp Ata tyshqan jetpis jeti atalary týraly áńgimeni bastaı jóneldi.

— Bizdiń túptiń túbindegi eń uly Babamyz haıýanattardyń jylǵa talasqan quryltaıyna qatysypty. Jaratýshy barlyq janýarlardy — jylqy bar, túıe bar, barys pen sıyr bar, tipti qoıan men átesh te bar bárine «kim Kúnniń shyqqanyn birinshi kórse sol — Jylbasy bolady. Sodan ary qaraı on ekińdi tizip árbir jyldyń patshasy jasaımyn», — depti. Sodan janýarlar túnimen kóz ilmeı Shyǵysqa qarap otyrypty. Túıe bolsa, «meniń boıym bárinen bıik, qınalmaı-aq Kúndi birinshi bolyp kórem, odan da uıyqtaı turaıyn», — dep jatyp qalypty. Bizbiń dáý babamyz óte aqyldy da aılaly eken. Jorǵalap jotasyna shyǵypty da qulaǵynyń ushyna otyryp alyp, jan-jaýar talasyp jatqanda bárinen buryn Kúndi kórip qalypty.

— Alaqaı, alaqaı!

Kúndi kórdim, alaqaı!

Qýlyǵymmen, aqylymmen

Bárin jeńdim, alaqaı!, — dep jar salypty.

Jaýarlar talasyn toqtata qoıyp Shyǵysqa qarasa Kún jaryqtyń álemge nuryn shashyp kóterilip keledi deıdi. Sodan jaratqan ıe qalǵandaryna: Sıyr, barys, qoıan, ulý, jylan, qoı, meshin, taýyq, ıt, dońyz, — dep bir-bir jyldan bólip beripti. Al, túıe áli uıyqtap jatypty. Sodan halyq arasynda «Túıe boıyna senip jyldan qur qalypty», — degen támsil qalypty. Sodan beri on eki jyl boıy kútip óz bıligimiz bolatyn jyldy kútemiz. Mine, bıyl bizdiń jyl!, — dep áńgimelep beripti.

Aýzy ashyla tyńdaǵan kishkentaı tyshqandar endi «biz myqty atanyń balalary ekemiz ǵoı, tekti ekemiz ǵoı», — dep maqtanyp áke-sheshesine erip úlken qalaǵa kelipti. Alataýdyń etegindegi bıik-bıik úıleri, qalyń aǵashtary men parkteri bar, sýaǵarlarynan syldyrlap sý aǵyp jatatyn ásem qalanyń ishinde múlgigen tynyshtyq. Tipti bir-birine jol bermeı tóbelesip qala beretin kólikteri de joq. Halqy qumyrsqadaı jybyrlap jumys istep, naýbaıhanada nany pisip, dámhanada asy pisip, zaýyttary men fabrıkalarynan shyqqan tútini aspanǵa shubatylyp jatatyn qalanyń myna tynyshtyǵy jan shoshytady eken. Ata-tyshqan bala-shaǵasymen úreıleri ushyńqyrap turǵanda aldylarynan dáý qara ıt shyǵady. Bir tiri jan shyqqanyna qýanǵan ol:

— Asalamaǵaleıkúm It aǵa!, — deıdi qyp-qysqa qolyn ala júgirip. It tumyldyryǵyn kıip alypty. Sozǵan qolyn keri ıterip:

— Sálem, Tyshqan! Qolyńdy ustaı almaımyn renjime! Bıylǵy seniń jylyń jaısyz bastalyp tur!, — dedi keıigendeı sóz bastap.

— Ne boldy, meniń bastalǵanym búgin ǵana emes pe?!

— Iá, sen bastalmaı jatyp, Tájtajal degen báleni ala keldiń. Eldi dúrbeleńge saldyń, — dep keıidi.

— Tájtajaly nesi?, — dep Ana-tyshqan baj ete tústi.

— Táj sıaqty bir vırýstan aýrý tarady. Ol tıgen jerin jalmap barady. Emi joq deıdi. Men turmaq adamdar da tumyldyryq kıip, qoldaryna qolǵap kıip, bir-birimen alystan ǵana amandasady. Qoryqqandary sondaı, úılerinen shyqpaıdy. Balalaryn baýyrlaryna taýyqqa uqsap basyp alyp, tek terezelerinen ǵana dalaǵa kóz salady. Myna jańalyqtan tyqshandar shoshyp qaldy. Ana-tyshqan:

— Bizge juqpaı ma eken?, — dedi.

— Joq, ol aýrý jan-janýarlarǵa juqpaıdy, tek adamdarǵa ǵana qaýipti eken, — dedi.

— Sonda bıyl Naýyryzdy toılamaı ma?!, — dedi Ata-tyshqan muńaıyp.

— Qaıdaǵy toı, úılerinen shyqpaıdy. Taýǵa shyǵyp jaýqazyn da termeıdi. Bylaı ıiskeshi, qalanyń ishi doǵdyrhana sıaqty dári sasyp ketti, — dep It murnyn kóke kóterip ıiskep, tipti ulyp jiberdi.

Tórt tyshqan da aýany ıiskep qalyp edi, shynynda qaıran alma ıisi ańqıtyn qala dári sasyp ketipti. Ana-tyshqan balalaryna:

— Qap, endi qaıttik! Baıaǵyda adamdar osy Naýryz kelgende «Ulystyń uly kúni áz Naýryz keldi!»- dep qýanyp, naýryz kóje pisirip, bir-birimen "Ulys oń bolsyn, aq mol bolsyn, bále-jala jerge ensin" dep amandasatyn. Olar merekelep jatqanda biz qazan-oshaq jaqty jaǵalap bir toıatynbyz. Oıyn-saýyqtary aptalarǵa ulasyp bir berekeli aı bolatyn. Endi ash qalatyn boldyńdar-aý, balalarym, — dep jylamsyrap ketti.

— Táıt, ary jamanshylyq shaqyrmaı!, — dep Ata-tyshqan áıeline zekip jiberdi, — bir mánisi bolar. Adamdar bar jerde yrys bar. Olardyń úılerine kirsek te ash bolmaımyz, — dedi senimdi túrde.

— Negizi adamdar degen kúshti! Qazir olar Tájtajalmen kúresip jatyr. Jaqynda bárin jeńip syrtqa shyǵady. Qaınaǵan tirlik bastalady. Ázirge adamdar qoqysqa kóp tamaq tastaıdy, sony jeımiz, senderge de jetedi, — dep qoıdy It.

— Al, jaqsy onda, biz qalany sharlaıyq!,- dep qoshtasty Itpen.

Baǵana «Men Jylbasymyn! Jyl Patshasymyn!,- dep bósip kele jatqan Ata-tyshqan jasyp qaldy. Janyndaǵy otbasy da úrpıisip bir-birine qarady.

Olar taǵy biraz júrgen soń Ana-tyshqan alystan ala mysyqty baıqap qaldy. Jaushyra:

— Oıbaı, mysyq!,- dep shyńǵyryp jiberdi. Aaldynda kele jatqan Ata-tyshqan alaq-julaq jan-jaǵyna qarady. Balalar anasynyń quıryǵyna jarmasa ketti.

Joldyń ar jaǵyna bir ala mysyq jotasyn kújireıtip bularǵa ses kórsetti. Ata jaýyn kórgendeı aldyńǵy eki aıaǵymen jer tirep, basyn qaıqaıta qaraıdy. Onyń qaharyn alystan sezgen Ata-tyshqannyń záresi ushyp:

— Qashyńdar! Tyǵylyńdar!,- dedi de ózi aldyǵa túsip zymyrady. Úsheýi sońynan erip keledi. Qudaı saqtaǵanda, ala mysyqty adastyryp ketti.

Úlkendi-kishili tórt tyshqan sol zytqannan zytyp otyryp Ortalyq demalys saıabaǵynan biraq shyqty. Munda da adam shoshyrlyq tynyshtyq. Zaman-aı, bir kezde myna dáý qaqpadan adamdar kirip-shyǵyp, baq ishinde án shyrqalyp, balalar neshe túri átkeshekterge terbelip, kúlip-oınap jatatyn. Anaý, ashananyń mańynda asta-tók tamaq bolatyn. Alystan tamaq ıisi murnyńdy jaryp, shaqyratyn. Búgin eshqandaı ıis joq. Esikteri tarsa jabyq. Qoqys jáshigi qańǵyrlap bos tur. Sonda da úmitsiz shaıtan dep jaqyndaı berip edi, jáshikterdiń artynda eki mysyq bajyldasyp tóbelesip, áldenege talasyp jatyr. O, sorlaǵandar-aı, ash shyǵar! Tyshqandar olardyń kóleńkesinen shoshyp taǵy qasha jóneldi. Ózderi ash, ábden sharshaǵan edi. Eń kishkentaılary:

— Osy mysyq degennen qashyp-aq, óletin boldyq qoı! Áke, nege sonsha qorqamyz?,- dedi burtıyp.

— Oıbaı, óshir únińdi! Ol bizdiń babalarymyzdyń ata jaýy!,- dep tap berdi ákesi.

— Bizdiń babamyz aqyldy, aılaly dep edińiz ǵoı, Jyl basy bolǵanda,- dedi ekinshi bala-tyshqan.

— Sol aılalylyǵynan ǵana mysyq degen báleniń qolyna túspeı júrmiz. Áıtpese, ol naqurys bizdi tútip jeıdi,- dedi analary.

— Bul dúnıede ádilet joq qoı! Áıtpese, adamdar Jylbasy dep moıyndaǵan tyshqan áýletin júni jalbyraǵan mysyq basyna ma?!,- dep kúıindi Ata-tyshqan.

— Ákesi, sabyr etińiz! Jaratýshynyń jazǵan Zańyn kim buza alady. Kúshtiniń aty — kúshti! Bizdi soǵan baǵynyshty etip qoıdy ǵoı,- dep kózine jas aldy Ana-tyshqan.

«Mysyq degen jer betindegi kúshti janýar eken ǵoı!»,- dep oılady bala-tyshqandar.

Tórteýi sol júrgennen haıýanattar parkine jetti. Munda da jan kórinbeıdi. Biraq aıqaılaǵan, bajyldaǵan, shyńǵyrǵan, qyńsylaǵan sumdyq únder estiledi. Haıýandardyń bári temir tordyń arǵy jaǵynda eken. Ana jerde — baqyryp Pil, odan ary — aqyryp Arystan, taǵy bir jerde — ulyp qasqyr, endi bireýinde — qyńsylap túlki, taǵy bir qorshaýda — qorbańdaǵan Aıý, janary jáýdiregen —elik, janynda — táýeshki, solaı birinen-biri kúshti ańdardyń bári qamaqta. Endigi bir shaǵyndaý qorshaýdan — maımyl, janynda — qoıan, totyqus, qyrǵaýyl, dáý jylan, domalanǵan tasbaqa, kirpi kórindi. Ata-tyshqan:

— Mynalardyń hal-jaǵdaıyn bileıik,- dedi ana-tyshqanǵa.

— Qoıyńyz, ash bolsa bizdi jep qoıar,- dedi áıeli.

— Bular tyshqan etin jemeıdi, olarǵa arnaıy tamaq beriledi. Ári olar qorshaýda tur. Bizge tıise almaıdy. Biz azattyqtamyz. Kerek bolsa qasha jónelemiz. Balalar, kórdińder me, basyń azat bolǵan qalaı jaqsy. Ana Arystannyń aqyrǵanyn qaıteıin, qamaýda turyp aıbattanyp. Biz kishkentaı bolsaq ta azatpyz. Óz bostandyǵymyz ózimizde. Sonyń arqasynda mine, el kórip, jer sharlap júrmiz,- dep maqtandy ákeleri.

— Men ana maımylmen sóılesip keleıin,- dep torǵa asylyp turǵan maımylǵa taıaý baryp:

— Maımyl, qalyń qalaı?,- dep amandasyp basyn ıdi.

— Sálem, jyl basy — Tyshqan!,- dedi maımyl da basyn ıip.

Ózin Jylbasy degenge masaıraǵan tyshqan:

— Ne boldy, buryn toryńda sekirip jan tappaýshy edi, basylyp qalypsyń ǵoı?

— Oı, Tysheke, surama! Adam balasyna «tájtajal» degen bir aýrý kelip úılerinen shyqpaı qaldy. Bizge jolamaıdy. Tamaǵymyz dy da óte az beredi. Buryn osynan ary-beri ótip, bizdi tamashalap, balalary maǵan banan, tátti nan laqtyratyn. Qaǵyp alyp tamsana jeıtinmin. Endigi turysym mynaý — eshkimge kregim joq,- dep jylamsyrady basy salbyrap.

— Bizdiń qyzyǵymyz da qýanyshymyz da Adamdar eken. Maǵan sábiz ben almany úıip tastaıtyn. Kirpige de sóıtetin. Endigi jatysymyzdy qara búrisip,- dep ana jaqtan qoıan shaǵyndy. Shańq-shańq etip totyqus:

— Tyshqan, dosym, Adamdar eń sulý qyzdaryn totydaıyn taranǵan dep meni qatty baǵalap, qanatymnan túsken qaýyrsyndy tórlerine ilip qadirleıtin. Mine, myna jaman aýrýdan shoshyp baıqus Adamdar biz turmaq óz týystaryna barmaıdy. Solarǵa degen saǵynyshtan óletin boldym!,- dep óksip-óksip jylady totyqus.

— Adamdarǵa kerek bolsa ýymdy bereıin ana tájtajaldyń emi tabylmaı jatyr deıdi, dári jasasyn, menen sálem aıta bar! Sen bizge qaraǵanda bostandyqtasyń ǵoı, tyshqan. Óziń bıyl jyl Patshasy boldyń!,- dep jylan basyn kóterip sálem joldady.

Atta-tyshqan áıeli men balalarynyń aldynda marqaıyp qorshaýdaǵylarǵa qarap:

— Haıýanat aǵaıyndar! Jylbasy retinde sálemderińdi Adamdarǵa jetkizemin! Sender de shydańdar, jaqynda Adamdar karantınnen qutylady. Qalaǵa shyǵyp, dalaǵa shyǵyp tirlikterine kirisedi. Senderge keledi,- dep úmittendirdi.

— Óziń aman bol, Tysheke!,- dep haıýandar óz qorshaýlarynda turyp qoldaryn bulǵasty.

Úlken jaýapkershilik júktegen Ata-tyshqan otbasy múshelerimen qolustasa júgirgen qalpy qalanyń ishine baryp Adamnyń úıine kirdi bir tesikten. Ashanada júrgen Adamnyń anasyn kórdi. Ol qýyp shyǵa ma dep qorqyp edi, tyshqandy kórgen Ana:

— Oı, Tyshqan kelip qalypty ǵoı. Bizge Jylbasy keldi! Bıylǵy jyl Tyshqan sıaqty berekeli de nesibeli bolady. Urpaǵymyz Tyshqannyń balalaryndaı kóbeıedi!,- dep qýanyp, kesege sút quıyp, janyna pisken et qoıdy. Myn qurmetke qýanǵan Ata-tyshqan Adamnyń anasyna:

— Adamnyń Anasy sizderge jan-janýar ataýly sálem joldaýda. Adamdarsyz ómirimiz ómir emes eken. Tájtajaldan tezirek qutylyp, qaıtadan qýana qaýyshaıyq! Kerek bolsa qolymyzda barymyzdan qarasaıyq, jylannyń ýynan dári jasap bereıik!,- degen ystyq sálemderin joldady,- dep basyn ıip turyp tapsyrmany jetkizdi.

— Rahmet, elshi Tyshqan! Qazir álemdegi adamzat ataýly birigip jatyr «Biz bárimiz birgemiz!»,- degen uran astynda. Adamdar birge bolǵanda jeńilmeıtin aýrý joq. Tájtajaldy da óziniń shyqqan inine qýyp tyǵamyz. Bıylǵy Tyshqan jylyn jaqynda úlken jeńispen bastaımyz!,- dep Ata-tyshqannyń basynan syıpady.

Ata-Tyshqan otbasy múshelerine:

— Kórdińder me, bizdiń de Adamdarsyz kúnimiz joq. Biz adamdarmen birgemiz!,- dep Adamnyń Anasy qoıǵan sút pen etti jep óz joldarymen ketti.

---