InfoHub Logo

Bir qystaqta ekeýi de Klaýs dep atalatyn kórshiler ómir súripti. Olardyń biriniń tórt aty, al ekinshisiniń jalǵyz aty bar eken. Olardy bir-birinen ajyratý úshin jurt tórt aty baryn Úlken Klaýs, al jalǵyz aty baryn Kishkentaı Klaýs dep atapty. Al, endi olardyń arasynda qandaı oqıǵa bolǵanyn baıandaıyq, bul ózi bir uzaq áńgime!

Ózara kelisim boıynsha, Kishkentaı Klaýs bir apta boıy óz atymen Úlken Klaýstyń egistik jerin jyrtýy kerek edi. Bir aıta keterligi, Úlken Klaýs Kishkentaı Klaýsqa tórt atyn aptasyna bir ret, tek jeksenbi kúni ǵana jumysqa jegýge beretin. Kishkentaı Klaýs bul kúni attardyń barlyǵyn tap bir óz menshigi sıaqty kórip, olardyń arqasynda shybyrtqysyn raqattana oınatatyn. Kún shaıdaı ashyq, sáske túske taman qońyraýlar kúńgirleı soǵylyp, qolyna duǵalyqtaryn ustap, sándi kıingen adamdar pirádardyń ýaǵyzyn tyńdaý úshin shirkeýge bettep keledi. Barlyǵy da Kishkentaı Klaýstyń ómirge dán rıza bolyp, bes birdeı atty soqaǵa jegip jer jyrtyp júrgenin kórdi. Ol bolsa, adamdar taıap qalǵanda:

— Áıt-shý, meniń attarym! — dep, qattyraq daýystap qoıyp shybyrtqysyn úıire jóneledi.

— Olaı aıtatyn jóniń joq! — deıdi muny estip qalǵan Úlken Klaýs. — seniń jalǵyz atyń bar emes pe!

Bul eskertýdi sál tyńdaǵanymen, taǵy bireýler taıap qalǵanda Kishkentaı Klaýs olaı menshiktep aıtpaýǵa tıis ekendigin umytyp ketip:

— Áı, janýar attarym-aı! — dep taǵy da aıqaı salady.

— Munyńdy endi toqtat! — deıdi shydamy taýsylǵan Úlken Klaýs. — Eger taǵy da bir ret osylaı aıtady ekensiń, men seniń atyńdy mańdaıynan bir qoıamyn. Atyń sespeı qatatyn bolady!

— Endigári aıtpaıymyn! — deıdi Kishkentaı Klaýs. — Durys aıtasyń, mine qoıdym!

Qaıdan ýádesinde tursyn, taǵy bireýler janynan ótip bara jatyp amandasqan kezde, ol bes atqa qarap maqtanysh bılegen keıippen:

— Shúý, men attarym! — dep shybyrtqysyn shartyldatyp, aıqaı salady.

— Al endeshe men saǵan attaryńdy tizgindep, ýádemdi oryndap bereıin! — deıdi Úlken Klaýs.

Sóıtip ol egistik alańynda attardy matap bekitýge arnalǵan jýan uńǵyny alady da, Kishkentaı Klaýstyń atyn basqa bir salyp, sespeı qatyrady.

— Átteń-aı, ne istediń! Endi meniń jalǵyz atym da joq! — dep kúbirlegen Kishkentaı Klaýs jylap jiberedi.

Sodan keıin ol atynyń terisin sypyryp alady da, ony jelge jaqsylap keptirip, qapqa salyp alady. Qabyn arqasyna salyp alady da, terisin qalaǵa aparyp satý úshin jolǵa shyǵady.

Bir jalpaq ný ormannyń ortasymen uzaq júrýge týra keledi, sóıtip kele jatqanda kún raıy buzylyp, Kishkentaı Klaýs joldan adasyp ketedi. Joldy áreń taýyp alyp túsken kezde ábden qas qaraıyp ketken edi. Qalaǵa deıin áli alys, keri qaıtýǵa jáne uzaq. Tún ortasyna deıin olaı da, bylaı da jete almaıtyn boldy.

Sóıtip kele jatqanda joldyń shetinde sharýa úıi turǵanyn kóredi. Terezeleri jabyq eken, biraq sańylaýdan kóz salsa, ot jyltyrap tur eken. «Endeshe, qalaı bolǵan kúnde, men munda kirip panalaýǵa tıispin», — dep oılaǵan Kishkentaı Klaýs qaqpanyń esigin qaǵady.

Úı ıesi áıel qaqpany ashyp, munyń mán-jaıyn bilgennen keıin: kúıeýiniń jol júrip ketkenin, sondyqtan onyń ruqsatynsyz qabyldaı almaıtyndyǵyn aıtyp, ketip qalýyn ótinedi.

— Jaraıdy, endeshe, onda aýlada-aq qonyp shyǵaıyn! — deıdi Kishkentaı Klaýs. Úı ıesi áıel esikti tars etkizip jaýyp alady.

Úıdiń janynda bıik úıilgen bir maıa shóp bar eken. Úı men maıanyń ortasynda tóbesine qamystan jaıdaq shatyr tósegen qora baryn kóredi.

— Osynda jatyp uıyqtap shyǵaıyn! — deıdi Kishkentaı Klaýs shatyrdy kórgen soń. — Ǵajaıyp jaıly tósek! Tek, láılekter ushyp kelip aıaǵymdy shoqyp tastamasa bolǵany!

Onyń muny aıtqan sebebi, úıdiń shatyryndaǵy óz uıasynda iri láılek turǵanyn kórgen edi. Kishkentaı Klaýs qoranyń shatyryna shyǵyp alyp, yńǵaılayp jatý úshin qol-aıaǵyn jazyp, ary-beri aýnaı bastaıdy. Qaqpaq terezeniń tek tómengi bóligin ǵana jaýyp turǵandyqtan, bul aradan qonaq bólmeniń ishi túgel kórinip tur edi. Qonaq bólmede mol dastarqan jaıylyp tur eken: ústel ústinde ne joq deısiz: sharap ta, qýyrdaq ta, balyq ta — bári bar. Ústelde úı ıesi áıel men din qyzmetshisi ǵana otyr eken. Úı ıesi áıel qonaqqa sharap quıýda, al ol bolsa balyq etin asyqpaı jep otyr. «Bulardyń janyna qalaı barsam eken á!» — dep oılaıdy Kishkentaı Klaýs, sóıtip moınyn sozyp terezege úńiledi. O, qudaı, qandaı dáý bálishti kórdi deseńizshi! Asta-tók dastarqan degen osy bolar!

Ol osy kezde úıge taman bireýdiń jaqyndap kele jatqan dybysyn qulaǵy shaldy. Sóıtse, bul úıdiń qojaıyny eken. Ol óte meıirimdi adam edi, tek ejelden beri kele jatqan bir qyzyq ádeti: din qyzmetshilerin múlde jaqtyrmaıdy eken. Din qyzmetshisin kórse boldy — ashýlanyp, ózin ózi ustaı almaı ketetin ádeti bar eken. Sondyqtan din qyzmetkeri úı ıesi joqta qonaqqa kelgen soń meıirban áıeldiń ony jaqsylap kútip qonaq boldyrýǵa tyrysyp jatqan beti eken. Qojaıynnyń qaıtyp kelgenin bilip, olar qatty qoryqty. Úı ıesi áıel qonaǵyna ishinde eshteńe joq bos turǵan sandyqqa jyldam tyǵylýyn ótinedi. Din qyzmetshisi kelisedi — úı ıesiniń din qyzmetshilerin kórse ózi ózi ustaı almaı qalatynyn ol da jaqsy biletin, — al úı ıesiáıel bolsa ústel ústindeginń bárin jyldamdatyp peshtiń ishine tyǵa bastaıdy: eger kúıeýi muny kórip qoısa, kimdi kútip jatyrsyń dep mindetti túrde suraıdy emes pe.

— Ap bálem! — dep Kishkentaı Klaýs tereń tynystap tamsanady tamaqtar men sharapty asyǵys-úsigis jasyryp jatqanyn qarap otyrady.

— Munda kim bar? — dep suraıdy sharýa Kishkentaı Klaýsqa nazaryn aýdarady.

— Munda neǵyp jatyrsyń? Kettik onan da, bizdiń úıdegi qonaq bólmege! — deıdi qojaıyn. Kishkentaı Klaýs adasyp ketkenin jáne qonyp shyǵý úshin ruqsat suraıdy.

— Maqul, — deıdi sharýa, — qona ber. Tek aldymen ekeýimiz aýqattanyp, ál jınap almasaq bolmas.

Áıeli bul ekeýin óte bir jyly qarsy alyp, dastarqan jaıyp, peshten úlken qumyramen botqa alyp shyǵady. Jolda qarny ábden ashqan sharýa aldyna kelgen botqany asa bir tábettengen qalyppen jeı bastaıdy, al Kishkentaı Klaýstyń oıy peshke jasyrylǵan dámdi qýyrdaq pen balyqta, bálishte edi.

Ústel astynda, Kishkentaı Klaýstyń aıaǵynyń janynda álgi satýǵa alyp bara jatqan jylqynyń terisi salynǵan qapshyq jatyr edi. Botqany jeýge tábeti tartpaǵan Kishkentaı Klaýs qapty aıaǵymen úıkeleı bastaıdy. Qatqan teriden shıqyldaǵan dybys shyqqan kezde:

— Tss! — deıdi Kishkentaı Klaýs. Sóıtedi de terini qaıtadan úıkeleı bastaıdy: teri de burynǵydan da qatty shıqyldaıdy.

— Mynaý qabyńda ne bar? — dep suraıdy qojaıyn.

— A, bul ma, bul meniń — sıqyrshym! — deıdi Kishkene Klaýs. — Bul bizge myna botqany jeýdiń qajeti joqtyǵyn aıtyp otyr. Ol biz úshin áldeqashan sıqyrlyq jasap, bárin peshtiń ishine jasyryp qoıypty: qýyrdaq ta, balyqta, bálish te bar deıdi.

— Mine, kerek bolsa! — dep aıqaılap jibergen sharýa júgirip baryp ashyp jibergende, peshtiń ishinen aıtylǵan dámdi tamaqtardy kórdi. Biz bul tamaqtardy munda áıeli tyqqan bilemiz, al qojaıyn bolsa barlyǵyn sıqyrshy sıqyrymen ákeldi dep oılaıdy.

Áıeli birde bir sóz aıta almastan, bárin ústel ústine qoıyp jatty. Al kúıeýi qonaǵymen birge balyq, qýyrdyq pen bálishti raqattanyp jeýge kiristi. Sóıtip otyrǵanda Kishkentaı Klaýs qapshyǵyn taǵy da basyp shıqyldata bastaıdy.

— Al, ol qazir ne dep aıtty? — dep surady sharýa.

— Iá, budan ózge úsh quty júzim sharabyn sıqyrlap ákelip edim, olar da peshtiń ishinde jatyr deıdi, — dep jaýap beredi Kishkentaı Klaýs.

Úı ıesi áıeldiń sharapty da peshten alyp shyǵýyna týra keledi. Sharýa sharaptan birinen soń birin, birneshe stakanyn ishken soń, kóńildenip sala berdi. Kishkentaı Klaýstyń sıqyrshysynan qandaı zat bolsyn alyp qalýdan ket ári emes edi.

— Múmkin saıtandy shaqyrarmyz a? — dep suraıdy sharýa. — Meniń kórgim kelgeni osy, men úshin bul qyzyqty bolyp tur.

— Múmkin, — deıdi Kishkentaı Klaýs, — meniń sıqyrshym ózim qalaǵan nárseniń bárin jasaıdy. Ras pa? — dep suraıdy ol qapshyǵynan, al ózi ony aıaǵymen úıkelegende, teri shıqyldaıdy. Estımisiń? Ol «ıá» dep jaýap berdi. Tek shaıtan óte usqynsyz, ony kórýdiń múlde qajeti joq aý!

— Qanekı, men odan tıtteı de qoryqpaımyn. Onyń túri qandaı ózi?

— Iá, din qyzmetshisine quıyp qoıǵandaı uqsaıdy ǵoı.

— Tfý! — dep túkirinedi sharýa. — Minekı, jeksuryndyq! Saǵan din qyzmetshisin kórgim de kelmeıtinin aıtýym kerek! Biraq, maǵan bári bir, men munyń saıtan ekenin bilem ǵoı, sondyqtan sonshalyqty jıirkenishti bolmas! Aıtpashqy, men sondyqtan da birshama batyldanyp aldym ǵoı! Tek ol maǵan tym jaqynyraq kelmesinshi!

— Al men onda muny sıqyrshyma aıtaıyn! — dep kúbirlegen Kishkentaı Klaýs qapshyǵyn basyp, ony tyńdaıdy.

— Iá, sonymen ne deıdi?

— Ol saǵan anaý buryshta turǵan sandyqty baryp ashsyn: sonda saıtan tyǵylyp otyr deıdi. Tek qaqpaǵyn ustap tur, áıtpese ol sekirip shyǵa qashady.

— Endeshe sen ustap turýǵa kómektes! — dep sharýa din qyzmetshisin jasyrǵan syndyqqa qaraı betteıdi.

Din qyzmetshisi qoryqqanynan júregi aýzyna tyǵylyp jatady. Sharýa qaqpaqty jartylaı ashyp sandyqqa úńildi.

— Tfý! Kórdim, kórdim! — dep aıqaı salady ol keri qaraı sekirip. — dál din qyzmetshisiniń ózine uqsaıdy eken. Qandaı jıirkenishti edi!

Mundaı súıkimsiz túrdi kórgennen soń, áserden aıyǵý úshin ekeýlep túnimen sharap ishýmen boldy.

— Sen maǵan mynaý sıqyrshyńdy satshy! — dep jabysady sharýa. — Qansha surasań, sonsha beremin, aýzyńdy toltyryp sura!

— Joq, sata almaımyn! — deıdi Kishkentaı Klaýs. Oılasańshy, sol arqyly qansha tabys taýyp júrgenimdi.

— Satshy! Ony satyp alýǵa ábden qumartyp otyrmyn! — dep sharýa Klaýsqa jalyna bastaıdy.

— Jaraıdy, endeshe, — dep jaýap beredi aqyry Kishkentaı Klaýs, — seniń aıtqanyń-aq bolsyn! Sen maǵan meıirbandyq tanyttyń, meni úıińe qondyrdyń, sondyqtan meniń sıqyrshymdy bereıin.

— Jaqsy! — deıdi sharýa. — Biraq sen sandyqty shyǵaryp áketýiń kerek, men ony bir sátke de úıime qoıǵym kelip otyrǵan joq. Qaıdan bileıin, múmkin, saıtan onda áli otyrǵan shyǵar, qaıdan bileıin.

Kishkentaı Klaýs óziniń qabyn sharýaǵa berip, aqysyna odan qomaqty aqsha jáne aqsha men sandyqty tasý úshin úlken arbasyn qosa aldy.

— Qosh, saý bol! — deıdi Kishkentaı Klaýs arbaǵa aqsha salǵan qapshyǵyna qosa, ishinde áli kúnge deıin din qyzmetshisi otyrǵan sandyqty salyp alyp súıreı jóneledi.

Ormannyń jıeginde aǵysy qatty, tereń, úlken ózen aǵyp jaty, aǵysynyń qattylyǵy sonshama, áreń-áreń toqtaıtyndaı eken. Ózenniń ústinde jańa slynǵan kópir. Kishkentaı Klaýs kópirdiń ortasynda turyp alyp, áli kúnge deıin sandyqta otyrǵan din qyzmetshisi estıtindeı etip ádeıi bylaı dep qatty daaýystap sóıleıdi.

— Maǵan bul abajadaı sandyqtyń ne keregi bar? İshine tas toltyryp qoıǵandaı, zildeı aýyr eken ózi! Ábden áýre-sarsańǵa tústim-aý. Búıtip áýre bolǵansha, ózegne laqtyryp jibereıin, jete alsa, ózi júzip jeter, jete almasa — qajeti de joq!

Ol sandyqty bir qolymen jeńil qozǵaltyp, sýǵa laqtyryp jiberýge aınalady.

— Toqtaı tur! — deıdi sandyqtyń ishinen din qyzmetshisi. — Aldymen meni bosat!

— Aı! — dep aıqaı salady Kishkentaı Klaýs, ótirik qoryqqan bolyp. — Ol áli munda otyr eken ǵoı! Tezirek sýǵa laqtyraıyn! Sý túbine kete bersin!

— Joq, joq! Bul — saıtan emes, menmin! — dep aıqaılaıdy din qyzmetshisi. — meni bosatshy, aqysyna saǵan qansha qalasań, sonsha aqsha bereıin!

— Onda másele basqasha bolmaq! — dep Kishkentaı Klaýs sandyqtyń aýzyn ashyp jiberedi.

Din qyzmetshisi ishinen atyp shyǵyp, bos sandyqty sýǵa ıterip laqtyryp jiberedi. Sodan keıin olar din qyzmetshisiniń úıine baryp, Kishkentaı Klaýs qomaqty aqshaǵa qol jetkizedi. Endi arbasy aqshaǵa lyq tolady.

— Atym maǵan jaqsy túsim ákeldi emes pe! — deıdi ózine ózi Kishkentaı Klaýs, úıge kelgen soń edenge aqshalaryn shashyp tastady. — Úlken Klaýs bolsa meniń jalǵyz atymnan qalaı baıyǵanymdy bilgende qandaı yzalanar eken, bálem! Ol muny bilem dep kútip otyrǵansha, barlyq shyndyqty ózim aıtyp bereıin!

Ol sóıtedi de Úlken Klaýsqa dán ólsheıtin tarazysyn bersin dep bala jumsaıdy. «Bul oǵan nemenege kerek boldy eken á?», — dep oılaǵan Úlken Klaýs tarazysynyń túbin qara maımen juqalap maılap qoıady, — kóremiz, buǵan ne jabysyp qalatynyn. Onyń oılaǵanyndaı bolyp shyqty: tarazyny keri qaıtarǵanda, Úlken Klaýs onyń túbine sýdaı jańa kúmis tıyndar jabysyp turǵanyn kóredi.

— Mássaǵan, mynany qara! — dep kózi sharasynan shyǵa tańdanǵan Úlken Klaýs birden-aq Kishkentaı Klaýsqa júgirip jetedi.

— Munshama kóp aqshany qaıdan aldyń?

— Keshe keshke ólgen atymnyń terisin satyp, paıda taptym.

— Paıdaǵa batqan ekensiń! — dep aıtyp úlgergen Úlken Klaýs úıine júgirip baryp, qolyna baltasyn ala sala, tórt atyn birdeı uryp óltirip, terisin sypyryp alyp qalaǵa satýǵa ketedi.

— Teri satamyn! Teri satamyn! Kimge teri kerek! — dep ol kóshelerdi boılap aıqaılaýmen bolady.

Munyń daýsyn estigen barlyq etikshiler men teri ıleýshiler janyna kelip, qansha suraıtynyn bilmek bolady.

— Bir terige bir tarazy aqsha suraımyn! — dep jaýap beredi Úlken Klaýs.

— Esiń durys pa? — dep renish bildiredi satyp alýshylar. — tarazyǵa tartyp toltyrý úshin bizdiń bárimizdiń aqshamyzdy qossań da jetpeıdi!

— Teri satamyn! Teri satamyn! Kimge teri kerek! — dep aıqaılaıdy ol taǵy da, sóıtedi de, suraǵandarǵa: — Tarazy tabaǵyna teń aqshaǵa deıdi.

— Bul bizdi aqymaq qylǵysy kelgen eken! — dep aıqaıǵa basady etikshiler men teri ıleýshiler keıbiri belbeýlerin, keıbiri bylǵary aljapqyshtaryn qoldaryna ala salyp Úlken Klaýsty tópelep ura jóneledi.

— «Teri alyńdar! Teri alyńdar!» — dep kekete kúledi olar, — kórseteıik biz saǵan terini! Ket, joǵal bul qaladan!

Sóıtip Úlken Klaýs zytyp beredi. Týǵannan beri ol osylaı taıaq jep kórmegen edi.

— Bálem tura tur, — deıdi ol, úıine kelip jetken soń, — Kishkentaı Klaýs, munyń úshin jaqsylap jaýap beretin bolasyń! Óltiremin ony!

Kishkentaı Klaýstyń osy kezde kári ájesi qaıtys bolyp jatqan edi. Ol tirisinde balalarymen de onsha til tabysa bermegen, qyrshańqy kempir edi. Ashýshań ári sarań bolatyn. Kishkentaı Klaýs qalaı bolǵanda da ony aıady. Bálkim jylynyp tirilip keter, — degen oımen, óziniń jyly tósegine jatqyzyp, qymtap jaýyp qoıady. Al ózi buryshtaǵy oryndyqqa otyryp qalǵyp ketti. Ol osylaı talaı ret túnep shyqqan bolatyn.

Túnde esik syqyr etip ashylyp, úıge qolyna balta ustaǵan Úlken Klaýs kirip keledi. Ol Kishkentaı Klaýstyń kereýeti qaıda turatynyn biletin. Taıap keldi de, tósekte jatqan adamnyń basynan baltamen soǵyp-soǵyp jiberdi. Bul Kishkentaı Klaýs dep oılady, al onda ólgen ájesi jatqanyn ol bilgen joq.

— Má saǵan! Endi meni aqymaq etip áýre etpeıtin boldyń! — dep aıtyp, Úlken Klaýs úıine ketip qaldy.

— Bálem seni me, qanisher! — deıdi Kishkentaı Klaýs. — Ol meni óltirgeli kelgen ǵoı! Ájemniń ólip jatqany durys boldy, áıtpese báribir tiri qalmaıtyn edi!

Sodan keıin ol ájesine merekelik kóılek kıgizip, kórshisinen at surap alyp, ony arbaǵa jegip, kempirdiń máıitin arba júrgende qulap ketpeıtindeı etip, artqy oryndyqqa jaıǵastyryp otyrǵyzyp alyp ormanǵa qaraı júrip ketti. Kún kóterilgen kezde olar úlken bir kerýen saraıǵa keldi. Kishkentaı Klaýs toqtap tizgin tartqan soń aýóqattanatyn ne baryn suraý úshin saraıǵa kirdi.

Kerýen saraı ıesiniń qarajat baılyǵy mol, ózi de meıirimdi, biraq tap bir burysh pen temeki toltyrylǵan sıaqty, burqyraǵan óte qyzý qandy adam bolatyn.

— Sálemetsiz be! — dedi ol Kishkentaı Klaýsqa. — tań atpaı neǵyp sándenip alǵansyń?

— Iá, solaı, — dep jaýap beredi Kishkentaı Klaýs, — ájemmen birge qalaǵa bara jatyr edim. Ol anda, arbada qaldy. Tússeńizshi desem, túspeıdi. Oǵan bir stakan bal aparyp beresiz be. Tek oǵan qattyraq daýystańyz, qulaǵy kereńdeý edi!

— Maqul! — dep qojaıyn kelisedi. Úlken stakanǵa bal quıyp alyp, kempirge aparyp beredi, al ol bolsa qaqqan qazqytaı bolyp arbada otyr.

— Minekı, neremeńiz sizge stakanmen bal berip jiberdi! — deıdi qojaıyn, arbaǵa taıap kelip. Biraq kempir onyń squarǵyna jaýap bermek túgili, qybyr etken de joq.

— Estidińiz be? — dep aıqaılaıdy qojaıyn tamaǵyn jyrta. — Nemereńiz sizge menen bir stakan bal berip jiberdi!

Ol taǵy osylaı aıqaı salady. Jáne taǵy aıqaı salady. Kempir bolsa qybyr etpeıdi. Osy kezde ashýy kelgen qojaıyn bal toly stakandy kempirdiń betine laqtyryp qaldy. Bal betinen sorǵalaǵan kempir etpetinen qulap tústi. Kishkentaı Klaýs ólikti baılamaı, tek oryndyqtyń arqalyǵyna súıeı salǵan edi.

Osy kezde esikti serpe tastap júgirip jetip qojaıynnyń jaǵasynan ala tústken Kishkentaı Klaýs:

— Seniń bul qaıtkeniń? — dep bajyldap, oıbaılaı bastady. — Sen meniń ájemdi óltirdiń! Qarashy óziń , mańdaıy oıylyp qalypty ǵoı!

— Qap, qyrsyq aı á! — dep ahlap-ýhlep, qolyn sermep qınalady qojaıyn. — bári de meniń qyzýqandylyǵymnan boldy. Kishkentaı Klaýs, dosym meniń, men saǵan tarazy tola teńge bereıin, ájeńdi óz anamdaı qurmettep jerleımin,tek muny eshkimge aıta kórme, bilse meniń basymdy shabady ǵoı, bul degeniń qorqynyshty emes pe!

Sóıtip Kishkentaı Klaýs tarazy tola aqsha aldy, al qojaıyn onyń kári ájesin óziniń aaysyndaı qurmettep jerledi. Kishkentaı Klaýs úıine bul joly da mol aqshamen keledi. Sóıtedi de Úlken Klaýstan tarazy suratý úshin bala jiberedi.

— Bul qalaı bolǵany? — dep tańdanady Úlken Klaýs, — men ony óltirip tastaǵan joq pa edim. Ózim baryp kózimmen kórmesem bolmas!

Ol Kishkentaı Klaýsqa mán jaıdy bilmek bolyp taǵy keledi:

— Seniń aqshań qandaı kóp edi, — dep dep suraıdy tańdanǵanynan kózi baqyraıyp ketken ol.

— Sen meni emes, meniń ájemdi óltirdiń, — deıdi, — Kishkentaı Klaýs, — men ony aqshaǵa sattym.

— Mol qarjyǵa satqan shyǵarsyń, — deıdi Úlken Klaýs. Mán-jaıdy túsingen soń ol úıge júgire jetip, óziniń kári ájesin baltalap óltiredi. Sodan keıin ony arbaǵa salyp qarjy tappaq nıetpen qalaǵa, dárihanalarǵa sóılesip, olardan máıitti satyp alýlaryn ótinedi.

— Sen ony qaıdan aldyń? — dep suraıdy dárihanashy.

— Bul meniń ájem! — dep jaýap beredi Úlken Klaýs. — Men ony tarazy tola aqsha aqshaǵa satý úshin alyp kelip otyrmyn.

— Qarańdarshy, qudaı saqtaı gór! — dep aıǵaı salady dárihanashy. — Ne aıtyp jatqandaryńdy ózderiń de uǵyp turǵan joqsyńdar. Bul úshin áli jaýap beretin bolasyń.

Ol sóıtip Úlken Klaýsqa bul isiniń qandaı qylmys ekenin jáne osy qylyǵy úshin qalaı jazalanatyndyǵy týraly túsindiredi. Úlken Klaýstyń muny estip záre-quty qalmaı qorqady. Dárihanadan atyp shyǵyp, arbaǵa otyra bere, attardy shyqpyrta aıdap úıine qaraı zýlaıdy. Dárihanashy da, ózge jurt ta muny esi aýysqan adamǵa balap toqtatpapty.

— Munyń úshin jaýap beresiń maǵan, Kishkentaı Klaýs! — dep aıqaılaıdy Úlken Klaýs jol boıy. Úıine kele sala úlken qap alyp, Kishkentaı Klaýstyń úıine kelip oǵan aıtady:

— Sen meni taǵy aqymaq qyldyń ba? Aldymen attarymdy óltirdim, endi ájemdi óltirttiń! Osynyń bári seniń kesirińnen. Biraq endi sen meni aqymaq qyla almaısyń!

Ol Kishkentaı Klaýsty qolynan shap berip ustap alady da dáý qapqa salady. Qaptyń aýzyn baılap alady da, arqasyna salyp alǵan soń:

— Seni me, bálem! Sýǵa tunshyqtyryp óltirem! — dep ashýlana aıqaı salady.

Ózen alysta edi. Úlken Klaýsqa Kishkentaı Klaýsty arqalap alyp júrýdiń óz ońaı bolmady. Ózenge baratyn jol shirkeýdiń qasynan ótetin edi. Shirkeýden organ úni estilip, minájat etýshiler hormen tamasha shyrqap jatyr eken. Úlken Klaýs Kishkene Klaýsty salǵan qabyn joldyń shetine qoıyp qoıdy da: «Shirkeýge kirip shyqsam, biraz ýaǵyz tyńdap alyp, sodan keıin ary qaraı ketsem durys bolar edi», — dep oılady. Sóıtip Úlken Klaýs shirkeýge qaraı bettep kete barady. Qap ishinde qalǵan Kishkentaı Klaýs ózdiginen esh bosaı almady, al halyqtyń bári shirkeýde edi.

— Ah, ýh! — dep kúńirenip, qaptyń ishinde typyrlap jatqan Kishkentaı Klaýs qansha tyrysqanymen myqtap shyrmalǵan qaptan bosaı almaıdy. Osy kezde shashy ábden aǵaryp, qaýsap kárteıgen baqtashy shal qolynda ımıgen taıaǵy bar, otardyń sońynan ilbip ketip bara jatqan edi. Aıdap kele jatqan sıyrlar men buqalary Kishkentaı Klaýs salynǵan qapqa kelip úımelep, ony súzgilep jatqan. Adamnyń taıap kele jatqan daýsyn estigende Kishkentaı Klaýs:

— Ah! Ýh! Men áli jap-jaspyn. Osylaı bolsa da ujymaqqa barǵaly jatyrmyn! — dep dabyrlaıdy qap ishinen.

— Al men, baqytsyz sorly, qaýsaǵan basymmen sol jaqqa áli bara almaı júrmin ǵoı! — deıdi muny estigen baqtashy.

— Onda qaptyń aýzyn shesh, — dep aıqaılaıdy Kishkentaı Klaýs. — Meniń ornyma munda jat — ol jaqqa tirileı birden jetip barasyń!

— Qýana-qýana baramyn! — deıdi baqtashy qaptyń aýzyn sheship jatyp. Kishkentaı Klaýs qaptan erkindikke atyp shyǵady.

— Endi otardy sen qaraıtyn bolasyń! — dep tapsyryp, shal qapqa kirdi. Kishkentaı Klaýs qaptyń aýzyn myqtap, býyp tastaıdy da maldy aıdap júre beredi.

Biraz kidirgennen keıin shirkeýden shyqqan Úlken Klaýs qoıǵan ornynda jatqan qapty arqasyna salyp alyp kóterip kele jatqanda, qaby manaǵydan áldeqaıda jeńil bolyp seziledi. — Kishkentaı Klaýs kári baqtashydan keminde eki ese aýyr salmaqty edi. «Qaraı gór, biraz jeńildenip qalypty! Munyń bári jańaǵy ýaǵyz tyńdaǵanymnyń arqasy shyǵar!» — dep oılaıdy Úlken Klaýs. Sóıtip ol arqalaǵan qalpy aıdyndy da tereń ózenniń jaǵasyna jetip, baqtashy salynǵan qapty tastap jiberedi de, onda Kishkentaı Klaýs otyr dep oılap:

— Minekı, sen endigári eshqashan meni aqymaq qylyp basymdy qatyrmaıtyn boldyń! — dep aıqaı salady. Osydan keıin ol úıge qaıtyp bara jatqan jolynda... otardy baǵyp júrgen Kishkentaı Klaýsty keziktiredi!

— Mássaǵan , taǵy da aldymnan tap keldiń be! — dep aıqaılaıdy Úlken Klaýs. — Men seni sýǵa laqtyryp jibergen joq pa edim?

— Árıne, laqtyryp jiberdiń! — deıdi Kishkentaı Klaýs. — Jarty saǵat buryn sen meni ózenge laqtyryp jiberdiń!

— Endeshe mynadaı mol tabyndy qaıdan aldyń? — dep suraıdy Úlken Klaýs.

— A, bul ma, bul — sýasty tabyny! — dep jaýap beredi Kishkentaı Klaýs. — men saǵan bolǵan oqıǵany asyqpaı baıandaıyn. Meni sýǵa laqtyrǵanyń úshin, sondyqtan baıyp ketkenim úshin saǵan raqmet, árıne! Qap ishinde maǵan alǵashynda qorqynyshty boldy! Sen sýyq sýǵa meni tastap jibergende, qulaǵymda jel yzyńdady dersiń! Men dereý sýdyń túbine jettim, biraq eshteńege soǵylyp zaqym almadym — ózen túbinde sondaı bir jumsaq ta, jaıly shóp ósedi eken, sonyń ústine túsippin. Qap sheshilip ketken kezde qardaı appaq kóılegi bar, qolyna jasyl shópterden jasalǵan gúltáj ustaǵan, shashy dymqyl sýlanǵan aıdaı sulý arý maǵan qolyn sozyp turyp bylaı dedi: «Bul senbisiń, Kishkentaı Klaýs? Minekı, myna tabyndy sen al, al budan bir shaqyrym jerde budan da kóp maly bar tabyn jaıylyp júredi. Bar — sonyń bárin saǵan syılaımyn».

Men onda sýasty turǵyndary turǵyndary úshin ózenniń qalaı bolǵanda da jol retinde paıdalanylatynyn kórdim: Olar osy ózenniń baryp quıatyn jerindegi kóldiń túbine deıin saparlap júredi eken. Onda qandaı ǵajap deseńshi! Qandaı gúlder, qandaı balǵyn shópter! Al balyqtar meniń qulaǵymnyń túbinen, bizdegi qustar sıaqty sýyldatyp júzip júrdi. Qandaı sulý adamdar qarsy aldymnan tap kelgenin aıtsańshy! Qandaı úlken tabyndar qala mańynda, aryqtardyń boıynda jaıylyp jatyr deseńshi!

— Onda nege ol jaqtan jyldam qaıtyp keldiń? — dep suraıdy Úlken Klaýs. — Eger onda tamasha bolsa, meni ol jaqpen qyzyqtyrmas ediń ǵoı!

— Men muny jaıdan jaı jasaǵan joqpyn ǵoı! — deıdi Kishkentaı Klaýs. — Sýasty arýy meni osydan bir shaqyrym jerde ǵana jaıylyp jatqan ózge taǵy bir tabynǵa ıe bolý úshin jumsaǵanyn estidiń ǵoı? Ol jol dep ózendi aıtady eken — ózge joldy olar bilmeıdi ǵoı, — al ózen buralań-ıreleń bolǵandyqtan, úlken bir sheńber jasap júrip shyǵýǵa týra keldi. Men jerdiń betimen, aldaǵy tabynym kútip jatqan jerge tike barmaqshy boldym. Osylaısha, men jarty shaqyrym utatyn bolamyn!

— Joly bolǵysh báleket! — deıdi Úlken Klaýs. — Qalaı oılaısyń, eger sýdyń túbine tússem men de otarǵa qol jetkize alamyn ba?

— Árıne! — deıdi Kishkentaı Klaýs. — tek men seni ózenge deıin qappen tası almaımyn, sen óte aýyrsyń. Al, eger shynymen de óziń jetkiń kelip tursa, qapqa kir, men seni sýǵa qýana-qýana tastaıtyn bolamyn!

— Raqmet! — deıdi Úlken Klaýs. — Eger onda tabynǵa ıe bola almasam, seni byt-shyt qylyp uratyn bolamyn, bilip qoı! — deıdi Kishkentaı Klaýsqa doq kórsetedi.

— Qoı-qoı, ashýlanba! — deıdi Kishkentaı Klaýs. Sóıtip olar ózenniń jaǵasyna keledi. Shóldegen tabyn sýdy kórgende ishpek bolyp lap qoıady:

— Qarashy, olardyń qalaı asyǵyp bara jatqanyn! — deıdi Kishkentaı Klaýs. — Qaraı gór, sýdy qalaı saǵynyp qalǵanyn: sýdyń túbi qansha degenmen — óz mekenderi ǵoı!

— Al endeshe sen maǵan kómektesip jiber, áıtpese seniń byt-shytyńdy shyǵaryp uramyn! — dep Úlken Klaýs ógizderdiń biriniń arqasyna tańylǵan úlken qapty alyp, soǵan kiredi.

— Qabymnyń ishine tas ákelip sal, áıtpese sýdyń túbine jete almaı qalýym múmkin! — deıdi Úlken Klaýs.

— Jetesiń! — deıdi Kishkentaı Klaýs, sóıtti de, qalaı boǵlanda da qaptyń ishine úlken bir atsty salyp, qaptyń aýzyn myqtap baılap , sýǵa tastap jiberdi. Kúmp! Osylaısha Úlken Klaýs sýdyń túbine birden ketti.

— Ah, ol sýdyń túbinen eshqandaı sıyrdy da, ógizdi de taba almaı ma dep qorqamyn! — dep kúbirlegen Kishkentaı Klaýs tabynyn úıge qaraı aıdaı jóneldi.

Orys tilinen aýdarǵan Asylbek Baıtanuly

---