1917 جىلعى اقپان-قازان ريەۆوليۋسيالارى كەزەڭىندەگى قازاقستان
1917 جىلعى ەكى ريەۆوليۋسيا كەزەڭىندەگى قازاقستان 1917 جىلعى اقپاندا پاتشا وكىمەتىن قۇلاتۋ رەسەي مەن ونىڭ ۇلتتىق شەت ايماقتارىنداعى ساياسي كۇشتەردىڭ ورنالاسۋىن تۇبىرىمەن وزگەرتتى. اقپان ريەۆوليۋسياسىنىڭ ناتيجەسىندە قوسوكىمەت قالىپتاستى، ءبىر جاعىندا بۋرجۋازيا مەن بۋرجۋازيالانعان پومەششيكتەردىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى پايدا بولسا، ەكىنشى جاعىندا جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن كەڭەستەر قۇرىلدى. قوسوكىمەتتىڭ ءمانى مىناداي بولدى: ناقتى بيلىككە يە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كۇشتى الەۋمەتتىك بازاسى بولمادى، ال كەڭەستەر الەۋمەتتىك كۇشكە يە بولا تۇرىپ، ناقتى بيلىككە قول جەتكىزە المادى. سوڭعىسىنىڭ ءۇمىتى — الەۋمەتتىك جاعىنان تومەنگىلەردىڭ تىكەلەي قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، بيلىكتى ريەۆوليۋسيا ارقىلى باسىپ الۋ ەدى. رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىندە سوڭعى ءۇردىس باسىمدىققا يە بولدى. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ۋاقىتشا كوميتەتىنىڭ قۇرىلۋى، ول كوميتەت ارقىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ دۇنيەگە كەلۋى، جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى حابار (نەگىزىنەن جەدەلحات تۇرىندە)، ۋاقىتشا ۇكىمەت پەن پەتروگراد كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ حالىققا جولداۋى قازاقستانعا 1917 جىلى ناۋرىزدىڭ 2-3-ىندە كەلىپ جەتتى. ۋاقىتشا ۇكىمەت تە، پەتروگراد كەڭەسى دە العاشقى كەزدە ءبىر-بىرىن جارىسا تولىقتىرۋمەن بولدى. مۇنىڭ وزىنشە قيسىندى جاعى بار ەدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت قاجەتتى زاڭدى وكىلەتتىكتەرى بار جوعارعى مەملەكەتتىك جالپىحالىقتىق سايلانعان ورگاننىڭ ەركىن بىلدىرەتىن تازا قىزمەتتىك اپپارات رەتىندە ارەكەت ەتتى. مۇنداي جاعداي جەرگىلىكتى جەرلەردە، شەت ايماكقتاردا ءالى دە بيلىككە يە، جازالاۋشىلىق قابىلەتىنەن ايىرىلا قويماعان كونە (پاتشالىق) بيۋروكراتيالىق باسقارۋدىڭ قارسىلىعىن بىردەن باستى. [1]
پەتروگراد كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمى ءوز كەزەگىندە حالىقتىڭ قاجەتتى قولداۋىنا يە بولدى، گۋبەرنيالار مەن ۋەزدەرگە تىكەلەي حالىقتىق ۇكىمەت - كەڭەستەردى قۇرۋعا شاقىرعان جەدەل حاتتار جىبەردى. مۇنداي ارەكەت ريەۆوليۋسيانىڭ جەڭىسىن بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن قاجەت بولدى، ويتكەنى بۇل اقپان جەڭىسىن ساقتاپ قالۋعا جانە بۋرجۋازيانىڭ بارلىق بيلىكتەرىن شەكتەۋگە بەلگىلى مولشەردە جاعداي تۋعىزاتىن ەدى.
پەتروگرادتان تاراعان نۇسقاۋلار جەر-جەردە، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا قوزعالىستىڭ ەرىستەۋىنە سەبەپشى بولدى. ءبىر جاعىندا بۋرجۋازيادىق ەلەمەنتتەر ارەكەت ەتسە، ەكىنشى جاعىندا ريەۆوليۋسيالىق-دەموكراتيالىق كۇشتەر قيمىل جاسادى. ولار سوعان سايكەس ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى قۇرىلىمدارىن اتقارۋشى (ازاماتتىق) كوميتەتتەر مەن ريەۆوليۋسيالىق بيلىك ورگاندارى — كەڭەستەر قۇرادى. ورتالىقتاعى سياقتى جەرگىلىكتى جەرلەردە دە كەڭەس قايراتكەرلەرىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا نەمەسە كەرىسىنشە اتقارۋ كوميتەتىندەگىلەردىڭ كەڭەس قۇرامىنا كىرگەن فاكتىلەرى ءجيى كەزدەسىپ وتىردى. لەنيننىڭ باعالاۋى بويىنشا مۇنداي «ەكى ديكتاتۋرانىڭ عاجايىپ جىمداسۋىنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بولۋىمەن قاتار، ىزىنشە شيەلەنىستى جايتقا تۇرتكى بولدى، سەبەبى ساياسي سەلبەسۋشىلەردىڭ ەل مەن قازاقستاندى دامىتۋ بولاشاعى تۋرالى تۇسىنىكتەرى بارىنشا الشاق ەدى. [2]
قازاقستانداعى قوس وكىمەت جانە ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى:اتقارۋ كوميتەتتەرىن قۇرۋ دا، كەڭەستەردى قۇرۋ ءىسى دە وتە تەز ءجۇردى، الايدا اتقارۋ كوميتەتتەرى ءىستى تەزىرەك ۇيىمداستىرىپ وتىردى، سەبەبى ولار قالالىق ۇيىمداردىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ اكتيۆتەرىنە (قالالىق دۋمالارعا)، اسكەري-كاسىپورىن كوميتەتتەرىنە ارقا سۇيەدى.ءسويتىپ 4 ناۋرىزدىڭ كەشىندە پەتروپاۆلداعى قالالىق دۋمانىڭ ماجىلىسىندە قوعامدىق قاۋىپسىزدىك كوالينيالىق كوميتەتى قۇرىلىپ، ول اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قىزمەتىمەن اينالىسا باستادى. ونىڭ قۇرامىنا كونستيتۋسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ جەرگىلىكتى ۇيىمدارىنىڭ مۇشەلەرى (كادەتتەر)، ءىرى ساۋداگەرلەر مەن ءوندىرىس يەلەرى ا. چەرەميسوۆ، كازانسيەۆ، مازوۆ، ناگاتكيندەر كىردى. سەمەي «قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى مەن اسكەردى» ك.پ. لياشكەيەۆيچ باسقاردى، قالعان 34 قىزمەت ورنىنىڭ 16-سى كاسىپورىن يەلەرى مەن ساۋداگەرلەرگە، 8ء-ى وفيسەرلەرگە، 7-ەۋى اۋقاتتى شارۋالارعا، جۇمىسشىلارعا، سولداتتار مەن قىزمەتشىلەرگە ءتيدى. پاۆلودار ۋەزى ەرتىس قالاسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى 8 ناۋرىزدا، 12 ادامنان: 2 قىزمەتكەر، 1 ساۋداگەر، 1 جۇمىسشى، 8 اۋقاتتى شارۋادان قۇرىلدى. باسىندا قىزمەتكەر م. رومانوۆسكيي وتىرعان، حاتشىلىقتى حورۋنجيي دوماشنيەۆ اتقارعان ورال اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قۇرامى دا شامامەن وسىعان ۇقساس بولدى. [3]
1917 جىلعى 9 ناۋرىزدا «سەمەي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ بيۋللەتەنى»، ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتتەرى — زايساندا، پاۆلوداردا، كوكپەكتىدە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىن جەرگىلىكتى ۇيىمدارى ۇيىمداستىرىلعانى تۋرالى حابارلادى. جەكەلەگەن قالالاردا (ورال، ۆەرنىي، اقمولا، سەمەي، اۋليەاتا) العاشقى قىرعىز (قازاق) جانە مۇسىلمان كوميتەتتەرى قۇرىلدى. ولاردى ۇيىمداستىرۋدىڭ باستاماشىلارى ءا.ن. بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق كوسەمدەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. اقپان ريەۆوليۋسياسى جەڭىسىنىڭ حابارى جەتكەن بويدا تىل جۇمىسشىلارىنىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن قازاق جۇرتشىلىعى جىبەرگەن، بۇل كەزدە مينسكىدە تۇرعان 15 ادام قازاقستانداعى ءوز جاقتاستارىنا ۇندەۋ حات جىبەردى. بۇل ۇندەۋگە ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ، م. ەسبولوۆ، ن. تورەقۇلوۆ، ت. جامانمۇرىنوۆ جانە باسقالار قول كويىپ، ونى م.تىنىشبايەۆ (چەرنيايەۆ ك.)، ا. تۇرلىبايەۆ (ومبى ق.)، ا. ساتبايەۆ (پاۆلودار ك.)، ر. مارسەكوۆ پەن ت. يبراگيموۆ (سەمەي ك.)، س. جىلكايداروۆ (اتباسار ق.)، X. دوسمۇحامەدوۆ (ويىل ق.)، ت. شونانوۆ (ىرعىز ق.)، ك. قوجىقوۆ (ءاندىجان ك.)، اعايىندى تۇرىسبەكوۆتەر (قاپال ق.)، ب. كارالدين، و. الماسوۆ (تورعاي ق.) جانە باسقالاردىڭ اتتارىنا (بارلىعى 25 مەكەنجاي بويىنشا) جىبەرىلگەن بولاتىن. بۇل ۇندەۋدە بىلاي دەپ جازىلدى: «قازاقتارعا، جانارعان رەسەيدىڭ ەركىن ازاماتتارىنا!
رەسەيدىڭ بارلىق حالىقتارى ءۇشىن ەركىندىكتىڭ، تەڭدىك پەن تۋىسقاندىقتىڭ تاڭى اتتى. جاڭا قۇرىلىس پەن جاڭا ۇكىمەتكە قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن قازاقتار ۇيىمداسۋى قاجەت. جاڭا قۇرىلىستى قولدايتىن بارلىق ۇلتتار تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەۋى كەرەك. قازاقتار قۇرىلتاي جينالىسىنا دايىندالۋعا جانە وعان لايىقتى كانديداتتار تاڭداۋعا ءتيىس. سىزدەردى بۇرىنعى قازاقىشىلىك داۋ-دامايدى، وتباسى، وشاق قاسىلىق ۇرىس-كەرىستى تاستاۋعا، حالىقتى بىرىگۋ مەن ادىلدىكتىڭ ۇرانىن كوتەرۋگە شاقىرامىز!
جەر ماسەلەسىن تەزدەتىپ تالقىعا سالىڭىزدار. ءبىزدىڭ ۇرانىمىز - «دەموكراتيالى رەسپۋبليكا»، جەر ودان ءونىم وندىرەتىن مالشىلار مەن ەگىنشىلەرگە تيەسىلى. قۇدايدان باسقا ەشتەڭەدەن دە قورىقپاڭىزدار! ادىلدىكپەن قيمىل جاساڭدار، جاڭا ۇكىمەتتى قولداڭدار. ازىق-تۇلىكپەن مايدانداعى ءبىزدىڭ جۇمىسشىلار ماسەلەسى بويىنشا وكىلەتتى مينيسترلىككە قولداۋ كورسەتىندەر. حالىقتىڭ پىكىرىن جاريا ەتىپ وتىرىڭدار...»
ۇندەۋ قىزمەتتىڭ نەگىزگى ءۇش باعىتى بويىنشا ارنايى ماقسات قويعانىن اڭداۋ قيىن ەمەس. ولار:
1. ساياساتتاعى باستى ورىن جالپىرەسەيلىك ماسەلەلەردى جانە ءبىرىنشى كەزەكتە بيلىك پەن ەلدىڭ بولاشاق قۇرىلىسى تۋرالى ماسەلەنى قامتۋعا ءتيىس (جاڭا ۇكىمەتكە قولداۋ كورسەتۋ، ۇران - «دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا»)؛
2. وتىرىقشىلار مەن كوشپەلى ەلدىڭ مۇددەلەرىن ەسەپكە الا وتىرىپ، جەر ماسەلەسى كەشەنىن تەزدەتىپ كۇن تارتىبىنە قويۋ قاجەت؛
3. قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ سايلاۋىنا، حالىقتى ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاسۋعا، بۇرىنعى باعىنىشتىلىق پەن قاراڭعىلىقتى جويۋعا مىكتاپ ازىرلەنۋ تالاپ ەتىلەدى («ەشكىمنەن قورىقپاڭىزدار...»).
جەرگىلىكتى جەرلەردە قازاق جانە مۇسىلمان حالىقتارى كوميتەتتەرىنىڭ جۇيەسىن قۇرۋ ماسەلەسى بويىنشا ەداۋىر بەلسەندى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ناۋرىز بەن ءساۋىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى ارالىعىندا بۇل كوميتەتتەر ءىس جۇزىندە بۇكىل قازاقستان اۋماعىن قامتىدى جانە سەزدەر وتكىزىپ، وندا جوعارىدا اتالعان 15 قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ۇندەۋىنە تۇسىنىك بەرەتىن قۇجاتتار قارالدى.
قازاق كوميتەتتەرى ۋاقىتشا ۇكىمەتكە حالىقتىڭ وزەكتى جالپى ۇلتتىق مۇددەلەرىن ۇسىنۋعا جانە ولاردى تاباندىلىقپەن قورعاۋعا تىرىساتىن دەموكراتيالىق باعىتتاعى قوعامدىق ۇيىمدار ەكەنىن كورسەتتى. ۇندەۋ اۆتورلارىنىڭ ءبىر بولىگى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى ي.ا. احتياموۆتىڭ شاقىرۋىمەن پەتروگرادقا مۇسىلماندار كەڭەسىنە كەلدى. وعان قازاقستاننان ن. قۇربانعالييەۆ، ءا.ن. بوكەيحانوۆ، ا. كەنجين، ج. سەيدالين، م. دۋلاتوۆ جانە م. بوشتايەۆتار قاتىستى. پىكىر الىسۋدان كەيىن مۇسىلمان ۇيىمىن ۇيلەستىرەتىن ورتالىق مۇسىلمان بيۋروسىن قۇرۋ جانە بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سەزىن شاقىرۋ قاجەت دەپ تاپتى.
كەڭەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن بىردەن تۋعان ولكەلەرىنە ءجۇرىپ كەتتى. ءا. ن. بوكەيحانوۆ كونستيتۋسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ VII سەزىنىڭ (25-28 ناۋرىز، 1917 جىل) دەلەگاتى رەتىندە پەتروگرادتا ايالداپ قالدى. بۇل پارتيانىڭ ساياسي باعىتى ۋاقىتشا ۇكىمەتتى تولىعىمەن قولداۋدى، «جاۋدى تولىق جانە تۇپكىلىكتى جەڭىپ شىققانشا سوعىستى جالعاستىرا بەرۋدى»، قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ تۇعىرناماسىندا اگرارلىق جانە ۇلتتىق ماسەلەلەردى شەشۋدى انىقتاپ بەردى.[4]
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن). بەس تومدىق. 4-توم. – الماتى: «اتامۇرا»، 2010، 752 بەت
2. ك. نۇرپەيىسوۆتىڭ «الاش ءھام الاشوردا ەڭبەگى 92—114-بەت
3. شوقاي م. تۇركىستاننىڭ قيلى تاعدىرى. ا.، 1992، 116، 117، 188-6.
4. قۇل-مۇحاممەد م. الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋسياسى. الماتى: اتامۇرا، 1998، 152، 150-6.
قورقىت اتا اتىنداعى
قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىڭ
تاريح ماماندىعىنىڭ ماگيسترانتى
نيازبەك اياكوز ءادىلحان قىزى
You Might Also Like
-
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعادييەۆ الەۋمەتتىك جەلىلەردە تاراپ كەتكەن جوو-لارداعى ءبىرقاتار ماماندىقتاردىڭ جابىلعانى تۋرالى اقپاراتقا بايلانىستى ق ر بعم-نىڭ فەيسبۋكتەگى رەسمي پاراقشاسىند...
-
جامبىل وبلىسىنداعى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ۇستازداردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ مەن ۇزدىك يننوۆاسيالىق تاجىريبەلەرىن دامىتۋ جايىن تالقىلادى.
