اباي قۇنانبايەۆ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اباي
سىنىپ ساعاتىنىڭ ماقساتى: باستاۋىش سىنىپتاردا وتىلەتىن اباي شىعارمالارىن پايدالانا وتىرىپ، مازمۇنىن جەتە ءتۇسىنىپ، ودان ۇلگى - ونەگە الۋعا باۋلۋ. اباي اتانىڭ بالالىق شاعىنداعى ءبىلىم مەن عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىعىن ۇلگى ەتۋ، ودان ونەگە الۋعا ۇيرەتۋ، قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ. كىشىپەيىلدىلىك، تازالىق، ادەپتىلىك، دوستىق، جاقسىلىق، يماندىلىق، يناباتتىلىق، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ – ادامگەرشىلىكتىڭ باستى ۇستانىمدارى ەكەنىن ۇعىندىرۋ.
كورنەكىلىگى: پلاكات، قاناتتى سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: ساباقتىڭ ماقساتىن ايتۋ.
- بۇگىن سەندەرمەن قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايەۆ تۋرالى ءسوز قوزعايمىز. ول 1845 جىلى تامىز ايىندا كازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سەمەي وڭىرىندەگى شىڭعىستاۋ ماڭىنداعى قاسقابۇلاق دەپ اتالاتىن كوركەم قونىستاعى ساۋلەتتى اۋىلدا دۇنيەگە كەلەدى. ەل مولداسى ازان ايتىپ بالانىڭ قۇلاعىنا ءۇش رەت ايقايلاپ اتىن يبراحيم قويدى.
«عىلىم تاپپاي ماقتانبا،
ورىن تاپپاي باپتانبا.
قۇمارلانىپ شاتتانبا،
ويناپ، بوسقا كۇلۋگە.
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول؛
ادام بولام دەسەڭىز،
تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىندا،
وعان قايعى جەسەڭىز.
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق -
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس كونسەڭىز…» - دەپ، ادام بالاسىن تەك ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ايتىپ كەتكەنى بىزگە ساباق.
دەمەك، اسىل قاسيەت – ادامگەرشىلىك، سوندىقتان ءسوزىمنىڭ باسىندا ايتقان ادامدىقتىڭ بەلگىسى – ادامگەرشىلىك ەكەنىن ايتا وتىرىپ، بولتىرىك المەن ۇلىنىڭ «بالاعا اقىل» دەگەن سوزىمەن دالەلدەيىن.
ۇلكەن الدىندا ءيىلىپ سويلە،
كىشى الدىندا سىزىلىپ سويلە.
ءيىلىپ سويلەگەننەن بەلىڭ بۇگىلمەيدى،
سىزىلىپ سويلەگەننەن ءسوزىڭ ۇزىلمەيدى، -
38 - ءسوز – اراي
كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار: سونان قاشپاق كەرەك؛ اۋەلى ناداندىق، ەكىنشىسى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشىسى - زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ.
ناداندىق - ءبىلىم عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەش نارسەنى ءبىلىپ بولمايدى.
بىلىمسىزدىك - حايۋاندىق بولادى
ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى
تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك ءبارى وسىدان شىعادى.
زالىمدىق - ادامنىڭ بالاسىنىڭ دۇشپانى، ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش حايۋان قيسابىنا قوسىلادى.
سۇراقتار.
1. جاقسى ادام قانداي بولادى؟ دەمەك، ادام بالاسىنىڭ ادامگەرشىلىگى قانداي بولعاندا كورىنەدى؟(قامقورشى، اقىلشى، باتىر، ەر تۇلعالى)
وسى تۇستا ۇلى ابايدىڭ اقىل سوزىمەن قورىتىپ وتسەم:
«دوسىڭا دوستىق – قارىز ءىس،
دۇشپانىڭا ءادىل بول!» – دەپ،
اباي اتالارىڭ ايتىپ كەتكەن ەدى، سوندىقتان ادام بالاسىنا تەك جاقسىلىق جاساپ، ادىلدىك كورسەتۋ كەرەك.
«كىم جىلدام؟» – ماقال – ماتەل سايىسى.
1. جامان – بۇزار، جاقسى – تۇزەر.
2. ادام بولاتىن بالا الىسقا قارايدى.
3. سىيلاساڭ، سىيىمدى بولارسىڭ.
4. جامانعا جان جۋىماس، جالقاۋعا مال جۋىماس.
5. ادەپسىز وسكەن ادامنان، ءتارتىپتى وسكەن تال ارتىق.
6. سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە.
7. تاربيەلى كىسى قانت قوسقان جارماداي، تاربيەسىز كىسى شاڭ بوراتقان ارباداي.
8. تاربيەسىز ناداننان، ۇيرەتىلگەن حايۋان ارتىق.
9. ىستىقتان ەت كۇيەدى، ۇياتتان بەت كۇيەدى.
10. جولدىڭ قامىسى بولمايدى، جاماننىڭ نامىسى بولمايدى.
11. اقىل – دوس، اشۋ – دۇشپان، اقىلىڭا اقىل قوس.
12. «ءسىز» – سىپايىلىق، «سەن» دەگەن انايىلىق.
ماقال - ماتەل جەڭىمپازىن انىقتاۋ.
ادامگەرشىلىكتىڭ ءبىر پاراسى – بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن باعالاۋ، تازالىقتى ۇستاۋ. سوندىقتان ءوز ەڭبەگىڭدى، بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن باعالاۋ قاجەت؟
ۇلى اقىن ءوزى ەرەكشە ءسۇيىپ، قۇمارتا وقىعان شىعارمالاردى قازاقشا سويلەتۋگە ماقساتتى تۇردە، تەرەڭ ويلاستىرىپ كىرىسكەن ءارى زور قۇشتارلىقپەن اۋدارعان اۋدارماشى. ابايدىڭ اۋدارماشىلىق ونەرى كەيىنگىلەر ءۇشىن باعا جەتپەس شەبەرلىك مەكتەبى بولىپ قالدى. وسىنداي اۋدارمالارىنىڭ ءبىرى «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا»
بۇل مىسالداعى كەيىپكەرلەر شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا بەينەسىندە كورسەتەدى. ادامنىڭ جاقسى - جامان ءىس - قىلىعىن، مىنەزىن كورسەتىپ، وقىرمانعا ساباق قىلادى.
جاز بويى جاپىراقتىڭ ءبىرىن تاماق، ءبىرىن ءۇي قىلىپ، ءان - دۋمانمەن وتكىزگەن شەگىرتكەنىڭ كۇز بولعاندا كۇيى كەتەدى، جانىن قويارعا جەر تاپپاي قور بولادى.
اباي اتا ءومىرىنىڭ سوڭعى ون شاقتى جىلىندا تولعاندىرعان ماسەلەلەر جايىنداعى ويلارىن قارا سوزبەن قاعازعا ءتۇسىرىپ، وتىرۋدى داعدىعا اينالدىرادى.
نەشە قارا ءسوزى بار؟
- دۇرىس ايتاسىڭدار ۇزىن سانى - 45 كولەمدەرى شاعىن، ءبىر بەتكە تولمايتىندارى دا بار. ولاردا ءومىردىڭ ءمانى، ادامنىڭ ادالدىعى، ءبىلىم، تاربيە، ەڭبەك، ونەر ءدىن، يماندىلىق ت. ب. جايىندا ساباق بەرەدى. ەندەشە، بابامىزدىڭ « قارا سوزدەرىنە» قۇلاق سالايىق.
ناقىل سوزدەر ايتۋ
(وقۋشىلار كەزەكپەن)
1. بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز
2. ادام بالاسىنا، ادام بالاسىنىڭ ءبارى دوس.
3. دوسىڭا دوستىق قارىز ءىس.
4. دۇشپانىڭا ءادىل بول.
5. ادال ەڭبەكپەن مال ىزدەمەك ول ارلى ادامنىڭ ءىسى.
6. ەڭبەكسىز مال دامەتپەك - قايىرشىلىق.
7. ەڭبەك قىلماس ەرىنشەك ادام بولماس.
8. اتاڭنىڭ ۇلى بولما، ادامنىڭ ۇلى بول.
9. پايدا ويلاما ار ويلا.
ويىن: «مەن قاندايمىن؟»
گۇلگە جازۋ. وقۋشىلارعا تاپسىرما بەرىپ، وزدەرىنە باعا بەرۋ. قورىتىندى.
ءمۇعالىم ءسوزى.
سۇراقتار:
1. ادامگەرشىلىگى مول ادام دەپ كىمدى ايتامىز؟
2. ادامگەرشىلىككە قانداي قاسيەتتەردى جاتقىزدىق؟
ادامگەرشىلىكتى، ادەپتى بولىڭدار.
بۇل ساباق ومىرلىك ساباق بولسىن!
سىنىپ ساعاتىنىڭ ماقساتى: باستاۋىش سىنىپتاردا وتىلەتىن اباي شىعارمالارىن پايدالانا وتىرىپ، مازمۇنىن جەتە ءتۇسىنىپ، ودان ۇلگى - ونەگە الۋعا باۋلۋ. اباي اتانىڭ بالالىق شاعىنداعى ءبىلىم مەن عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىعىن ۇلگى ەتۋ، ودان ونەگە الۋعا ۇيرەتۋ، قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ. كىشىپەيىلدىلىك، تازالىق، ادەپتىلىك، دوستىق، جاقسىلىق، يماندىلىق، يناباتتىلىق، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ – ادامگەرشىلىكتىڭ باستى ۇستانىمدارى ەكەنىن ۇعىندىرۋ.
كورنەكىلىگى: پلاكات، قاناتتى سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: ساباقتىڭ ماقساتىن ايتۋ.
- بۇگىن سەندەرمەن قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايەۆ تۋرالى ءسوز قوزعايمىز. ول 1845 جىلى تامىز ايىندا كازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سەمەي وڭىرىندەگى شىڭعىستاۋ ماڭىنداعى قاسقابۇلاق دەپ اتالاتىن كوركەم قونىستاعى ساۋلەتتى اۋىلدا دۇنيەگە كەلەدى. ەل مولداسى ازان ايتىپ بالانىڭ قۇلاعىنا ءۇش رەت ايقايلاپ اتىن يبراحيم قويدى.
«عىلىم تاپپاي ماقتانبا،
ورىن تاپپاي باپتانبا.
قۇمارلانىپ شاتتانبا،
ويناپ، بوسقا كۇلۋگە.
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول؛
ادام بولام دەسەڭىز،
تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىندا،
وعان قايعى جەسەڭىز.
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق -
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس كونسەڭىز…» - دەپ، ادام بالاسىن تەك ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ايتىپ كەتكەنى بىزگە ساباق.
دەمەك، اسىل قاسيەت – ادامگەرشىلىك، سوندىقتان ءسوزىمنىڭ باسىندا ايتقان ادامدىقتىڭ بەلگىسى – ادامگەرشىلىك ەكەنىن ايتا وتىرىپ، بولتىرىك المەن ۇلىنىڭ «بالاعا اقىل» دەگەن سوزىمەن دالەلدەيىن.
ۇلكەن الدىندا ءيىلىپ سويلە،
كىشى الدىندا سىزىلىپ سويلە.
ءيىلىپ سويلەگەننەن بەلىڭ بۇگىلمەيدى،
سىزىلىپ سويلەگەننەن ءسوزىڭ ۇزىلمەيدى، -
38 - ءسوز – اراي
كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار: سونان قاشپاق كەرەك؛ اۋەلى ناداندىق، ەكىنشىسى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشىسى - زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ.
ناداندىق - ءبىلىم عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەش نارسەنى ءبىلىپ بولمايدى.
بىلىمسىزدىك - حايۋاندىق بولادى
ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى
تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك ءبارى وسىدان شىعادى.
زالىمدىق - ادامنىڭ بالاسىنىڭ دۇشپانى، ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش حايۋان قيسابىنا قوسىلادى.
سۇراقتار.
1. جاقسى ادام قانداي بولادى؟ دەمەك، ادام بالاسىنىڭ ادامگەرشىلىگى قانداي بولعاندا كورىنەدى؟(قامقورشى، اقىلشى، باتىر، ەر تۇلعالى)
وسى تۇستا ۇلى ابايدىڭ اقىل سوزىمەن قورىتىپ وتسەم:
«دوسىڭا دوستىق – قارىز ءىس،
دۇشپانىڭا ءادىل بول!» – دەپ،
اباي اتالارىڭ ايتىپ كەتكەن ەدى، سوندىقتان ادام بالاسىنا تەك جاقسىلىق جاساپ، ادىلدىك كورسەتۋ كەرەك.
«كىم جىلدام؟» – ماقال – ماتەل سايىسى.
1. جامان – بۇزار، جاقسى – تۇزەر.
2. ادام بولاتىن بالا الىسقا قارايدى.
3. سىيلاساڭ، سىيىمدى بولارسىڭ.
4. جامانعا جان جۋىماس، جالقاۋعا مال جۋىماس.
5. ادەپسىز وسكەن ادامنان، ءتارتىپتى وسكەن تال ارتىق.
6. سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە.
7. تاربيەلى كىسى قانت قوسقان جارماداي، تاربيەسىز كىسى شاڭ بوراتقان ارباداي.
8. تاربيەسىز ناداننان، ۇيرەتىلگەن حايۋان ارتىق.
9. ىستىقتان ەت كۇيەدى، ۇياتتان بەت كۇيەدى.
10. جولدىڭ قامىسى بولمايدى، جاماننىڭ نامىسى بولمايدى.
11. اقىل – دوس، اشۋ – دۇشپان، اقىلىڭا اقىل قوس.
12. «ءسىز» – سىپايىلىق، «سەن» دەگەن انايىلىق.
ماقال - ماتەل جەڭىمپازىن انىقتاۋ.
ادامگەرشىلىكتىڭ ءبىر پاراسى – بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن باعالاۋ، تازالىقتى ۇستاۋ. سوندىقتان ءوز ەڭبەگىڭدى، بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن باعالاۋ قاجەت؟
ۇلى اقىن ءوزى ەرەكشە ءسۇيىپ، قۇمارتا وقىعان شىعارمالاردى قازاقشا سويلەتۋگە ماقساتتى تۇردە، تەرەڭ ويلاستىرىپ كىرىسكەن ءارى زور قۇشتارلىقپەن اۋدارعان اۋدارماشى. ابايدىڭ اۋدارماشىلىق ونەرى كەيىنگىلەر ءۇشىن باعا جەتپەس شەبەرلىك مەكتەبى بولىپ قالدى. وسىنداي اۋدارمالارىنىڭ ءبىرى «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا»
بۇل مىسالداعى كەيىپكەرلەر شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا بەينەسىندە كورسەتەدى. ادامنىڭ جاقسى - جامان ءىس - قىلىعىن، مىنەزىن كورسەتىپ، وقىرمانعا ساباق قىلادى.
جاز بويى جاپىراقتىڭ ءبىرىن تاماق، ءبىرىن ءۇي قىلىپ، ءان - دۋمانمەن وتكىزگەن شەگىرتكەنىڭ كۇز بولعاندا كۇيى كەتەدى، جانىن قويارعا جەر تاپپاي قور بولادى.
اباي اتا ءومىرىنىڭ سوڭعى ون شاقتى جىلىندا تولعاندىرعان ماسەلەلەر جايىنداعى ويلارىن قارا سوزبەن قاعازعا ءتۇسىرىپ، وتىرۋدى داعدىعا اينالدىرادى.
نەشە قارا ءسوزى بار؟
- دۇرىس ايتاسىڭدار ۇزىن سانى - 45 كولەمدەرى شاعىن، ءبىر بەتكە تولمايتىندارى دا بار. ولاردا ءومىردىڭ ءمانى، ادامنىڭ ادالدىعى، ءبىلىم، تاربيە، ەڭبەك، ونەر ءدىن، يماندىلىق ت. ب. جايىندا ساباق بەرەدى. ەندەشە، بابامىزدىڭ « قارا سوزدەرىنە» قۇلاق سالايىق.
ناقىل سوزدەر ايتۋ
(وقۋشىلار كەزەكپەن)
1. بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز
2. ادام بالاسىنا، ادام بالاسىنىڭ ءبارى دوس.
3. دوسىڭا دوستىق قارىز ءىس.
4. دۇشپانىڭا ءادىل بول.
5. ادال ەڭبەكپەن مال ىزدەمەك ول ارلى ادامنىڭ ءىسى.
6. ەڭبەكسىز مال دامەتپەك - قايىرشىلىق.
7. ەڭبەك قىلماس ەرىنشەك ادام بولماس.
8. اتاڭنىڭ ۇلى بولما، ادامنىڭ ۇلى بول.
9. پايدا ويلاما ار ويلا.
ويىن: «مەن قاندايمىن؟»
گۇلگە جازۋ. وقۋشىلارعا تاپسىرما بەرىپ، وزدەرىنە باعا بەرۋ. قورىتىندى.
ءمۇعالىم ءسوزى.
سۇراقتار:
1. ادامگەرشىلىگى مول ادام دەپ كىمدى ايتامىز؟
2. ادامگەرشىلىككە قانداي قاسيەتتەردى جاتقىزدىق؟
ادامگەرشىلىكتى، ادەپتى بولىڭدار.
بۇل ساباق ومىرلىك ساباق بولسىن!
You Might Also Like
