ادام جانە كولەڭكە
رومان
ءبىرىنشى تاراۋ
I
كوكتەم شىققالى الدەقاشان. ونىڭ ەڭ سوڭعى ايى — مايدىڭ ءوزى زىرلاپ بارادى. اۋىلدىڭ تاۋ جاعى كوز نۇرىن تولتىرعانداي بوپ، كىلەم تۇگىندەي كوك جاسىلعا بولەنگەن. ادەمى ءيىسى كوڭىلدى الىپ، كوكىرەكتى اشىپ تۇر. الدەنەشە شاقىرىمعا سوزىلعان كوك جوڭىشقالى دالا، قىرمىزىداي وتتى قىزعالداق باسقان جۋساندى القاپ، ەڭىستى بەتكەي سول كوكتەمنىڭ كوركىنە ورانعانداي بوگىپ تە، تۇنىپ تا جاتىر. ءتۇز گ ۇلىنىڭ ءيىسى قانداي وتكىر، جىتى بولادى؟ كوكسۋ اڭعارىنان سوققان قوڭىر جەل، كوكتەمنىڭ دىمقىل سامالى ەشكىولمەستى بوكتەرلەپ وسكەن شاقتا دالا گۇلدەرى مەن كوك جۋا، جالبىز بەن جۋسان ءيىسى ارالاسىپ اڭقيدى، باس-اياعى كەڭ جاتقان زاڭعار، جۇپار شاشقانداي بوپ توڭىرەككە حوش ءيىسىن توگەدى.
ويى وسىنداي بولعاندا، بيىك قىردى، سوناۋ جوڭعار الاتاۋىنىڭ وركوكىرەك شىڭدارىن اپپاق بوپ اقشا قار ءالى باسىپ جاتىر. اسىرەسە، تاڭعى ساۋلەدە تاۋداعى قار كۇن نۇرىنا شاعىلىسىپ وينايدى، سان قۇبىلادى، تاۋ شىڭدارى كۇمىسپەن اپتالعانداي جالت-جۇلت ەتەدى، قۇلپىرادى.
وسى ءوڭىردىڭ كوكتەم كەزىندەگى كوركى كادىمگى كەمپىرقوساقتى ەسكە تۇسىرەدى. قىزىل شاتىرلى اق شاعالاداي اپپاق ۇيلەر، ودان سوڭ قوڭىر بەلدەۋلى، كوز تۇنار ەگىندىك، ودان ءارى كوك جوتا. ەشكىولمەس قىرقاسى، سونسىن بيىك شىڭدار، اقشا قار، تاعى دا ءموپ-مولدىر تەڭبىل اسپان.
بۇل ءوڭىر كوزى ۇيرەنگەن، ءوزى وسىندا وسكەن جانعا، نەمەسە تابيعات سۇلۋلىعىنان ەشتەڭە الا بىلمەس جاي پەندەگە، اسەمدىككە قۇمارلانباس، تۇشىركەنبەس جانعا ەشتەڭە ايتپاۋى دا مۇمكىن. ايتقانمەن الارمان بولماسا تاعى بەكەر! ەي، نەسىن ايتاسىڭ، جەر سۇلۋلىعى، تابيعات اسەمدىگى وتكىنشى ەمەس. ءبىردىڭ عانا قىزىعى بولعان سۇلۋلىق تا ەمەس، مىڭ-مىڭ جىلدار بويى ميلليونداردىڭ كوز جانارىن نۇرعا تولتىرىپ كەلەدى ەمەس پە!
شۇبار اۋىلى دا كادىمگى جەتى وزەندى ساعالاعان باسقا ەلدى مەكەندەر ءتارىزدى جوڭعار الاتاۋىنىڭ ەتەگىندە جاتىر، قوعالى مەن تەكەلى تاۋلارىنىڭ ارالىعىنداعى ەشكىولمەس اتالاتىن كوك جوتا — وسى اۋىلعا ەڭ جاقىن تۇرعان تاۋ. شۇباردىڭ وڭتۇستىك باتىسىن وسى قوڭىر جوتا الىپ جاتىر. ول بارىپ بيىك تاۋعا، اسقار شىڭدارعا، كارى تاۋدىڭ مۇجىك باس شىڭدارىنا جالعاسادى. وسىلايشا سەپتەسىپ الىس تارتادى، جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
الاتاۋ سۇلۋلىعىن ەشكىم دە ءالى ايتىپ جەتكىزە العان جوق. ونى ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن دە ەمەس بولار. ادام كوپ بولسا ءوزى جاساعان، ءوز قولىمەن سوققان، الدە ءوزى جاسايتىن زاتىن عانا سۋرەتتەپ بەرە الاتىن بولار. ال تابيعاتتىڭ ءوزى جاساعان سۇلۋلىقتى قاز-قالپىندا ايتۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەسە كەرەك. الاتاۋدىڭ مىنا شوقىلارى دا ناق ءبىر سونداي ءتىل جەتپەس سۇلۋ. سان قۇبىلادى. كەشى مەن تاڭى تاعى تاماشا.
كۇننىڭ التىن تۇستەس سارعىش ساۋلەسى تاۋ بيىگىندەگى اقشا قارعا ويناپ شىعا كەلدى. اپپاق قار باسقان بيىكتەن كورىنگەندە كۇننىڭ ءوزى دە التىن تۇستەس بوپ كەتەدى.
كۇن كوتەرىلە ءتۇستى. ەشكىولمەستىڭ كوك جوتاسىنا يەك ارتتى. كۇن ساۋلەسى شاشىراپ بارادى. ساۋلەنىڭ استىڭعى ءبىر تارماقتارى قارلى شىڭدارعا نايزاداي شانشىلا ءتۇستى. ال ەشكىولمەستىڭ قولدان جاساعان بوگەت ءتارىزدى ۇزىنشا كەلگەن كوك بەلى بۋسانىپ سالا بەردى. كۇن كوتەرىلگەن سايىن جوتادان بولار-بولماس كوگىلدىر بوزعىل بۋ بۋسانىپ بارا جاتتى.
بولمەنىڭ تاۋ جاقتاعى، كوشەگە قاراعان تەرەزەسىنەن سىعالاي قاراپ، اينادان تۇسكەن ويناقى نۇر اقىرىنداپ جىلجي بەردى. نۇرمولدا ويانىپ كەتتى. ونىڭ ۇيقىسى دا قىزىق. تۇعىردا تۇرعان بۇركىتتىڭ مىزعىپ كەتىپ، باسىن جۇلىپ العانى ءتارىزدى. بولمە ىشىندە ويناعان، تەرەزەنىڭ قىمتالماي قالعان ءبىر ەلىدەي ساڭلاۋىنان تۇسكەن، قىزىل پاتسايى كورپەنىڭ ۇستىندە دىرىلدەپ تۇرعان ساۋلەنى كورىپ، باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الدى دا، ستولدا جاتقان ساعاتىنا قارادى. كوكتەم كۇنى وزەكتى تالدىرارداي ۇزاق — ەرتە شىعىپ، كەش باتادى. ساعات ءالى جەتى ەكەن. سوندا دا بولسا كەشىگىپ قالعان ادامشا ول اسىعىس كيىندى. باسىن جاستىقتان كوتەرگەن بويدا ەسىنە تۇسكەنى — قىسقى قىستاۋدان جاپپاي كوتەرىلىپ، جازعى جايلاۋعا بەت الىپ كەلە جاتقان مالشىلارعا بارماق بولعان ۋادەسى ەدى. ولار ءقازىر ەشكىولمەستىڭ جىقپىل-جىقپىل كوك سايلارىنا ەنىپ كەتكەن. وسى جەرلەردى قوزى ابدەن اياقتانىپ، مارقايعانشا جايلايدى دا، ءتولدىڭ بۋىنى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىگەن كۇنى الىس جايلاۋعا، جوڭعاردىڭ بيىك شىڭدارىنا، سوناۋ سارىنوقاي اتانعان «قۇتىرعان يت» جايلاۋىنا دەيىن كەشەدى.
مالشىلار الىستاماي، جاقىن جايلاۋدا وتىرعاندا تاعى ءبىر ءجۇز كورىسىپ قالۋدى ويلاپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە كەشە ءبىر جاس قويشىعا «بارامىن» دەپ بەرگەن ۋادەسى بار. بىر-ەكى كۇنى كەتسە دە، جايلاۋدى تۇگەل ارالاپ، ءارقايسىسىنا، ءاربىر قويشىعا كوزبە-كوز، جۇزبە-جۇز كەزدەسپەسە جانە بولمايدى. جايلاۋعا كەلگەنىن ەستىسە اق جولىقپاي كەتتى دەپ وكپەلەيدى. وكپە ءوز الدىنا، قىس بويى بۇيىعىپ الىس وتاردا، سوناۋ قاراتالدىڭ قۇيىلىسى، بالقاش جاقتا جاتقاندا كىمنىڭ نە ويلاعانى، كىمنىڭ نە جايلى تولعانعانى بار، كىمگە نە جەتپەيدى، قايدا، قاي جايلاۋعا بارماق، بيىل كىمنىڭ قانداي جوباسى بار، وسىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ قالماسا، كوڭىل شىركىن الا جازداي الاقتاپ، الاڭ بولۋى كادىك.
قىستاۋدىڭ اتى قىستاۋ بولسىن، ايتەۋىر ءبىر قىستى، قىتىمىرلاۋ قىستى قىسىلا قىمتىلا ارەڭ وتكىزدى. ال ەندى جايلاۋدى شە، جايلاۋدى كىم قالاي پايدالانباق؟ الاتاۋدىڭ قويىنى كەڭ، ساي-سالاسى كوپ، ءشوبى شۇيگىن قالاي بولسا سولاي مال جايىپ، مول جايلاۋدى ءراسۋا ەتۋگە بولا ما؟ قىسقا دەگەن ەڭ جاقسى ازىرلىك مالدى جازدا دۇرىس سەمىرتۋ ەكەنىن نۇرمولدا سوناۋ جاس شاعىنان احمەتشيندەردىڭ قوزىسى مەن قويىن باققان كۇندەردەن بەرى بىلەدى.
جايلاۋعا اسىعىس اتتاندى. شايدىڭ ءوزىن كۇن قىزا، ات ۇستىندە شولدەپ بارىپ، سول جايلاۋدان ىشپەك بولدى. اۋىلدان ۇزاپ شىققانشا توڭىرەككە كوز سالماي، ەردىڭ باسىنا، اتتىڭ جالىنا تەسىلە قاراي وتىرىپ، جۇرەر جولىن جوبالاپ ءوتتى. بارار جەر كوپ، اڭگىمەلەسەر ادام، بىتىرەر شارۋا ودان دا مول. وتكەن قىس قىتىمىر، قىراۋلى بوپ، مال قىستان ارەڭ-ارەڭ شىقتى. ال قىستان جىلىك مايى ءۇزىلىپ ارەڭ شىققان مالدى جازدا وڭداپ باقپاسا نە بولماق؟
قىس ەسەسىن جازدان الماسا شارۋانىڭ ۇقىپتى بولعانى قايدا؟ بۇل ارينە سوناۋ ەسكىدەن كەلە جاتقان كونە ناقىل. ول ات ۇستىندە كەلە جاتىپ وسىلايشا ويلادى.
بيىل جەتىسۋدىڭ تاۋلى وڭىرىندە جاۋىن-شاشىن مول بولدى. كوك قالىڭ ءشوپ شۇيگىن. ەشكىولمەستىڭ ەتەگىنە جەتكەن كەزدە ءوزى دە بايقادى، ءشوپ بىتىك تە بيىك ءوسىپتى، ءقازىردىڭ وزىندە بەلۋاردان كەلىپ تۇر. جاۋىن-شاشىن از بولعان جىلى جەرگە جابىسا تىربيىپ وسەتىن توبىلعىنىڭ ءوزى بۇرتىك ساپ تۇر. كۇنگەي بەتىنىڭ وزىنە كىلەم تۇگىندەي بولىپ كوك جاسىل. مول ءشوپ ءوسىپتى. وسىلاردىڭ ءبارى نۇرمولدا كوزىنىڭ شىرىن قاندىرىپ ەدى. تاۋ بيىگىندە ءالى قار كوپ. كوكسۋ مەن تەنتەك كەنەرەسىنەن اسىپ جاتىر.
تەنتەك دەسە تەنتەك. تاۋدى قاق جارىپ وتەدى. ول عانا ەمەس، بۇلان تالاڭ بوپ، قۇتىرا اعادى. سۋىنىڭ ونشا كوپ ەمەستىگىنە قاراماي، كەي جىلدارى جولىنداعىن جايپاپ كەتەدى. كوپ جىلدار بويى تەنتەكتىڭ تومەنگى جاعىنا كوپىر قۇتايعان ەمەس. كوكتەم سايىن الىپ كەتەدى، جۇلىپ كەتەدى.
جەتىسۋدا تەنتەك ەكەۋ. ءبىرى سوناۋ الاكول بويىندا. ءبىرى وسى، ەكەۋى بىرىنەن ءبىرى وتەدى. ەكەۋى دە تەنتەك، ەكەۋى دە ەركە، ەكەۋى دە ەركىن. نۇرمولدا تەنتەكتى بويلاپ بارىپ كوتەرىلدى.
نۇرمولدا ەشكىولمەستىڭ كوكسۋعا تىرەلگەن قىرقاسىنان اسىپ بارا جاتتى. تاۋ ءشوبىنىڭ رەڭىنە نازار سالدى. ءشوپ شۇيگىن عانا ەمەس، ءداندى، بۋىندى، شايالانباي ەركىن جەتىلگەن ەكەن. ءشوپتىڭ قۇنارلى بولعانى شارۋانىڭ باعى، دەگەنمەن نۇرمولدا ويىنشا مالدى اۋىل قاسىنداعى جايلاۋدا باسقاشا جايعان ءجون. الدىمەن بيىك وسكەن ءشوپتى ورىپ، سودان سوڭ بارىپ ورىلعان جەرگە، ءشوبى ورۋعا كەلمەيتىن جايلارعا مال جايسا وڭدى بولار دەپ ءتۇيدى، مىناداي تابيعات بەرگەن مول قازىنانى بار ەكەن دەپ ،مول ەكەن دەپ ءراسۋا ەتۋگە بولمايدى، ءتىپتى اۋىل قاسىنداعى مالعا ءشوپ ماشيناسى جۇرە المايتىن جەرلەردىڭ اق ءشوبى جەتىپ ارتىلادى! «قىس كيەرىن جاز كيگەن جارلى قايدان بايىسىن» دەگەن ەل ءسوزى قانداي دانىشپان!
بۇل ءسوزدى نۇرمولدا وسىدان قىرىق جىل بۇرىن، سوناۋ ءبىر كەزدە احمەتشيندەردىڭ قويىن باعىپ جۇرگەندە ەستىگەن ەدى. ول كەزدە نۇرمولدا ون-ون بەسكە جاڭا كەلگەن جاس ەدى. باي مۇنى ۇستىنە كۇپى كيگەن، اياعىنان كون شوقايى تۇسپەيتىن جاس قويشىسىن كەلەكەلەپ ايتقان بولاتىن. باسقا كيەرى بولماعان سوڭ قالىڭ كۇپىسىن تاستاماي قورباڭ قورباڭ ەتىپ قوي سوڭىنان كەتىپ بارا جاتاتىن.
ول جايلاۋ جايىن وسىلايشا ويلاپ كەلە جاتىپ، الداعى ەڭىستە وتىرعان قويشى ءۇيىنىڭ ۇستىنەن شىققانىن بىلمەي قالدى.
ونىڭ قارسى الدىندا نە بارى ءتورت كەرەگەدەن كوتەرىلگەن قويشىنىڭ شاعىن عانا ەمەس، اياداي عانا لاشىعى تۇردى، ونىڭ ەسىنە ەرتەدەگى ناعىز ءسىڭىرى شىققان سورلى قويشىنىڭ باسپاناسى ەلەستەپ كەتتى.
«قىس كيەرىن جاز كيگەن جارلى قايدان بايىسىن» دەگەن ماقالدى ەسىنە قايتا ءتۇسىردى. ال جاز جايلاۋىن قىستا جەپ، قىس قىستاۋىن جازدا جايلاپ جۇرسە قازىرگى شارۋا قالى قانداي بولار ەدى؟ قىسقا قىستاي، جازعا جازداي، ءارقايسىسىن ءوز ورنىمەن پايدالانعان ءجوندى. مال باسى كوبەيگەن سايىن جايلاۋ دا، قىستاۋ دا تاپشىلىق ەتتى. ءقازىر كولحوزدىڭ ءجۇز وتارعا بولىنگەن ەلۋ مىڭنان اسا قويى بار. باسقا مالدى بىلاي قويعاندا وسىنشاما قويدى قايدا، قالاي باعۋ كەرەك؟ ەگەر بۇعان الاتاۋ جەرىنىڭ سان قۇبىلمالى اۋا رايىن قوسساق، سوندا نە بوپ شىعار ەدى؟ مال ازىعىنىڭ باسقا ءتۇرىن بىلاي قويعاندا، جاي ءشوپتىڭ ءوزى جەتپەيدى. مۇنىڭ ءبارى ويلاماعان جايلار.
باياعى بايلار مالىن قىسى-جازى ايداپ باعاتىن. باياعى باياعى بولسىن. ۋاقىت باسقا عوي. مال باعۋ، ونى ءوسىرۋدىڭ ءتۇرى دە وزگەرۋگە ءتيىس ەمەس پە؟ اتا-بابا مۇراسىنىڭ جاقسىسىن، پايدالىسىن عانا الىپ، جاراماسىن تاستاۋعا ءتيىسپىز. ولار مالدى قالاي باقسا سولاي باقسىن، بىزگە ول مۇرا ەمەس. بىزگە جىلى قورا، شوپانعا جادا ءۇي كەرەك. ءقازىر ءاربىر وتاردان، ءاربىر قىستاۋدان ءشوپتىڭ مول قورىن جيناعان دۇرىس...
مال جايلى وسىنداي ويلارىن جيىپ ۇلگەرمەدى، قىردان تومەن ءتۇسىپ، الگى ۇيگە كەلىپ تە قالدى.
— كىم بار ay؟ — دەپ داۋىستادى نۇرمولدا.
ۇيدەن جاۋاپ بولمادى. ونىڭ ورنىنا باسپانادان قالقان قۇلاق، شەگىر كوز، ۇزىن بويلى قارا جىگىت شىقتى دا، كولحوزدىڭ باستىعىن كورىپ قالتا قاراپ تۇرا قالدى:
— سالەم بەردىك، جاقسى ما، جىگىتىم؟ — دەپ نۇرمولدا بۇرىن ءتىل قاتىپ، الدىمەن سالەم بەردى.
— سالەمەتسىز بە، نۇرەكە، ءسىزدى قايدان ءجۇر دەپ اڭ-تاڭ بوپ قالعان ەدىم.
— ۇمىتپاسام، وسى سەن مىرزابايدىڭ بالاسى بولارسىڭ؟
— ءيا، مەن مىرزابايدىڭ ۇلىمىن. اتىم مۇقاجان. وتكەن جىلى وسى قويعا جىبەرەردە كوپ سويلەستىڭىز. ودان كەيىن كەزدەسكەنىمىز وسى بولار! — دەپ مۇقاجان شەگىر كوزىن تومەن ساپ، كونەكتەي قالىڭ، سالپيعان شوشتاق ەرنىن جيماستان ەركەلەگەن بالاشا سويلەدى.
— ءيا، مۇقاجان، سەن مىرزابايدىڭ بالاسى ەدىم دە، دۇرىس، — دەپ اتىنان ءتۇستى.
مۇقاجان بولسا شىلاۋىنا ورالا كەتتى. اتتى بەلدەۋگە ەمەس، اناداي جەردەگى كىسى بويىنداي بيىك قازىققا بايلادى. سولەڭ-سولەڭ ەتىپ، اياعىن العا قاراي سىلتەپ تاستاپ، نۇرمولدانىڭ جانىنا قايتا ورالدى.
— ال، اعا، ۇيگە ەنىڭىز!
نۇرمولدا ءتورت كەرەگەلى اياداي قاراشا ۇيگە ءيىلىپ ارەڭ-ارەڭ ەندى.
مۇقاجاننىڭ كەلىنشەگى جۇلدىز بولسا ورنىنان جالما-جان تەز تۇرىپ، ىرگەگە قاراي ىعىسا ءتۇسىپ، ءيىلىپ سالەم ەتتى. بادىراق كوز سارى كەلىنشەك ۇيگە ەنگەن كىسىگە تۋرا قاراي الماي، جەرگە، ءۇيدىڭ ورتاسىندا اسۋلى تۇرعان ءتورت قۇلاقتى، جەتىم قوزىنىڭ قارنى سياقتى تومپايعان ءبۇيىرلى قارا قازاننىڭ استىندا جىلتىراپ جاتقان شوققا قاراي بەردى.
— كەلىن، قالقام، ساۋ-سالامات پا؟ — دەدى نۇرمولدا.
— شۇكىر! — دەگەن ءسوزدى ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ، جۇلدىز ارەڭ ايتتى.
قوناق ءتور الدىندا توسەۋلى جاتقان ەكى بۇكتەۋلى الاباجاق شىت كورپەنىڭ ۇستىنە وتىردى. مۇقاجان توردەن جاستىق الىپ تاستادى. نۇرمولدا جاستىقتى قولتىعىنىڭ استىنا قىسا ءتۇسىپ، اياعىن بۇگىپ، قيسايا جاتتى.
— ال بالالارىڭ قايدا، مۇقاجان، كەلىن ەكەۋىن عانا ما، جايلاۋدا؟
— بالالار اۋىلدا.
— وقيتىنى بار شىعار؟
— ەكەۋى وقيدى.
— قانشا بالاڭ بار؟
— جەتەدى، اعا! بەس-التاۋ.
— وتە جاقسى ەكەن! مىرزاباي مارقۇمنىڭ ۇرپاعىن كوبەيتىپ جاتىرمىن دە، دۇرىس، دۇرىس-اق.
بۇل ءسوزدى ايتارىن ايتسا دا، «مىرزاباي مارقۇم» دەگەن ءسوزدى ايتقاندا نۇرمولدانىڭ جۇرەگىن الدە نە قاتتى شىمشىپ قالعانداي شىم ەتە قالعانى بار. وسىدان كەيىن ول ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى. جۇلدىز وتتاعى قازاندى الىپ، سىرتقا جۋۋعا كەتتى دە، ارتىنشا ىلە-شالا مۇقاجان دا شىقتى.
الدابەرگەنوۆ ەسىك پەن ءتورى ءبىر-اق اتتام اياداي لاشىقتىڭ، ءتورت كەرەگە، ون ۋىق، شارىقتاپ جاساعان الاقانداي كىشكەنە شاڭىراقتىڭ استىندا قالدى. ءبىراق ول وسى ءۇيدى، وسى كۇنگى جايدى ەمەس، جاڭا عانا اتىن اتاعاندا جۇرەگىن قاتتى شىمشىپ وتكەن مىرزاباي جايلى ويلاپ كەتكەن ەدى.
مىرزاباي نۇرمولدادان تورت-بەس جاس ۇلكەن بولاتىن. ءبىراق بىرگە ءوستى، بىرگە جالشى بولدى. ەكەۋى سوناۋ ءبىر جىلداردا، تەمىر جول قۇرىلىسىن سالۋعا كەتكەنگە دەيىن ءبىر بايدىڭ مالىن باقتى. ءبىر سوزبەن ايتسا، ءبىرى اعا، ءبىرى ءىنى بوپ، ۇيالاس ءوستى. الدابەرگەنوۆ جالشىلىقتى ءبىرىنشى بوپ تاستادى دا تۇركىستان-سىبىر تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسىنا جۇمىسشى بوپ كەتتى.
— بۇل كەزدە جول الماتىعا جاقىنداپ قالعان. نۇرمولدا بولسا شاقپاق تاۋىنان باستاپ، جول قۇرىلىسىندا كەتپەنشى، جەر قازۋشى، قازعان توپىراعىن بولاشاق جولدىڭ سورەسىنە ۇيىپ-توگۋشى بوپ ىستەدى. اۋىر، ازاپتى جۇمىس. قوي باققاننان الدەقايدا اۋىر. ءبىراق بىرەۋدىڭ، جەكە بىرەۋدىڭ جۇمىسى ەمەس، ەلدىڭ، كوپتىڭ جۇمىسى. ازابى كوپ، اۋىر بولعانمەن قورلىعى جوق، ءوز ءىسىڭ ءتارىزدى ەركىن. تاپقانىن تاماعىنا، جۇتقانىن جۇمىرىنا ساپ كۇن كەشكەندەردىڭ ءوتىپ جاتقان سان ساپاسى جوق بىركەلكى كۇندەرى. بۇ دا بولسا وڭدى اق. «بىرەۋدىڭ مالىم باعىپ، جاتتىڭ داۋلەتىن قورىپ ءجۇرمىن دەگەننەن گورى، ءوز كۇنىمدى ءوزىم كەرىپ، ءوز نانىمدى ءوزىم تاۋىپ جەپ ءجۇرمىن»، دەگەن ازامات سەزىمى قولتىعىنان دەمەيتىن. مۇنىڭ ۇستىنە ازاننان كەشكە دەيىن ايدالادا، ەلسىز شىڭسىز شاتقالدا جالعىز ءجۇرىپ مال باققاننان گورى، مۇندا ءوزى سياقتى جالاڭاش كەۋدەلى، جالعىز جەيدەلى، قولىن كۇس باسقان جىگىتتەرمەن بىرگە دۋمان ساپ، ارالاس-قۇرالاس ادامدارمەن بىرگە قاربالاس جۇرگەنى ءبىر عانيبەت ەدى. كوڭىلگە بولماسا، تاعى ءبىر ارتىق جەرى جانە بار. قوي باعىپ، جۇمىر ارقالاپ جۇرگەن كەزدەگى سۇيەگى شىعىڭقى يىعى، جىڭىشكە بىلەگى، قابىرعاسى ساي ساي بوپ جاتاتىن كەۋدەسى تولىسىپ، بولەك-بولەك بۇلشىق ەت پايدا بولدى. مۇنىڭ ءوزى جاس جىگىتتىڭ بويىنا جاڭا ءبىر تولقىن لەبىن توككەندەي قۋانىش، جان قۋانىشىن، جاس كوڭىلدىلىگىن اكەلگەن. قوي سوڭىندا جۇرگەن كەزدەگى اق تاياقتىڭ ورنىنا تاستى كۇل-تالقان ەتەتىن تەمىر قايلا، الاڭ كۇرەك ۇستادى. الاقاننىڭ تەرىسى قالىڭداپ، تۇيەنىڭ قاتقان مويناعىنداي سىرەسكەن كوك ءسىڭىر بوپ قالدى. دەنەسى قاشاعان تاستاي بوپ سۇلۋلانىپ، سىمباتتانىپ كەتتى.
تەمىر جولدىڭ قارا جۇمىسىنا ابدەن كونىگىپ كەتتى، قۇنىعىپ الدى. وسى جۇمىسپەن ول شاقپاقتان باستاپ، ءوزى تۋعان مالايسارى تاۋلارىن جارىپ ءوتىپ، اينابۇلاقتان بارىپ ءبىر-اق شىقتى.
تۇركىستان-سىبىر جولى وسى جەردەن ءتۇيىستى. ۇلان-اسىر توي بولدى. جاقسى ىستەگەن وزىق جۇمىسشىلارعا بايگە، سىيلىق بەرىلدى. نۇرمولدا ەلتاي ەرنازاروۆتىڭ قولىنان بوستون كوستيۋم شالبار الدى. ءبىرى وتىرىك ەمەس، نۇرمولدانىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەلى ءارى جاڭا، ءارى جاقسى، ءارى باعالى كيىمنىڭ يىعىنا ىلىنگەنى وسى ەدى: ول قاتتى قۋاندى. ءتۇنى بويى ۇيىقتاي الماي شىقتى. جاڭا كيىمىن باۋىرىنا باسىپ، قولىمەن ۇستاپ جاتتى. كەدەيلىك پەن جوقتىق كەيدە ادامدى بالا سياقتى ەتىپ جىبەرەدى. ونىڭ العاشقى قۋانىشى، ەڭبەك قۋانىشى، ونى ءبىر مەزەت ناق وسىلايشا بالا ەتىپ جىبەرگەن ەدى. ول وسى ءبىر كۇنى بالا ءتارىزدى شەكسىز قۋانىشتا ءجۇردى. كىم بىلەدى، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ۇرلاپ كەتە مە، ايىرىلىپ قالسا نە بولماق؟
بۇل كۇنگى ءتۇن ۇزاق بولدى. تاڭ اتپاي قويدى. نۇرمولدا جاننىڭ بارىنەن بۇرىن تۇردى. تاڭعى سالقىندا اينابۇلاقتىڭ باسىندا وتىرىپ، سونىڭ مۇزداي سۋىنا ۇزاق جۋىندى. احمەتشيننىڭ قويىن باعىپ جۇرگەندە بۇل بۇلاقتىڭ باسىنا كەلىپ، تالاي-تالاي شىلدەدە مال جۋساتقان، سۋىن ىشكەن. بۇل كوپتەن، ءتىپتى سوناۋ بالا جاستان تانىس بۇلاق. بۇگىن ونىڭ سۋى مۇلدە سالقىن، ەرەكشە ءدامدى بوپ كورىندى. ول وسى بۇلاقتىڭ باسىندا ساسكە تۇسكە دەيىن جالعىز وتىرىپ، ۇزاق جۋىندى. تەمىر جول قۇرىلىسىنداعى جۇمىستا جۇرگەن كەزدەگى كون ءتارىزدى قاۋدىرلاق، قالىڭ كەنەپ شالبارى مەن كۇرتكەسىن شەشىپ، بۇلاقتىڭ تومەنگى جاعىنداعى جاردىڭ تۇبىنە ءۇيدى دە، وعان ەسكى جەيدەسىن، جامان ەتىگىن قوسىپ، الگى ۇيىندىگە وتتى قويىپ جىبەردى. كۇنگە كۇيگەن ءارى قارا مايمەن سىلانعان، مايلى اعاشتاردى ارقالاپ جۇرگەندە ابدەن ماي سىڭگەن كيىمدەر لەزدە لاپ ەتە ءتۇستى دە، جاڭا باستادى. جىلدان اسا كيگەن كيىمدەرى جالىن اراسىندا قوڭىرسىپ جانا بەردى.
ءتىلى سۋماڭداعان قىزىل جالىن ىشىندە جانىپ جاتقان شوقپىت كيىمدەرىنە ءبىر ءسات تەسىلە، ەداۋىر ۇزاق قاراپ قالدى. جالما-جان ارتىنا بۇرىلىپ قاپشىعىنا قارادى دا، ودان تاعى دا ءبىر ەسكى جامان ءىش كيىمدەر الىپ، وتقا تاستاپ جىبەردى. وت قوماقتانىپ كوتەرىلە بەردى. جالىن ءتىلى سۋماڭداپ كوتەرىلە ءتۇستى.
— باستان قۇلاق ساداعا دەگەن. وسىمەن باعىمدى بايلاعان كەدەيلىك كەسەل كەسەپات كەتسىن! اياعىما تۇساۋ، جولىما بوگەت بولعان بالە-جالا، كەدەي تاعدىرى، اشىلماي كەلگەن سور وسىمەن قالسىن! — دەپ ىشىنەڭ كۇبىرلەپ، وتتىڭ توڭىرەگىن ورتاعا ءۇيىرىپ، قىمتاي ءتۇستى.
وت جانىپ جاتىر. تالاي-تالاي تەر ءسىڭىپ، ابدەن سىرە بولعان، قولاڭسا ساسىعان كيىمدەر قارا كۇرەڭ تارتىپ، جانا بەردى، جانا بەردى. نۇرمولدا بولسا كوز جازباي قاراپ قالعان، ءبىر مەزەت، شىنىندا دا وعان وسى ءبىر جالاقتاعان، ءسۇيىر ءتىل قىزىل قوڭىر جالىن ىشىندە ونىڭ بايى مەن كەدەيلىگى، باياعىدان بەرگى باعىن بايلاپ كەلگەن قىرسىعى قوسا جانىپ جاتقانداي بوپ كەتتى.
— اپىر-اي، وسى تەمىر جول، وسى تۇركىستان-سىبىر جولى دەپ اتالاتىن ءارى ۇزىن، ءارى ۇلكەن جول مەنىڭ بار قىرسىعىمدى الىپ قالعان بولسا يگى ەدى-اۋ!
"ول وسىلايشا" ويلادى. وزىنشە سورى مەن قىرسىعىن، ازابى مەن اششى تەرىن، كەدەيلىگى مەن جوقشىلىعىن اينابۇلاقتىڭ باسىندا وتقا، كادىمگى قىزۋلى، جالىنى مول وتقا جاقتى، ول لاۋلاپ جاتىر...
قويشىنىڭ ايەلى سىرتتان كوپ، ورتاداعى وشاقتىڭ استىنا وت جاقتى، قازان استى. ەل جايلاۋعا بەت العانمەن قۇرالايدىڭ سالقىنى ەدى. سودان دا وت ءالى ۇيدەن سىرتقا، جەروشاقتىڭ باسىنا كوشە قويعان جوق.
ءبۇيىرى بۇلتيعان كىشكەنە قارا قازاننىڭ استىنداعى وت تا لاۋلاي باستادى. وت قىزۋىنان شىرت-شىرت سىنىپ جاتقان توبىلعى مەن ارشانىڭ سىرتىلى دا ونىڭ كوڭىلىن بولە المادى. جۇلدىز وتىن جاقتى دا سىرتقا قايتا شىعىپ كەتتى. نۇرمولدا تاعى دا جالعىز قالدى. ويى ۇزىلگەن جوق. ول ويلاپ وتىر. وتقا قاراپ قالعان. وسى ءبىر ساتتە مۇقاجان ۇيىندە جانعان كىشكەنە وت سوناۋ ءبىر جىلدارى، ءدال ايتسا 1929 جىلى اينابۇلاقتىڭ باسىندا، ساسكە ءتۇس كەزىندە جانىپ جاتقان وتقا ۇقسادى.
ءدال سونىڭ ءوزى ەكەن دەپ ۇقتى. وت سونبەي قويدى، شوقپىت كيىمدەر جانىپ بىتپەدى. ۇزاق جاندى، ۇزاق قارادى، سارىلا قارادى. كيىمدەردىڭ ءبارى ۇلپىلدەك كۇلگە اينالدى، ءبىراق وت سونبەدى. نۇرمولدا قاراۋدان جالىققان جوق.
ونىڭ ويىن سىرتتان كەلگەن مۇقاجان ءبولدى.
نۇرەكە، تۇستەنىپ اتتاناتىن بولارسىز.
ول سولق ەتە تۇسكەندەي بوپ، باسىن كوتەردى دە، جانىپ كوزىن الدى. وي تىزبەگى كىلت ءۇزىلدى.
تۇسكە دەيىن ءبىرتالاي جەردى ارالاپ قالسام دەپ ەدىم. «جۇرگەن اياققا جورگەم ىلىنەدى» دەگەن ەمەس پە، ءىشىپ اتتانام.
جوق، ونىڭىز بولمايدى. ءوزىڭىز ايتقانداي مىرزابايدىڭ ۇرپاعىن كوبەيتىپ جاتقان كىشكەنە شاڭىراقتان ءدام تاتپاي اتتانعانىڭىز بولمايدى.
مىرزابايدىڭ اتى ونىڭ كەۋدەسىندە بۇلكىلدەپ سوققان جۇرەگىن تاعى ءبىر شىمشىپ ءوتتى. الگى ءبىر قالىڭ ويدىڭ جالعاسى دا وسىلاي قاراي كەلە جاتىر ەدى. سوندا دا بولسا ويدان ايىعا الماي:
— اسقا قاراي المايمىن، بارار جەر، سويلەسەر، ەل كوپ! — دەدى.
— كەلىنىڭىز قازانعا اس ساپ قويدى.
— ونىسى بەكەر بولعان. وقاسى جوق ەندى، وزدەرىن جەڭدەر!
— ءيا، اس ءپىسىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ۇيدەن ءدام تاتپاي كەتكەنىڭىز مۇلدە بولمايدى. ءتىرىنى بىلاي قويعاندا، ومىردەن سورى اشىلماي كەتكەن ءولى ارۋاق بار، نۇرەكە، سونى ويلاڭىز!
بۇل الگى ءبىر ويدىڭ ۇستىنە، سونىڭ وتىنىڭ ۇستىنە ماي قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى.
نۇرمولدا مۇقاجانعا سەلت ەتكەندەي، جالت قارادى. ول بۇل ءسوزىن ىرجيىپ كۇلە ايتتى. ءبارىبىر سوندا دا بولسا نۇرمولداعا تۇرپىدەي تيگەن ەدى. جاڭاعى ءبىر شىمشۋدىڭ ورنىن تىرناپ العانداي بولدى. سودان دا بولار رايدان تەز قايتتى.
— دۇرىس، بۇل ۇيدەن، بۇل شاڭىراقتان ءدام تاتۋ ماعان پارىز. ءبىراق، اس دايىن بولعانشا ەكەۋمىز ءبىراز جەردى، مىنا سەنىڭ كورشى وتىرعان وتارلارىڭدى ارالاپ قايتالىق.
— ونىڭىزعا قۇپ تا قۇپ.
نۇرمولدا ورنىنان اۋىر قوزعالىپ تۇردى دا، سىرتقا بەتتەدى. مۇقاجان اتى دا ءازىر ەكەن، ەندى ءبىر ساتتە، ەكى سالت اتتى تاۋ اراسىنداعى جالعىز ءۇيدى تاستاپ، كوك جاسىل بەلدەن اسىپ بارا جاتتى.
نۇرمولدا الگى ءبىر كەزدەگى ۇيدەگى ويدىڭ جالعاسىن ۇزە الماي قويدى. ويتكەنى وسى ويدىڭ مىنا قاسىندا كەلە جاتقان مۇقاجاننىڭ اكەسىنە، مىرزابايعا سوعار ءبىر ءجايتى بار-دى. جۇرەكتى قايتا-قايتا شىمشىپ وتكەن قىتىقتى جايلار دا وسىعان ورايلاس ەدى.
...اينابۇلاق باسىنداعى الاۋلاعان جالىن باسىلدى، ول باتقان كۇندەي الدىمەن قىزارىپ، ارتىنشا بوزالاڭ تارتىپ، كوك جيەككە ءسىڭدى دە كومەسكى كۇلگە اينالدى. الدابەرگەنوۆ سۋداي جاڭا كوستيۋم شالبارىن، تاعى باسقا جاڭا قۇسقىسىن كيىپ، ۇلكەن جولعا، كوكسۋعا قاراي كەتەتىن قارا جولعا شىقتى.
جول ۇلكەن، كەڭ. كۇن سايىن وسى جولمەن مىڭ سان ات-اربالى كىرە سالعان، كەرۋەن تارتقان جاندار وتەدى. بۇل ءبىر ادام كوپ ەتەتىن ۇلكەن جول. مۇنىڭ ءبىر جاعى الماتى، شيەن بازارىنا، ودان قالسا پىسپەك پەن توقپاق جارمەڭكەسىنە كەتەدى. ال ول جاقتان قايتقاندار گاۆريلوۆنا مەن قاپال، لەپسى مەن اقسۋ جارمەڭكەلەرىنە، ودان ءارى كەتسە، ءۇشارال مەن اياكوز، سەمەيمەن زايسان جاعىنا كەتەدى. كوپ حالىق جۇرەتىن، دامىلى جوق ۇلكەن جول نار تۇيەنىڭ جونىنان العان تاسپاداي سوزىلىپ، بىر-بىرىمەن جارىسا تارتىپ، الىسقا كەتىپ جاتىر. الگى ءبىر ايتىلعان جەرلەردەن اسىپ تاعى قايدا بارادى؟ ول اراسىن نۇرمولدا ويلاعان ەمەس.
نۇرمولدا ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە تۇرىپ قالدى. قايدا، كىمگە بارماق؟ تەمىر جول بولسا ءبىتتى. ونىڭ قارا جۇمىسى دا بىتكەن. باسقا ءىس قولدان كەلمەيدى. ەندى نە ىستەۋ. كەرەك؟ جولدا كورگەن ۇلكەن قالا الماتىعا ورالسا قايتەر ەدى؟ وندا نە ىستەمەك، تامىر-تانىس، قول ۇشىن بەرەر وندا كىم بار ەدى؟ ال گاۆريلوۆكاعا بارسا شە؟ احمەتشيندەردىڭ قويىنىڭ ورنىنا قۇلاقتىڭ شوشقاسىن باعا ما، الدە ءشوبىن شاۋىپ، كارتوشكاسىن قازا ما؟ ونىڭ كوكەيىندە وسىنداي ءبىر شىم-شىتىرىق، بەي-بەرەكەت كوپ سۇراقتار تۇردى. ول ناق ءبىر ەرتەدەگى اڭىز اڭگىمەلەردەگى توعىز جولدىڭ تورابىنا كەلىپ، ەندى قايدا جۇرەرىن، قالاي باسارىن بىلمەي، اڭ-تاڭ بولعان ساياحاتشى، جيھانكەزدەر ءتارىزدى اڭ-تاڭ، بوپ جول ۇستىندە تۇرا بەردى.
ول كوپ تۇردى. سۇراقتار دا كوبەيە بەردى. كوكسۋ جاققا، تۋعان اۋىلىنا قاراي بىر-ەكى ادىم ءجۇرىپ باردى دا قايتا توقتادى. كەيىن قاراي ءجۇردى. العاشقى جولعا شىققان جەرىنە جەتىپ، تاعى كىدىردى.
كۇن تۇستىككە كوتەرىلىپ قالدى. جول ءۇستى تىپ-تىنىش، اشەيىندە لەك-لەك بوپ اعىلىپ جاتاتىن كەرۋەندەر دە جوق. الدابەرگەنوۆ بۇرىلىپ ارتىنا، اينابۇلاقتىڭ مۇزداي قاينارىنىڭ باسىندا قوڭىرسىپ جاتقان وتقا، ودان شىققان بولماشى بوزالاڭ تۇتىنگە ءبىرتۇرلى كوڭىلسىز قارادى. كوڭىل شىركىن ءبىر ءسات سۋىپ كەتتى. «سورىم مەن كەدەيلىگىمدى ەمەس، جاڭا جانا باستاعان باعىمدى، ىرىسىمدى جاعىپ كەتكەن بولارمىن» دەگەن سۋىق وي كەلدى»
ءوز ويىن، ءوز تىلەۋىن، ءوز باسىن جاماندىققا كىم قيادى دەيسىڭ، «جوق، جوق، ولاي ەمەس، مەن سورىمدى، كەدەيلىگىمدى، قىرسىعىمدى جاقتىم، سونى ورتەپ كەتتىم» دەپ ىشتەي قايسارلانا ويلادى. كۇندە، كەڭ دالادا، ۇزاق جولدا اۋىر جۇمىس ىستەپ شارشاعان قاباعىن ەل جاققا بۇرىپ، جەردە ءتىلىم-تىلىم، جالاق بولعان ەرنىن قايتا-قايتا جالاپ، كوكسۋ جاققا، تۋعان اۋىل، وسكەن جەرگە اڭسارى اۋا قارادى.
ناق وسى كەزدە تۋ سىرتىنان:
— جانىم اۋ، سەن نۇرمولدامىسىڭ، — دەگەن داۋىسقا بۇرىلىپ، جالت قارادى.
مىنە قىزىق ناق قاسىندا كىشكەنە كۇرەڭ تايعا مىنگەن مىرزاباي تۇر. كادىمگى مىرزاباي، پالەندەي جىل بىرگە مال باققان، اعايىن ىشىندە اعا بولعان مىرزاباي.
نۇرمولدا ويدان تەز سەيىلىپ، مىرزابايعا قاراي قۇشاعىن جايىپ جۇگىرە جونەلدى. ول جەتكەنشە مىرزاباي تايدان ءتۇسىپ تە ۇلگەردى. ەكەۋى ايدالادا، ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە قۇشاقتاسا كەتتى. كوپتەن كورىسپەگەن، بىر-بىرىنەن حابارى جوق ەكى تۋىس قۇشاقتاسىپ كوپ تۇردى. ەكەۋىنىڭ دە ءيىنى بوساپ، تۋىستىق سەزىم بيلەپ، جۇرەگى قاتتى سوقتى، ءجيى سوقتى.
مىرزابايدىڭ موينىنا نۇرمولدانىڭ ىستىق جاسى تامدى. ءبىر-بىرىن قاتتى قىسىپ قىسىپ قويدى، الدەن ۋاقىتتا مىرزاباي قۇشاعىن جازىپ، ءبىرىنشى ءتىل قاتتى.
— ال، سويلە، نۇرمولدا، قايدان كەلەسىڭ، بەت الىسىڭ قالاي؟
— ءوزىم دە بىلە الماي، اڭ-تاڭ بوپ تۇر ەدىم.
— تۋعان جەردە بوتاسى قالعان ارۋانا ءتارىزدى اۋىلعا قاراپ تۇرعانىڭدى كەرىپ ءسۇيسىندىم. الىسقا كەتە قويمايتىن سياقتىسىڭ.
— مىنا تەمىر جولدىڭ، سەندەرشە ايتسام، شويىن جولدىڭ جۇمىسى ءبىتتى. ەندى قايدا بارارىمدى بىلمەي تۇرعاندا قۇداي ايداعانداي ءوزىڭ ساپ ەتە ءتۇستىڭ. مەنى اللا دالاعا تاستاماعان ەكەن. ال، ءوزىن، قايدان كەلەسىڭ؟
— سەنىڭ جول ۇستىندە، بارسا كەلمەس پەن باقىت جولىنىڭ ايىرىعىندا نە ىستەرىڭدى بىلمەي تۇرعانىڭدى ءبىلىپ، پەرىشتە بوپ ادەيى كەلدىم دەسەم نانار ما ەدىڭ؟
— نانامىن، اعا، نانامىن.
— نانساڭ سولاي، قوسقا جەگىپ جۇرگەن الا وگىز بەن كوك وگىز ەكى-ۇش كۇننەن بەرى ۇشتى-كۇيدى جوق. سونى ىزدەپ، مىنا ءبىر جامان تايمەن سابىلىپ ءجۇرمىن.
— ەلدىڭ جاي-كۇيى قالاي؟
— باز باياعى. ارتەل بولامىز، كولحوز بولامىز دەپ شۋلاپ جۇرگەن حالىق. بىرەۋ قارسى، بىرەۋ نارازى دەگەندەي. ايتەۋىر ءجۇرىپ جاتىرمىز. ارتەل بولۋدىڭ الدىندا ءبىر ەكەۋمىز بىرىگىپ ەگىن سالىپ ەدىك. سول الگى مويىن قوسقا جەگىپ جۇرگەن ەكى وگىزدى جەر جۇتقانداي، زىم-زيا بولدى. سونى ىزدەپ قايتقان ەدىم. ال ەندى نە تۇرىس بار؟ ەلگە بەت العان بولساڭ بىرگە كەتتىك! — دەپ مىرزاباي نۇرمولداعا قارايدى، — ەل-جۇرتقا نە بەتىممەن كورىنەمىن دەيتىن ەمەس، ءوزىڭ شىرتتاي بوپ كيىنىپسىڭ. قالىڭدىق وينايتىن جىگىتكە ۇقسايسىڭ.
ەكەۋى كوڭىن سۇيرەتىپ ارەڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقان كۇرەڭ تايدى جەتەلەپ، داڭعىل جولعا ءتۇستى...
باعانادان بەرگى ويىنىڭ وسى ءبىر كەزىنە دەيىن نۇرمولدا ءۇنسىز ويلاپ، ءۇنسىز كەلە جاتقان ەدى. مۇقاجان بولسا ونىڭ ويىن بولمەدى. باستىقتىڭ ءوزى بىردەڭە سۇراماسا سۋماڭداپ سويلەي بەرەتىن مۇقاجان ەمەس. جاس دەيتىن جاس ەمەس، بەس بالاعا اكە بولدى. ونىڭ ۇستىنە اكە تاربيەسىن كورمەسە دە، يبالى انا قۇشاعىندا ءوستى. بىلگىشسىنىپ، قاقاڭداپ، سۋىرىلا شىقپايتىن ول، يناباتتى جىگىتتىڭ ۇلكەن ادام الدىنداعى ادەبىن دە بىلەتىن.
نۇرمولدا مەن مۇقاجان ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز-تۇنسىز ءجۇرىپ، ەشكى ولمەستىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى باۋىردان كوتەرىلە بەرگەندە، الىستان ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى شىقتى. ەكەۋى دە العا قارادى. توسكەيدەگى جالعىز ءۇي ءالى دە تالاي جەردە ەكەن.
— مۇقاجان، — دەپ نۇرمولدا قاسىنداعى جاس جولداسىنا قارادى.
— قۇلاعىم سىزدە، نۇرەكە؟
— مۇقاجان، مەن سەنىڭ اكەڭدى كوپتەن، سوناۋ بالا جاستان بىلەمىن! — دەپ ءبىر توقتادى. مۇنىسى ايتار اڭگىمەم بار، سونى زەيىندى تىڭدا دەگەندەي بولعان-دى.
جاس جىگىت ات ۇستىندە ىرعالا ءتۇسىپ، كەۋدەسىن بۇردى. دەنە سالماعىن اتتىڭ سول جاعىنا تاستاپ، ونعا، نۇرمولداعا قاراي ءبىر قىرىنداپ وتىردى.
— مىرزەكەڭ مەنەن ازداپ ۇلكەن ەدى. ءبىراق قۇلىن-تايداي تەبىسىپ، ءاعا-ىنى سياقتى بىرگە وستىك. مەن شويىن جول قۇرىلىسىنان قايتقاندا ويلاماعان جەردەن اينابۇلاقتا كەزدەسىپ قاپ، بىرگە قايتتىق. وسى اۋىلعا سوناۋ اينابۇلاقتان ارقاسى جاۋىر، قۇيرىعى شولاق، كىشكەنە كۇرەڭ تايعا كەزەك ءمىنىپ، بىردە جەتەلەپ، بىردە جايىپ، ورتا جولدا وسى كۇنگى مۇقىرعا ءبىر قونىپ ارەڭ جەتكەنىمىز بار...
الدابەرگەنوۆ استىنداعى ايقاسقا قىزىل كۇرەڭدى جاي عانا قامشىلاپ قويدى. ازداپ جورعاسى بار، تالاي بايگەنى، تالاي اينالمانى، سالىمدى كورگەن اككى ات اياعىن ەركىن دە الشاق باسىپ، ەشبىر قامشى سالعىزبايدى. ول ۇستىنە مىنگەن ادامنىڭ قامشىنى تەك ءبىر ساندىكپەن، جاي ءبىر كوڭىل ءۇشىن سۇيەمەلدەپ وتىرعانىن دا جاقسى بىلەدى. قامشى ساۋىرىنا تيسە دە، تيمەسە دە ءبىر قالىپتى اسەم جۇرىستەن اينىعان ەمەس. جايلى ءجۇرىسى، ءبىر، قالىپتى مىنەزى ءۇشىن نۇرمولدا ايقاسقانى ەرەكشە جاقسى كورىپ كەتتى. اۋىلدا قالعان «ۆولگا» بارا المايتىن جەردىڭ بارىنە وسى ايقاسقا، قىزىل كۇرەڭ بارادى. ماشينا جۇرە المايتىن جەرلەردە بۇل ات ماشينادان كەم تۇسپەيدى. بۇل دا ءبىر شاقتا ءوز زامانىنىڭ ماشيناسى ەدى-اۋ! دەنەسى قىزىپ، ازداپ قولتىعى تەرلەگەن سوڭ بىر-ەكى رەت قاتتى پىسقىرىنىپ الادى دا، اياقتى كەرە، كوسىلە تاستاپ سارى جەلىسكە سالعاندا بوككەنشە جورتادى! ناق ءقازىر ول اۋىزدىقسىز، باسىنا نوقتا ءتارىزدى جامان ءجىپ جۇگەندى ىلە سالعان، نە جەلىسى، نە اياعى، نە جاي ءجۇرىسى جوق قويشى اتىنا قارايلاپ، ءوزىن-وزى ىركىپ كەلەدى.
— ول كەزدە قايدا، وسى كۇندەگىدەي مە! ءقازىر نە، الماتىدان ءقازىر شىقساڭ تورت-بەس ساعاتتا تالدىقورعانعا كەلەسىڭ! مۇقىر مەن اينابۇلاقتىڭ اراسى «اۋدەم» جەر سياقتى. مىرزەكەڭ ەكەۋمىز اينا بۇلاقتان تاڭەرتەڭ شىعىپ، مۇقىرعا ىمىرت جابىلا كەلدىك. مىناۋ اتتار سياقتى ەمەس، — نۇرمولدا استىنداعى ايقاسقانىڭ جىبەكتەي سۋدىراعان، اق سەلەۋ ءتارىزدى جۇمساق جالىن قولىمەن سيپاپ قويدى. — جاۋىر تايدى كەزەك مىندىك. ۇزاق جول قاتتى شارشاتتى. ءبىراق جولاي اڭگىمەنى شەرتتىك. ايتىلماعان سىر، شەشىلمەگەن شەر قالماعان بولار.
— اۋىل ابىگەرلەنىپ، ارتەل بولامىز. سەرىكتىك قۇرامىز. جوق، ءبارىن قويىپ بىردەن كولحوز بولامىز دەپ جاتىر. مۇنىڭ ارتى نە بولارىنا كوزىم جەتپەيدى. سەن مىنا شويىن جولدا ىستەپ، كوزى اشىق ادامداردىڭ قاسىندا بولىپ كەلەسىڭ عوي، كانى بىلگەنىڭدى ايتشى، — دەپ مىرزەكەڭ ماعان قارادى. مەن نە ايتامىن؟
— ايت، «ارتەل»، «سەرىكتىك»، «كولحوز» دەگەن نەمەنە؟
ونىڭ بۇل سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋگە ءازىر ەمەس ەدىم. ويتكەنى الگى ءۇش ءسوزدى ءوزىم دە العاشقى رەت ەستىپ وتىرمىن. الگى ءسوزدىڭ بىرەۋى عانا، تەك «سەرىكتىك» دەگەنى تۇسىنىكتى دە، باسقا ەكەۋى ماعان مۇلدە ماعىناسىز نارسە ءتارىزدى. سوندا دا بولسا مىرزەكەڭە ايتتىم. بىلاي دەدىم: ءوزىڭىز بىلەسىز، مەن مىناۋ شويىن جولدىڭ قۇرىلىسىن ءبىتىرىپ كەلەمىن. سول جول سالىنا باستاعاندا ءبىزدىڭ تۋىستار اراسىندا تالاي-تالاي اڭگىمە، تالاس بوپتى. بىرەۋلەرى تەمىر جول دەگەن پالە، بۇل دالامىزدىڭ ءسانىن، دالامىزدىڭ كوركىن، دالامىزدىڭ ەركىندىگىن جۇتۋعا كەلە جاتقان اجداھا دەسە، ەندى بىرەۋلەرى بۇل «ءبىزدىڭ دالامىزعا كەلە جاتقان كۇن، باقىت، ىرىس، مادەنيەت، عىلىم» دەپتى. مەن وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى دۇرىس ايتادى، ونى ايتا المايمىن. ءوز باسىم تەمىر جولعا ءسۇيسىنىپ قالدىم. مىنا كۇرەڭ تايمەن ەكەۋمىز عوي ەرتەدەن كەشكە دەيىن سالپاقتاپ، ساردالا، كوك ادىرمەن تارتىن كەلەمىز. پوەزد دەگەنىڭىز الگى شويىن جولمەن ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، وسى جەرىنە كوپ بولسا ەت اسىم، از بولسا ءسۇت ءپىسىرىم مەرزىمدە جەتەدى. ءبىر ءوزى وراسان كوپ جۇك كوتەرەدى، قىرۋار ادام مىنگىزەدى. مەنىڭ ءوز ويىمشا بۇل جاماندىق ەمەس. ءيا، ەگەر شويىن جول دەگەن جاماندىق ەمەس، جاڭالىق بولسا، ءبىز الگى ءوزىمىز ايتقان ءۇش سوزدەن نەگە قاشامىز. اۋ، ءتىپتى قازىرگى ۋاقىتتىڭ ءوزى دە جاڭا ەمەس پە؟ ءبىر كەزدە بەتىنە قاراپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المايتىن كەشەگى احمەتشيندەر، اناۋ گاۆريلوۆ انتون مەن سەرگەيلەر قايدا كەتتى. دەمەك، زامان جاڭا، جاڭا زاماندا جاڭا سوزدەن، جاڭا ىستەن قاشپاعان ءجون. ءار نارسە كەزىندە ەمەس پە؟
مىرزەكەڭ سوزىمە وتە قاتتى ريزا بولدى.
— ۇقتىم ءسوزىڭدى، ۇقتىم. شويىن جولعا بەكەر بارماعان سوڭ. الگى ايتقانىم راس ەكەن. كوزى اشىق، دۇنيە كورگەن ادامداردىڭ اراسىندا بولعانىڭ كورىنىپ-اق تۇر.
ال ماعان بولسا، مىرزەكەڭنىڭ وسى ءسوزى قامشى بولدى. ءبىر ءتۇرلى شابىت بەردى. شابىت ەمەس-اۋ، وزىمە ءوزىم سەنىمدىلىك، باتىلدىق پايدا بولعانداي اسەرلەندىم.
— ال، مىرزەكە، جاڭادان قاشۋدىڭ قاجەتى جوق. ءسىز بەن ءبىز، قۇدايعا شۇكىر، بۇدان دا جامانىمىزدا تويعا بارعانبىز. سونداي بولسا، ءبىز وسىعان كەلىسسەك، مىنە مەن دە ەلگە قاراي بەتتەپ كەلەمىن، سول سەرىكتىگىن دە، ودان قالسا ارتەلىن دە، ءتىپتى الگى كولحوزىن دا بىرگە كورەيىك، — دەدىم.
— مۇنىڭ ءجون ءسوز، كورەيىك، نە دە بولسا بىرگە كورەيىك! — دەپ مىرزەكەڭ دە قۇلشىنا كەتتى.
— مىنا ءقازىر، ەكەۋمىز كەلە جاتقان ەشكىولمەستىڭ ارعى بەتىندەگى باۋرايدان ەڭ العاشقى ارتەل جاساعان مىرزەكەڭ ەكەۋمىز ەدىك. ءبىز ايقايشى بولدىق. بىرەۋلەر سەنبەي بىزگە مىسقىلمەن كۇلە قارادى. ءبىراق، مىنا جولدىڭ ۇستىندە ساعان ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس ەدى...
الدابەرگەنوۆ كىلت توقتاپ قالدى. مۇقاجان ونىڭ بەتىنە قارادى. ول كوپكە دەيىن ايقاسقانىڭ اق سەلەۋ تۇستەس، سۋسىلداعان جىبەك جالىنا قاراپ ءۇنسىز وتىردى.
— ايتپاعىم بۇل ەمەس ەدى، — دەدى الدەن ۋاقىتتا نۇرمولدا قاتتى كۇرسىنىپ، بۇل ەمەس ەدى. دۇرىس تۇسىنسەڭ جاقسى، كىم بىلەدى، سەندەر ءالى بالاسىڭدار عوي.
— بەس بالاعا اكە بوپ، اۋىزىنا اتا ساقال بىتكەن ادام جاس بولا ما، نۇرەكە؟
مۇقاجاننىڭ ۇنەمى مۇرىن استىنان شىعاتىن كۇڭگىرت داۋسى بۇل جولى جارقىن ەستىلدى. بۇدان ونىڭ بالاعا اكە بولعانىن ماقتان ەتەتىندەي اكەلىك جىلى لەپ قوسا وسكەن ءتارىزدى ەدى. مۇنىسى اعاسىنا، نۇرمولداعا قاتتى ۇنادى.
— دۇرىس، مۇقاجان، ەتە دۇرىس. اكەلىك سەزىمى بار جىگىت جاس تا بولسا باس بولۋعا جارايدى. مەنىڭشە جاس ادامنىڭ اقىلى «مەن اكەمىن» دەگەن ۇلى سەزىممەن بىرگە ەنسە كەرەك. سەن ءوزىڭدى ءوزىڭ مىسقىلداپ ايتتىڭ با، شىنىڭدى ايتتىڭ با؟ ونى بىلمەدىم. ءبىراق دۇرىس ايتتىڭ.
— نۇر اعا، وندا سول ءسىز ايتقان اقىل ماعان ءبىر ەمەس، بەس رەت ەنگەن ەكەن دە، ونداي بولسا ۇقپاس دەپ قينالماي-اق، ءسوزىڭىزدى ايتا بەرىڭىز.
— اح، سولاي ما ەدى؟ — دەپ قالدى نۇرمولدا، — سولاي ما ەدى. ءسوزىڭ ۇتىمدى، جاندى ءسوز. ءبىز وزىمىزدەن كەيىنگى ءوسىپ كەلە جاتقان جىگىتتەردىڭ قانداي ەكەنىن، قالاي ءوسىپ كەلە جاتقانىن كوپ بىلە بەرمەيمىز. سەن دۇرىس ايتتىڭ. سەن «مەن اكەمىن» دەگەن ءسوزدى ءبىر ەمەس، بەس ۇعىپ، ىشىڭنەن بەس رەت قايتالادىڭ. ساعان اقىل بەس رەت ەندى. دۇرىس اق! بۇل ءسوزىڭ وتە دۇرىس ءسوز.
نۇرمولدا ءوز سوزىنە ءوزى كۇلدى. ونىڭ كۇلكىسىن مۇقاجان قوشتادى. تومەن قاراپ، كەڭك-كەڭك ەتىپ قالدى. ءبىراق، الدابەرگەنوۆ شىن جۇرەگىمەن كۇلە المادى. ونىڭ جانىن العاشقى شىمشىعان كەزدەگى تۇرشىككەنى ءالى قايتپاعان. ول وسى وزىمەن بىرگە كەلە جاتقان مۇقاجاننىڭ اكەسى مىرزابايدىڭ ءولىمى ەدى. سونى كوز الدىنا كەلتىرسە اق بولدى، نۇرمولدا جۇرەگىن الدە نە شىمشيدى، جانى تۇرشىگەدى. ال بۇگىن، سول ەردىڭ ارتىندا قالعان جالعىز كوزى، ءوزى كەتىپ بارا جاتقاندا: «نۇرمولدا، مەن ايىعا الماسپىن. سەن ءتىرى قالساڭ، مەنىڭ كوزىم، ارتىمدا قالىپ بارا جاتقان مىنا ءبىر شيكى وكپەمدى ساعان تاپسىردىم. وسىنى ساقتا، ءۇمىت قايران جوق. وسىنى ساعان تاپسىردىم، ساعان» دەپ كەتكەن جالعىز ۇلى، سول ەردىڭ ارتىنداعى ءتىرى بەلگىسى ءبۇتىن الاتاۋدىڭ توسكەيىندە وزىمەن ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلەدى. نۇرمولدا جانى وسىندايدا تولقىماعاندا قايدا تولقىماق؟ نازىكتىگىنەن قاتالدىعى باسىم، وسالدىعىنان وجارلىعى باسىم نۇرمولدا جانى وسى جىگىتپەن كەزدەسكەلى بەرى جۇدەۋگە جاقىن ەدى. مۇنىڭ بەلگىلى سەبەبى دە بار-دى. ول سونى ايتپاققا وقتالىپ كەلەدى. ءبىراق، ايتىپ ۇلگەرە المادى. ونىڭ ءسوزىن الدىنان «اۋدەم» جەردەن ارسىلداپ، ۇرە شىققان شوپان يتتەرىنىڭ داۋىسى ءبولىپ جىبەردى.
II
بۇل ەجەلدەن تانىس، سوناۋ سوعىستان قايتقالى بەرى، تاياعىمەن قوسا بالداعىن سۇيرەتكەن، ءبىر اياعى جوق كەلىندەرىنە «اعاش اياق، قايناعا»، ال قۇرداستارىنا «بالداقتى بالىقباي» اتانعان، جارباق بويلى، سيرەك ساقال، ەدىرەڭ مۇرت قويشىنىڭ ءۇيى ەكەن. ۇرگەن يتتەردىڭ داۋسىمەن بىرگە سەلتيىپ ەسىك الدىنا شىعا كەلدى. قولىمەن ماڭدايىن كۇننەن كولەگەيلەپ، ۇيىنە تا قاپ قالعان ەكى اتتىعا ۇزاق قارادى. اتتىلار جاقىن كوپ تىزگىن تارتقان كەزدە بارىپ، ەكەۋىن دە تاني. كەتىپ، قارسى ءجۇردى.
— ءجۇرىس ءساتتى، ساپار وڭ بولسىن، نۇرمولدا، ءوزىڭ ەكەنسىڭ عوي!
— ءوزىم بولماعاندا كىم دەپ ەدىڭ، بالىقباي، مالى باسىڭ، بالا-شاعاڭ امان با؟ دەنىڭ ساۋ ما؟ مال باعۋدى قوي، الگى ءبىر مۇگەدەكتىڭ پەنسياسىمەن وتىر، تىنىش وتىر، اسىپ بارا جاتساڭ ءوز شارۋاڭدى ىستە دەسەم كونبەيسىڭ. مەنىڭشە، سەن سوعىستا دا مىناۋ اياعىڭنان وسى قايسارلىعىڭ ءۇشىن ايىرىلعان شىعارسىڭ؟
الدابەرگەنوۆ اتىنىڭ شىلبىرىن بالىقبايعا بەرىپ جاتىپ، جايدارى داۋسىم شىعارا كۇلدى.
— بۇل اياقتىڭ تاريحىن سەن سۇراما، مەن ايتپايىن، نۇرمولدا، قالاي اۋىل-ايماق امان با، اقجارقىننىڭ، كۇلاننىڭ، تولەننىڭ دەنى باسى ساۋ ما؟ سەنى كورمەگەلى دە جىل بوپ قاپتى-اۋ. وتكەن جىلى وسى كەزدە، اناۋ كوكسۋدىڭ باسىنداعى توعاندا قوي توعىتىپ جاتقاندا ءبىر كەلىپ ەدىڭ؟
— وي، سەن دە ءبىر قۋ ەكەنسىڭ، باستىقتىڭ قاشان كەلىپ، قاشان كەتكەنىن ەسەپتەپ، جىپكە ءتىزىپ جۇرەتىن قۋسىڭ با دەيمىن.
— قۋلىق پەن سۇمدىقتان اۋلاقپىن. مىنا قۇربىڭ با، قۇرداسىڭ با، ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەيىز ەكەۋمىز سەنى سىرتىڭنان ماقتاپ، وزىمىزشە ماقتانىش تۇتىپ، سەنىڭ كەلۋىڭدى كۇتىپ وتىرامىز.
وسى كەزدە ۇيدەن قانشىرداي قارا سۇر ايەل شىعىپ:
— ەسەن-ساۋ ءجۇرسىز بە؟ — دەپ جاي عانا امانداستى.
— مەيىز، جايىڭ جاقسى ما، قۋاتتىسىڭ با؟ — دەپ نۇرمولدا دا جاي سۇراپ جاتىر.
باستىق اماندىقتان سوڭ دىتكە العان ويىن تىندىرماي كوڭىلى كونشىمەسىن بىردەن سەزدىردى:
— مىناۋ جازعى جايلاۋعا بارار الدىندا شوپاندارمەن ءبىر سىرلاسسام دەپ ەدىم. بۇل ءوزى وسى سىزدەر تاۋ بوكتەرىنە جەتىپ، جايلاۋعا قاراي بەت العالى بەرى كوڭىلدە جۇرگەن ءبىر جاي ەدى. سونى بۇگىن ىسكە اسىرا قويماق بوپ، اۋىلدان اسىعىس اتتانعان بەتىم ەدى.
— اڭگىمە سول قويشىلارمەن كەڭەس بولسا، ونى بولدىرۋ وپ-وڭاي ەمەس پە؟ ءقازىر ءبىز مىنا قىردىڭ استىندا وتىرعان كورشىگە حابار بەرەمىز. ول ءوزىنىڭ جاقىن كورشىسىنە ايتادى. سوپىمەن نە بارى ەكى-ۇش ساعاتتا وسى ايماقتاعى بارلىق قويشى وسى جەرگە ساپ ەتە تۇسەدى.
— ءبارىن وپ-وڭاي ەتتىڭ دە قويدىڭ عوي. كانى، سونىڭدى ىستە، بالىقباي!
— ءبىزدىڭ ءۇي الپىس وتار قويدىڭ ناق ورتاسى ءوزى!
ال، مۇقاجان، اتىڭا ءمىن دە، مىنا كورشىگە حابارلاپ كەل، ول ءوز كورشىسىنە ايتسىن! سوعىستا دا ناق وسىلايشا بىردەن-بىرگە حابارلايتىنبىز. سوندا دا سودان جىلدامى بولمايتىن.
مۇقاجان كەتتى. ۇيدە بالىقباي مەن نۇرمولدا قالدى. مەيىز بولسا قازان اسۋدىڭ قامىنا كىرىستى.
— مەيىز، اسقا اۋرە بولما، اناۋ مۇقاجاننىڭ ۇيىندەگى كەلىن دە بىردەڭە ىستەپ جاتسا كەرەك. ەكى ۇيدەن بىردەي اس جەي الماسپىن.
— قويساڭشى، نۇرمولدا، ايەلدىڭ نە ىستەپ جاتقانىندا نە شارۋاڭ بار. ودان دا ەل جيىلعانشا اڭگىمەلەسە وتىرايىق تا!
— قۇلاعىم سەندە، اڭگىمەڭدى ايتا بەر، بالىقباي!
— ايت دەيسىڭ، مەن نە ايتام. سەن ايت. ءقازىر سەنىڭ ءورىسىڭ ۇزاق، جايلاۋىڭ كەڭ. بارمايتىن جەرىن جوق. ساعان ماسكەۋ دەگەن مىنا بىزگە تالدىقورعان قانداي بولسا سونداي بوپ كەتتى. سەن ايت تا.
— جانىم بالىقباي، اڭگىمە ايتام دەگەن ءوزىن. مەن نە ايتام؟ سۇراساڭ جاۋابىم ءازىر.
— سۇراپ نە قىلام؟ نە سۇرايمىن. سۇراۋدى دا بىردەڭەدەن حابارى بار ادام بەرەدى دە.
بالىقباي اق كوڭىل، ەلىككىش، اڭقىلداق، اشىق مىنەزدى ادام. وزىنە تيىسپەسە بولعانى. «اڭگىمەلەسەيىك» دەگەنى بولماسا ونىڭ ويىندا بەلگىلى بىردەڭەنىڭ جوعى دا راس ەدى. سوندا دا بولسا از اڭىرىپ، نۇرمولدانىڭ بەتىنە قاراپ وتىردى دا:
— نۇرمولدا دەيمىن، وسى عوي، ەكەۋمىز عوي، بىرگە وستىك. سولاي ما، سولاي. كولحوزعا دا بىرگە كەلدىك. سولاي عوي، سولاي. كەشەگى سوعىسقا دەيىن ەكەۋمىز دە جالاڭ اياق سۋ سۋعارىپ، ەگىن ەكتىك. سولاي ما، سولاي. سوعىسقا بىرگە اتتاندىق. دۇرىس اق. مەن بولسام ءبىر اياعىمدى سوناۋ گەرمان جەرىنە كەمىپ قايتتىم. راس قوي، راس. سەن ايتەۋىر قۇداي قولداپ، قول-اياعىڭ امان قايتتىڭ. بۇل دا راس. ىم، سودان بەرى كوپ ۋاقىت ءوتتى مە؟ مەنىڭشە، ۋاقىت كوپ ەمەس.
— كوپ دەسەڭ كوپ، از دەسەڭ از. ون بەس جىلدى ارتقا تاستاپ كەتتىك. اتتاي ون بەس جىل بوپتى.
— ون بەس دەگەن بالانىڭ جاسى. ال، مەن شىنىمدى ايتسام، سەن وتە قاتتى كەتتىڭ...
— قايدا كەتتىم؟ كەتكەنىم جوق ەشقايدا. مەن سەندەردىڭ ارالارىندا ءجۇرمىن.
— ەشقايدا دا كەتپەدىڭ. وسى ءوزىمىزدىڭ كوز الدىمىزدا..ءجۇرىپ-اق، ءتىپتى قاتتى سىلتەپ كەتتىڭ دەگەنىم عوي. راس پا، راس.
نۇرمولدا ءبىر ءسات تە بولسا ويلانىپ قالدى. ارتىنشا:
— بالىقباي، سوناۋ تۋعاننان بەرى كورگەن كوپ قورلىقتان كەيىنگى وسى ءبىر از باعىمدى ماعان كوپسىنىپ وتىرسىڭ با؟ — دەدى.
الدابەرگەنوۆ بۇل ءسوزدى كۇلىپ تە، قالجىڭ تۇرىندە ايتتى. دەگەنمەن ءزىلدى شىقتى.
— جوق ءا، ءتىل اۋزىم تاسقا، كورە الماي ەمەس، قايتا قۋانىپ، ىشتەي ماقتانىش ەتىپ ايتامىن.
— ونداي بولسا، مىڭ دا ءبىر راحمەت. ءوزىڭ سياقتى بىرەن-ساران بولماسا، جاتتى بىلاي قويىپ، اعايىن-تۋىس ىشىندە دە كورە الماۋشى، كۇندەۋشى تابىلادى. وعان ەندى سەن قوسىلساڭ ابدەن جەتىسكەن ەكەنمىن دەمەك ەدىم. ءسوزىڭ اق، ويىڭ ادال بولسا كەشىرە گور، بالىقباي!
— يمانداي سىرىم، ساعان دەگەن كىر كىربەڭىم جوق.
بالىقباي جاعاسىن ۇستادى. الدابەرگەنوۆ بولسا، باسقاعا بولماسا دا، ساعان سەنەم دەگەندەي ونىڭ يىعىنا قولىن سالىپ، جاۋرىنىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى.
— جاقسى تۇرمىس، ءتاۋىر ءومىر كورسەك، سەنىمەن كەيىنگى ءبىر ون-ون بەس جىلدىڭ ىشىندە كورگەن بولارمىز. وعان دەيىن مىناۋ يىق تەسىك.ەمەس پە ەدى؟ مىنا قولدى قۇس باسپاپ پا ەدى؟ مىنا ارقامىزبەن نە كوتەرمەدى؟ سوناۋ ءبىر جىلدارى كولحوزدىڭ قىزىل قاسقا وگىزىنىڭ ەكىنشى جاعىنا جەگىلىپ، وسى يىعىممەن سوقا سۇيرەگەنمىن. سەن دە سۇيتكەنسىڭ. ەسىڭدە بار ما، اناۋ، الگى تەكەلى وزەنىنىڭ جاعاسىندا كولحوزدىڭ قارا بۇقاسى كۇرس قۇلاپ، سوقانىڭ جۇرمەي قالعانى. سوندا مىنا سەن مويىن تۇرىقتى يىعىڭا ءىلىپ، قالعان ەكى اينالىمدى ءوزىڭ وگىزبەن بىرگە اينالىپ شىققانسىڭ. باسقا باسقا بولسىن، ءبىز ەكەۋمىز ونى ۇمىتا المايمىز. جاعاڭدى ۇستاپ وتىرسىڭ، مەن ساعان ونسىز دا سەنەم. ونىڭ ءبارىن بىلاي قويعاندا، كەشەگى سوعىستا ەكەۋمىز دە سولتۇستىك-باتىستىڭ سوناۋ پسكوۆ، نوۆگورود جەرىنىڭ باتپاعىن بىرگە كەشىپ، جەتپىس ەكى ميلليمەترلىك زەڭبىرەكتىڭ دوڭگەلەگىمەن بىرگە دوڭگەلەپ، اۋىر وعىن بىرگە ارقالامادىق پا؟ بۇل ءبىز ۇمىتاتىن شاق پا ەدى؟ بىلە بىلسەك، ءبىز ۇمىتا المايتىن، ءتىپتى ۇمىتۋعا بولمايتىن جايلار كوپ. باسقا باسقا بولسىن، ءبىز ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى كۇندەۋ ءۇشىن، ءبىر-بىرىمىزدىڭ باعىمىزدى بىر-بىرىمىزدەن قىزعانۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن الدى-ارتىمىزعا قاراپ الۋعا.ءتيىسپىز. كەشە عانا سەن كىم ەدىڭ، مەن كىم ەدىم؟ ءبىز ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى كۇندەي قالعاندا ءۇي ارتىندا تۇرىپ كۇڭىرەنەتىن كىم كۇلەتىن كىم، ونى دا ءبىلىپ العان جاقسى.
— ءيا، ۇمىتا المايمىز. ءبىز نە كورمەدىك. ەندى ونى ۇمىتساق، قۇدايدى ۇمىتقانمەن بىردەي. ءبىر-اق مەن سەنى كۇندەپ ەمەس، تاڭ بوپ سۇراعانىم ەدى.
— ارينە، ۇمىتپايمىز. سويتە تۇرىپ وسى كۇنىمىزگە تاۋبە ەتەمىز، شۇكىرلىك قىلامىز. مەن ساعان تالاي ايتتىم. جاعدايىڭ؛ جامان ەمەس. جاي-كۇيىن جەتەدى. مالدى قوي، جاستارعا. بەر دە، پەنسياڭدى الىپ، بالالارىڭدى وقىت، جاقسى سالىپ ال دەدىم. دەدىم بە، دەدىم. كومەكتەسەيىك دەدىم. وعان ءوز زاۋقىڭ سوقپادى. مال باعۋدان ايىرىلساڭ، كۇن كورە الماي، ءولىپ قالاتىنداي بوپ وتىرسىڭ. ويلاپ قاراساڭ ءبىز ەكەۋمىز بۇدان دا جامانىمىزدا تويعا بارعانبىز.
بالىقباي جاۋاپ قاتا المادى. ويتكەنى نۇرمولدانى وسىنشا ەجىكتەپ ايتا بىلەر دەپ ويلاماعان-دى. مۇنىڭ ۇستىنە الگىندەي اڭگىمەنىڭ بولعانى راس. نۇرمولدا شىن نيەتىمەن، ەڭ جاقىنعا دەگەن دوستىق ىقىلاسپەن ايتتى. ءبىراق، بالىقبايدىڭ اۋىلدا بۇك ءتۇسىپ جاتقىسى كەلمەدى. نە دە بولسا كوپپەن بىرگە جايلاۋدا، قىستاۋدا، تازا اۋادا كوشىپ-قونىپ جۇرگىسى كەلدى. بالالارى كولحوز ورتاسىنداعى مەكتەپتە ونسىز دا وقىپ جاتىر.
— كولحوزدىڭ ورتالىعىنا بارىپ، ماسىل بوپ جاتاتىن كۇندەر دە جاقىنداپ كەلەدى. ول شاقتىڭ ەشقايدا كەتپەسىن بىلگەنمىن.
بالىقباي ويلانىپ ايتتى، تاۋىپ ايتتى.
— مەن جەڭىلدىم. ەندى قايتىپ، ءوزىڭ مىنا مالىڭا يە بول دەگەنشە، بۇل سوزگە قايتا ورالمايمىن.
نۇرمولدا بالىقبايدىڭ سوزىنە ريزا بوپ، كۇلە وتىرىپ:
— بىرەۋدەن اقىل سۇرايتىنداي پەندەلىگىڭ دە جوق، ەكەن! — دەدى.
— قۇدايدان مالعا جارلى قىلساڭ قىل، اقىلعا جارلى قىلما دەپ جۇرگەندە سوعىس باستالدى. اياعىمدى بەردىم. سوندا دا اياعىمدى الساڭ ال، ابىرويىمدى الما، اقىلىمنان اداستىرما دەپ تىلەگەن پەندەنىڭ ءبىرىمىن.
— قالاي، قالاي تارتاسىڭ، جانىم اۋ، شەشەنسىڭ بە، الدە بىلگىشسىڭ بە؟ باياعى بالىقبايعا ۇقساتا الماي وتىرمىن.
— سەن ۇقساتپاعانمەن، وزىمە-وزىم ۇقسايمىن. باياعى دەدىڭ اۋ! مەن ساعان سەنىڭ دە باياعى نۇرمولداعا ۇقسامايتىنىڭدى ايتپاق ەدىم عوي الگىدە. سەن ونى باسقاشالاۋ ءتۇسىندىڭ بە، بىلمەي قالدىم. سەن باياعى نۇرمولدا بولماعاندا، مەن ەڭ، بولماعاندا وزىمە ءوزىم، كادىمگى بالىقبايعا ۇقساۋعا ءتيىسپىن عوي...
— قۋدىڭ دا قۋى بار. سەن قۋدىڭ قۋىسىڭ با دەن قالدىم. ءتىلىڭ قانداي ۋ ەدى؟
— ءتىلىمنىڭ ۋى دا، بالى دا وسى. ارتىندا ءزىلى مەن ءزارى جوق. ءبىز ءوزى تەگىندە مال عانا ەمەس، سوعان قوسا ءسوز باققان ەلمىز.
— بۇل دا جانى بار ءسوز.
— جانى نەگە بولماسىن. ايتايىق كەن دالادا، نەمەسە بيىك تاۋدىڭ بەكتەرىندە جاپادان-جالعىز قوي قايىرىپ كەلە جاتىرسىڭ. سەنىڭ ويىڭدى بولەر، قيالىڭدى بۇزار دانەڭە جوق. توڭىرەك جىم-جىرت. ىزىنداپ ۇشقان ماسا دا جوق. ويتكەنى كەڭ دالادا، بيىك تاۋدا ماسا دەگەن اتىمەن بولمايدى. سەن ءبىر نارسەنى ويلاپ كەتتىڭ. سەن سول ويدىڭ تۇبىنە جەتپەي توقتامايسىڭ. ويتكەنى شىرىق بۇزار ءتىرى پەندە جوق.
— ادام جالعىز جۇرسە ويشىل دا، قيالشىل دا بولادى دەمەكسىڭ عوي. بۇل قۇپتاۋعا تۇرادى. باياعىدا قوزى باعىپ، قوي باعىپ، اناۋ مالايسارىنىڭ تاۋلارىندا جۇرگەندە ءانشى دە ءوزىمىز، بىلگىر شەشەن دە، نەشە ءتۇرلى ارمان قيال يەسى دە ءوزىمىز بولاتىنبىز.
— ءبىز دە سول كەزدەگى ءوزىن سياقتىمىز. مەنىڭ جامان تۇسىنىگىمشە قالاداعى ۋ-شۋدا، نەشە ءتۇرلى كوز تارتار قىزىق تاماشادا، ويىن-ساۋىق، توي-دۋماندا ەسكەن ادامنان گورى دالادا، جالعىز جاپا ءجۇرىپ وسكەن ادامنىڭ ويى تۇنىق، قيالى باي كەلەدى.
بالىقباي مۇنىما قالاي قارايسىڭ دەگەن ادامشا نۇرمولداعا قارادى. تىڭداۋشى ءبىراز ءۇنسىز قالدى. الدەن ۋاقىتتا:
— تۋرا وسى ءسوزىڭنىڭ دۇرىس بۇرىسىن ايتا المايمىن! — دەپ نۇرمولدا بالىقبايعا قارادى.
بالىقباي رايدان قايتپادى.
— دالا ادامى ويشىل، ارمانشىل كەلەدى. بۇعان پايدا بەر. ماسەلەن اۋىل بالاسى قالا بالاسىنان پىسىق ومىرگە بەيىم كەلەدى ەكەن. مۇنى مەن ءوز بالامنان، سونىڭ ىسىنەن كورىپ ءجۇرمىن.
بالداقتى بالىقباي ءوزىنىڭ اۋىلدان قالاعا جاقىندا عانا وقۋعا بارعان جالعىز ۇلى سەرىكتى ماقتانىش ەتە سويلەدى. ءبىراق، نۇرمولدا بولسا ونىڭ بالاسىن جاقسى بىلمەۋشى ەدى. سودان دا بولار، ونىڭ بۇل ءسوزىن قوشتاعان جوق. بالاسىن وتە جاقسى كورەتىن مۇگەدەك قويشى مۇنى اياقسىز قالدىرعىسى كەلمەدى.
— مەنىڭ بالام الماتىدا ۇلكەن اگرونومنىڭ وقۋىن وقىپ جاتىر. بىلەتىن بولارسىڭ؟
— بالاندى بىلەم. ءبىراق ونشالىقتى بىلمەۋشى ەدىم. مەنىڭ دە قىزىم الماتىدا وقيدى. اماندىق بولسا دارىگەر بوپ شىعادى.
— و، تاماشا ەكەن. قىز بالاعا دارىگەر بولۋ، ۇل بالاعا اگرونوم، زووتەحنيك بولۋ قانداي جاقسى؟
— زامان سولاردىكى. كىم بولام دەسە دە جاعداي بار. قازىرگى زامان جاستارىنىڭ ىرىسى كەرە قارىس. كىم بولام، نە بولام، نە ىستەيمىن دەسە ءبارى بار. تەك اقىل، پاراسات بەرسىن دە.
— جاڭاعى ءبىر ايتىپ وتىرعان اڭگىمەمىزدى ءۇزىپ الىپپىز عوي. ءسويتىپ، سەن دالا ادامدارى اڭقاۋ، اقىلسىز دەيتىن قالا ادامدارىنا قوسىلماقسىڭ با؟
— مەن ەشقايدا دا قوسىلىپ وتىرعانىم جوق. ودان دا سەن ماعان مىنا مالدان، ازابىن كوپ كورىپ جۇرگەن مالدان قايتكەندە دۇرىس ءونىم، ەڭبەگىمىزگە لايىق، سونى اقتارلىق ءونىم الامىز. مىنە، بىلگىش بولساڭ وسىنى ايتساڭشى!
— ءماسساعان، نۇرمولدا، مەن بىلگىش پە ەكەنمىن. ءبىراق ءوز اقىلىم وزىمە جەتەدى. مەنىڭ بارلىق بىلىگىم سول عانا.
— جوقتان و دا جاقسى!
ەكەۋى كەڭكىلدەپ قوسىلا كۇلدى.
— جاڭا ءبىر ءسوز كەزەگىندە سۇرىنگەنىڭدى ەسىڭە الساڭ، ەكەۋمىز ءقازىر يتجىعىسقا تۇستىك.
— باستىقپەن يتجىعىس ءتۇسىپ جۇرگەن سەن دە جاۋ جۇرەك ەكەنسىڭ. سەن يتجىعىستى قوي دا، ءقازىر مالشىلار كەلگەندە، سولاردىڭ جيىنىندا ءسوز سويلە! مالدى باعۋدىڭ، سەمىرتۋدىڭ جاي-جاپسارىن ايت.
— مىنە، كوردىڭ بە، سويلەي المايمىن دەيسىڭ. ابدەن سويلەيسىڭ، سويلەمپاز ەكەنسىڭ. ال، مۇقاجان، سەن اسىقپا، وسىدان كەڭەستى ءبىتىرىپ، ساعان ءبىر-اق بارارمىز. سودان ءارى قاراي اۋىلعا تارتىپ كەتەمىن.
بۇلار وسىعان كەلىستى.
ەكىنشى تاراۋ
I
جان-جاقتان سالت اتقا مىنگەن قويشىلار كەلدى. بىر-بىرىمەن توقايلاسا كەلىپ، وسىندا كورىسىپ، وسىندا تابىسىپ، شۇرقىراسىپ جاتىر. ءبارى دە ەڭ الدىمەن نۇرمولدامەن كەرىسىپ، ەل، اۋىل جايىن، جالپى اماندىقتى ەجىكتەي. سۇراستى. كەيبىرى باستىقتىڭ جانىنا، شۇقشيا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ارىز ارمانىن توكتى، مۇڭ-مۇقتاجىن ايتتى. ءبىرىنىڭ مالى جوعالعان، ەندى ءبىرىنىڭ ءۇيى توزعان، تاعى ءبىرىنىڭ قىسقى ادال ازىعى جەتىمسىز بوپ مالى ولگەن، ساۋلىقتارى ءىش تاستاعان. سونىمەن العان مىندەتتەمەسىن ورىنداي الماعان. ەندى ءبىرىنىڭ سەميا جاعدايىمەن اۋىلعا قايتقىسى كەلەدى. قىسقاسىن ايتسا ماسەلە كوپ. وتارعا تالاسقان، شوپكە، مال ازىعىنا تالاسقان. ءسويتىپ ءوزارا قىرعي قاباق بوپ قالعان. ەندى باستىق سونىڭ ءبارىن جۋىپ-شايىپ، تاتۋلاستىرىپ، جاراستىرىپ قايتپاق. ءبىر شال ماسەلەنى كولدەنەن. قويدى.
— قىس دەپ قىستاۋدا وتىردىم. قيىن كەزدە مالدىڭ باسى قاسىنان ۇزاپ كەتە المادىم. مىنە كوكتەم شىقتى. ەندى جاز كەلەدى. مىناۋ الماتى جاقتا، جامبىل اۋدانىندا ۇزاتقان قىزىم بار. كورمەگەن، ءتانىس-بىلىس بولماعان قۇدا-جەكجاتىم تاعى بار. ون-ون بەس كۇنگە بوسات. مالدى ءبىر جاس جىگىتكە تاپسىرا تۇرۋعا رۇقسات ەت! — دەپ قامشىسىن كولدەنەڭ تاستاپ، سۇق قولىمەن جەر سىزىپ، وتىرىپ الدى.
جاۋاپ الماي قونجيا وتىرىسىن وزگەرتەر دە، ورنىنان تۇرار دا ەمەس.
— اۋ، اقساقال، ءبىزدىڭ دە ايتار ءوتىنىشىمىز بار، جول بەرىڭىز، ايتىپ بولدىڭىز با؟ — دەگەن بوگدە ءسوزدى ەستىپ تە وتىرعان جوق.
الدابەرگەنوۆ بولسا شالدىڭ ءوتىنىشىن بەرۋگە قينالىپ وتىرعان جوق، قايتا وسىنداي كىشى-گىرىم ماسەلەنى فەرما باستىقتارىنىڭ، زووتەحنيكتەردىڭ ءوزى شەشىپ، ءوزى جايعاستىرىپ جاتپاي ما؟ بۇل قاريانىڭ مىنا تىلەگىنە جول بولسىن دەپ اڭ-تاڭ بوپ وتىرعان ەدى. فەرما مەڭگەرۋشىلەرى وسىنداي ماسەلەنى شەشە الماسا نە بولعانى دەپ ويلاعان. وسى كۇدىگىنىڭ باسىن اشىپ العىسى كەلدى دە.
— اقساقال، مەن ءسىزدى جاقسى بىلەم. ءوزىڭىزدى جاقسى سىيلايمىن. بۇل تىلەگىڭىزدى ورىنداۋ مۇلدە قيىن دا ەمەس. وسى ءسىز قايسى فەرمادا ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبىزدىڭ فەرما الگى ءجوندىباي عوي.
— ول قايدا؟
— وسىندا.
— مۇقاجان، ءجوڭدىبايدى شاقىر!
شال جەر شۇقىپ ءالى وتىر.
— مەنى شاقىردىڭىز با، نۇرەكە؟ — دەپ ءجوندىباي كەلدى.
— مىنا قاريانى تانيسىڭ با؟
— تانىماعاندا شە! ەڭ قۇرمەتتى، ەڭ سىيلى اقساقال.
— سەنىڭ فەرماڭدا ما؟
— ءيا، مەندە.
— بۇل كىسىنىڭ تىلەگىن نەگە ورىندامادىڭ؟
— قانداي تىلەك، ماعان ەشتەڭە ايتقان ەمەس.
— بۇل كىسى الماتىنىڭ قاسىنداعى ۇزىناعاشقا، ون كۇنگە سۇرانعان جوق پا؟
— ونداي ەشتەڭە ايتقان جوق.
— ساعان ايتپاسا ماعان ايتىپ وتىر. ون كۇنگە رۇقسات بەرەسىڭ عوي دەيمىن.
شالدىڭ يىعى بۇلكىلدەپ، ورنىنان قوزعالاقتاپ قويدى.
— اقساقال، ءسىز بۇل ءوتىنىشىڭىزدى فەرما مەڭگەرۋشىسىنە ايتپاپسىز عوي. مىناۋ ءوزى وتىر، ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزدى بەرەتىن بولار. مۇنداي ءوتىنىشىڭىز بولسا، ەڭ. الدىمەن ءوز باستىعىڭىزعا ايتىپ تۇرىڭىز.
كاريا تاعى دا قوزعالاقتادى، اقىرى شىداي المادى بىلەم، شىنىن ايتتى.
— مەن ءجوندىبايدان سۇراۋدى بىلمەي جۇرگەنىم جوق. وبالىنا نە كەرەك، سۇراسام بەتىمدى ول دا قايتارماس ەدى. مەن ادەيى وزىڭنەن، نۇرمولداجان اۋ، ناق وزىڭنەن رۇقسات الماقپىن عوي. باعىڭ جانىپ تۇرعان شاعىڭدا، ىرىم ەتىپ، ءوز اۋزىڭنان بەرگەن ۋادەڭدى، ءسوزدى الماقپىن.
الدابەرگەنوۆ كۇلىپ جىبەردى.
— ءيا، باعانادان بەرى وسى ءسوزىڭىزدى ايتپايسىز با؟ بەردىم رۇقساتىمدى، ون كۇن ەمەس، جاڭا جەكجاتقا بارعانسىڭ ءبىرازعا بارىڭىز، اۋناپ-قۋناپ دەم الىپ قايتىڭىز. ون بەس كۇن بولسىن. دۇرىس پا؟
— دۇرىس بولعاندا قانداي، نۇرمولداجان، باعىڭ بۇدان دا جانىپ، وركەنىڭ وسە بەرسىن!
— راحمەت، اقساقال، جولىڭىز بولسىن!
— ينشاللا، ايتقانىڭ كەلسىن، باعىڭ شاۋىپ تۇرعان، دۋالى اۋىزدى شاعىڭ عوي، نۇرمولدا، ايتقانىڭ كەلسىن!
بۇل شالدىڭ سوڭىنان كەزەك كۇتكەندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلە باستادى. كەڭەس جايىنا قالدى. اركىم باستىقپەن جەكە-جەكە سىرلاسىپ، مۇڭداسىپ كەتتى.
— كەلەتىندەرى تۇگەل كەلىپ بولدى! — دەپ حابارلادى مۇقاجان.
— وي، قىزتالاق، ءسوزدى بولمە! — دەدى نۇرمولدامەن سويلەسىپ وتىرعان قويشى.
الدابەرگەنوۆ جەكە اڭگىمە تىلەك ايتۋشىلاردان ارەڭ بوساپ، سىرتقا شىقتى. بالىقبايدىڭ اۋىلىنا جينالعان مالشىلار اتتاردى ايقاستىرىپ بايلاپ تاستاعان، كەيبىرى شىدەرلەپ، تۇساپ جىبەرگەن. كوزگە بولماسا كوپ ادام جينالىپتى. ناق ءبىر تويعا، شىلدەحاناعا كەلگەن ادامدارداي ءتاۋىر كيىنىپ جيىلا تۇيىلە كەلگەن ەكەن. ولار دا سىرتقا شىققان باستىقتى كورىپ، القا-قوتان بوپ، سونىڭ توڭىرەگىنە دوڭگەلەنە ءتۇستى. نۇرمولدا بارىمەن شەتىنەن قول ۇستاسىپ امانداستى. قولىمەن نۇسقاپ «وتىرىڭىزدار» دەگەن يشارات بەردى. حالىق باستىقتى توڭىرەكتەپ، دوڭگەلەنىپ وتىرا قالدى.
— ال جولداستار! سىزدەرمەن ازداعان ءبىر كەڭەسىمىز بار. سونى باستايىق. ەڭ الدىمەن سىزدەردى مىنا كوكتەمنىڭ شۋاقتى كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن!
پۇلىشتەي كوك باسقان كەڭ جايلاۋعا جاڭا شىعىپ، ارقا-باسى كەڭي تۇسكەن شوپاندار وسى ءسوزدىڭ وزىنە دۇرىلدەتىپ قول سوقتى. «مەن وسى قيسىق، بىردەڭە ايتىپ تۇرعان جوقپىن با؟» دەگەندەي نۇرمولدا قىزارىپ كەتتى. ارتىنشا ساباسىنا قايتا ءتۇستى.
— مەنىڭ كوپ سويلەي المايتىنىمدى بىلەسىزدەر! ءسوزدىڭ كەرەگى دە جوق. بارىنەن دە جۇمىس تىندىرعان ارتىق.
«مۇنىم دۇرىس پا» دەگەندەي توقتاپ، كوپكە قارادى.
— ءاي، نۇرمولدا، سەنىڭ ءسوزىڭ قوجاناسىردىڭ ءسوزى سياقتى، مەنىڭ نە ايتايىن دەپ تۇرعانىمدى بىلەسىڭدەر مە؟ بىلسەڭدەر ەندى تاراي بەرىڭدەر دەگەن سياقتى بوپ جۇرمەسىن.
بۇل بالىقبايدىڭ داۋىسى ەدى. باستىقپەن ازىلدەسە الاتىنىن بىلدىرگەندەي جان-جاعىنا وقىرانا قاراپ، بالداعىن شوشاڭ شوشاڭ كوتەرىپ قويدى. تاباقتاي جاپ-جالپاق مايلى بەتىن بۇلك-بۇلك ەتكىزىپ، راحاتتانا كۇلىپ الدى. ءبىراق الدابەرگەنوۆ ساسقان دا، ايتايىن دەگەنىنەن اداسقان دا جوق. ورتاشا دا، سالماقتى دا داۋىسپەن:
— اڭگىمە ماسەلەنىڭ جىگىن ءبىلىپ، بايىپپەن ەڭبەك ەتە بىلۋدە، — دەپ باستادى ول، — مال باعۋدىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان-ماعىنا بولۋعا ءتيىس. اسىرەسە، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا مال باعۋعا باسقاشا ءمان بەرىلىپ وتىر. وسى وتىرعانداردىڭ ءبىرازى شەت جاعاسىن بىلەدى. مىناۋ وتىزىنشى جىلعا دەيىن، كولحوزداسۋعا دەيىن وسى ولكەدە بايلاردىڭ ەكى ءتۇرى بولدى. ولاردىڭ ءبىرى قىرۋار مال ۇستاپ، ونىڭ ءجۇنىن، تەرىسىن، ەتىن ساتىپ پايدا كوردى. ال ەكىنشىلەرى مىڭداپ قوي ايدادى، جۇزدەپ جىلقى بايلادى. «مەن بايمىن» دەپ كوكىرەگىن قاعىپ، ماقتانعانى بولماسا پايداسىن، يگىلىگىن كەرۋدى بىلگەن جوق. سول ءبىر ساسىق بايلار سياقتى مالدى پايداسىز ۇستاۋدىڭ بىزگە قاجەتى جوق. ءبىز مال باعادى ەكەنبىز ودان زيان ەمەس، پايدا كورۋگە ءتيىسپىز. ءقازىر كولحوزدىڭ كەيبىر فەرمالارى مالشىنىڭ، زووتەحنيك، فەرما مەڭگەرۋشىلەرى مەن مال ازىعىن ازىرلەۋشى كولحوزشىلاردىڭ ەڭبەگىن وتەۋدەن ءارى اسپاي وتىر. مۇنداي فەرمانىڭ، مۇنداي وتار قويدىڭ بىزگە كەرەگى نە، پايداسى قايسى؟ ءبىز ءاربىر قويدان ءجۇن الۋدى كوبەيتۋگە ءتيىسپىز. ءاربىر قويدىڭ تىرىدەي سالماعىن ارتتىرۋعا كۇش سالعان ءجون. بۇل ەكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن — مالدى سەمىرتۋ كەرەك. «سەمىزدىڭ ارتى سەگىز» دەپ بۇرىنعى مال باققاندار بەكەر ايتپاعان. سەمىز مال عانا مول ءجۇن، مول ەت بەرەدى. قويدىڭ پايداسى ەتى مەن جۇنىندە عانا. كىمدە-كىم ءوزى باققان مالىن جازدا سەمىز ەتىپ، ودان ەت پەن ءجۇندى كوپ السا، سونىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە باعالاۋدى كەلىستىك. ەتكەن ەڭبەكتىڭ يگىلىگىن كورۋ، پايدالى بولۋىن كوزدەۋ وسىندايدان باستالماق. دەمەك ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەڭەسىمىزدىڭ ماقساتى — قويدى جازدا جايىپ سەمىرتۋدىڭ جايى بولماق. سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا بۇرىن مال باقپاعان جاس قويشىلار بار. باياعىدان مال باعىپ كەلە جاتقان تاجىريبەلى، كوپتى كورگەن، كولحوزدىڭ عانا ەمەس، ەرتەدە بايلاردىڭ مالىن باققان، اناۋ وتىرعان بالىقباي سىندى ادامدار بار. مىنە، ءبىز تاجىريبە الماسىپ، بىر-بىرىمىزدەن ۇيرەنىپ، بىر-بىرىمىزگە ۇيرەتىپ، سەلبەسە جۇرۋگە ءتيىسپىز.
بالىقباي ناق وسى ءبىر جەردە ءوزىنىڭ اتى اتالىپ قالار دەپ ويلاماعان ەدى. سودان دا ول ءتىل قاتا الماي شارادام مايلى ءجۇزى قىزارا ءبورتىپ قالا بەردى. نۇرمولدا اڭگىمەنى سوزا ءتۇستى.
— ەڭبەكتىڭ تابىستى بولماعى كوپكە بايلانىستى. كوپ بولىپ، بىرلەسىپ، اقىل-كەڭەسكە سالىپ ەڭبەك ەتسە قول جەتپەيتىن تابىس جوق. ءبىزدىڭ باستى كەمشىلىگىمىز ءبىر-بىرىمىزدىڭ ۇيرەنبەيمىز، ءبىر-بىرىمىزدى ۇيرەتپەيمىز. اركىم بىلگەنىن ىستەپ جۇرە بەرەدى.
قىزىلشا ءونىمى كوبەيىپ، ارتتا قالعاندار وزاتتارعا تەڭەلە باستادى. ءقازىر ءبىزدىڭ قىزىلشاشىلار اقىق، مۇستافا، تاشەنبالا، ساۋمال، بازاربايلاردىڭ سول ەڭبەگىنىڭ يگىلىگىن كورىپ، زور قۇرمەتكە بولەنىپ وتىرعانىن بىلەسىزدەر. مىنە، ەڭبەك راحاتىن كورۋدى، ەتكەن ەڭبەكتەن مول ناتيجە الۋدى ەڭ الدىمەن سولاردان ۇيرەنگەن ءجون.
العاشقىداي ەمەس، مالشىلار ءۇنسىز قالدى. دەمەك باستىقتىڭ ءسوزى ولاردى الدەقالاي ءبىر ويلاردىڭ ىزىنە تۇسىرسە كەرەك. ءتىل اۋزىن ەگەپ، ۇنەمى بىردەڭەنى ورىندى-ورىنسىز قىستىرا سالۋعا ءازىر وتىراتىن بالىقبايدىڭ ءوزى ءۇنسىز، تومەن قاراپ، بالداعىمەن جەر شۇقىپ وتىر.
— مەنىڭشە ەڭبەكتىڭ جانۋى — مالدىڭ سەمىزدىگىنە بايلانىستى. مال سەمىز بولسا ەڭبەگىم جاندى دەي بەر. سەمىز مال ەگىز تابادى. تالدىڭ سانى ارتتى دەڭىز. سەمىز مال ەتتى كوپ بەرەدى. تابىس كوبەيەدى. سەمىز مالدىڭ ءجۇنى دە كوپ. تابىسقا تابىس قوسىلدى دەڭىز. مىنە، بارلىق تابىستىڭ كوزى مالدى سەمىرتۋدە، ونىڭ ىشىندە جايىپ سەمىرتۋدە. مىنە، ەندى كوپ اڭگىمەنى قويىپ، وسى مالدى قالاي سەمىرتۋگە بولادى، سوعان كەلەيىكشى. اڭگىمە جازدا تۇر. قويدى جازدا، كۇزدە باعىپ، دۇرىس باعىپ سەمىرتە بىلگەن ۇتادى. مىناۋ جاتقان كەڭ جايلاۋ، كوك جايلاۋ، بيىك ەسكەن تاۋ ءشوبى وت جاندى مالشى ىرىسى، ونىڭ باعى، ەڭبەگىن جاندىراتىن جاتقان ءبىر زور بايلىق. وسى جايلاۋدى دۇرىس پايدالانا بىلگەن ەر وزادى. ويتكەنى جازدا سەمىرگەن مال قىسقا توتەپ بەرەدى، كوكتەمگە جىلىك مايى ۇزىلمەي كامىل جەتەدى. كوك شىققان بويدا ەرتە جەتىلىپ، از كۇندە-اق قالىپقا كەلەدى. سوندا جازدىڭ ءۇش ايىندا جاقسى سەمىرگەن مال جىل ون ەكى ايلىق كۇش-قۋات جينايدى. بۇل نارسەلەردى مەن سىزدەرگە بىلگىشتىگىم ۇستاپ، اقىل رەتىندە ايتىپ تۇرعانىم جوق. سىزدەردىڭ مەنەن دە گورى جاقسى بىلەتىن جاندارىڭ. تەك قانا ىنتا، ىقىلاس كەرەك. مەن سول ىقىلاس تۋعىزامىن با دەگەن نيەتپەن ايتىپ وتىرمىن. ءبارىبىر بۇدان بىلاي ءبىز مالدى باياعى اتا بابالارىمىزشا باعا المايمىز. مالدى جازدا جاقسىلاپ سەمىرتە ءبىلۋ كەرەك. قىسقا جەتكىلىكتى مال ازىعى بولۋعا ءتيىس. بۇل ەكەۋىنسىز مال ەسىرۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي بولعاندا ءبىز مال ەسىرە المايدى ەكەنبىز دەپ، مالدى تاستاپ. جاپپاي قىزىلشا ەگۋگە شىعامىز. ءبىراق ءبىزدىڭ ونىمىزعا اقىماقتان وزگە ەشكىم دە نانبايدى. ال، ايتىڭىزدار، مالدى قايتسەك كولحوزعا، ودان قالدى ءارقايسىمىز وزىمىزگە پايدالى ەتەمىز. بۇگىنگى شاعىن كەڭەستىڭ ماقساتى وسى. كەرەك دەسەڭىزدەر بۇكىل كولحوز بوپ ۇلكەن جيىن شاقىرامىز. وندا مالدى نە ۇستايتىن، نە ۇستامايتىن بوپ، ەكى جاعىنىڭ بىرىنە بەل شەشىپ شىعامىز...
— ودان باسقا دا ايتارىم بار. قويدى دا دۇرىستاپ باعا ءبىلۋ قاجەت. قوي دەگەن ءوزى قويدىڭ ىشىندە جۇرگەندە عانا قوي. ول باسقا ءبىر مالمەن ارالاسىپ كەتسە قوي ەمەس ەسەك. ول ەگەر قاسقىردىڭ يت-قۇستىڭ اۋزىنا تۇسسە ءتىپتى جامان، وندا مۇلدە قوي بولماي قالادى.
جۇرت تاعى دا دۋ كۇلدى.
— جەتەدى، بۇل نە دەگەن مىلجىڭ ەدى.
— ەرتە كۇندى كەش قىلىپ، وسى بىلشىلدى تىڭداپ وتىرامىز با؟
— جەتەدى!
— بولدى!
بالىقبايدىڭ تاعى دا سويلەگىسى كەلىپ، تاماعى جىبىرلاپ تۇر.
— بالىقباي، جەتەر ەندى. باسقالار سويلەسىن! — دەپ الدابەرگەنوۆ قولىن كوتەرىپ توقتادى دا، كوپكە قارادى.
ءبىر جاس شوپان قولىن كوتەردى.
— ءسوز كوپجاسار مىقىروۆقا بەرىلەدى!
مىرتىق بويلى، بادىراق كوز سارى جىگىت تومەن ۇنمەن، جايلاپ سويلەي جونەلدى.
— ۇلكەن بولعانسىپ، كوپتى كورگەن ادام دەپ، ءوزى بولسا سوعىسقا قاتىسقان ادام دەپ، سىيلاپ تىڭدادىق. ايتپەسە، بىزگە بالىقباي اعاي نە ايتتى؟ ونىڭ سوزىنەن نە ۇقتىق؟ ونداي ءسوزدىڭ قانداي پايداسى بار؟ مەنىڭشە ءبارى بوس، ءبارى اشەيىن جاي ءسوز. ونداي سوزدەن پايدا جوق. مەن جاس مالشىمىن. بەلگىلى تاجىريبەم جوق بولسا دا، ءوزىمنىڭ نە ىستەيتىنىمدى، ويىمدى، يە ىستەگىم كەلەتىنىن ايتقىم كەلەدى. مەنىڭشە نۇرەكەڭ وتە دۇرىس ايتتى. مالدى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە بىردەي امان ساقتاۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن جازدا جايىپ سەمىرتە بىلگەن ءجون. شىلدەنىڭ ىستىق كۇندەرىندە مالدى كۇندىز جۋساتىپ، تۇندە تاعى تۇنەتۋدىڭ پايداسى از، زيانى كوپ. قويدى ىستىق كۇندەرى، كۇندىز ىسسىدان جايىلا الماعان كۇندەر، تۇندە، ەرتەڭگى سالقىندا، كۇن شىقپاي، ءتىپتى تاڭ قاراڭعىسىنان ەرگىزگەن دۇرىس، مۇنداي كۇندەرى تاڭعى جانە كەشكى سالقىندا جايعان پايدالى بولار ەدى. مەن ءوزىم وسىلاي ەتپەكپىن. ءالى كۇن ىسىعان جوق. قىرىق كۇن شىلدەنىڭ سارى تامىزىندا قويدى، ءوز قويىمدى تۇندە، ەڭ بولماعاندا تاڭعى جانە كەشكى سالقىندا جايماق ويىم بار.
مىقىروۆ «سەزىمدى بولدىم» دەمەي-اق وتىرا كەتتى.
جاس قويشىنىڭ از دا بولسا ويلى ءسوزىن كوپ زەيىندى تىڭدادى.
— مىنە وسىلاي ايتقان ءجون؟ — دەپ قويدى كوپتىڭ اراسىنان.
الدابەرگەنوۆكە ونىڭ ويى ۇناپ كەتتى.
— وتە دۇرىس پىكىر. وسىنى باسقا جولداستار دا ويلاسىن! تاعى كىم بار؟
شوپاندار ءارقايسىسى بىر-ەكى اۋىز سوزبەن ءوز ويىن ايتىپ جاتتى. مالدى سالقىندا، جاۋىندى كۇندەرى، ەرتەڭدى-كەش جايۋدىڭ پايداسىن ايتىپ جاتتى. ىستىق كۇندەرى قويدى جەلگە قارسى، سامالداتا جايۋدىڭ كەرەكتىگىن ايتتى. كەيبىر قويشىلار كۇزدە ەتكە ەتكىزىلەتىن بويداق قويلاردىڭ سالماعىن ارتتىرۋعا ۋادە بەرىپ، مىندەتتەمە الىستى. ەتكە ەتكىزىلەتىن بويداق قويلاردى بولەك جايۋدى ۇسىندى. جيىن كوپكە دەيىن سوزىلدى. مالشىلار اۋىلدارىنا كۇن ەڭكەيە تارادى.
II
بالىقبايدىڭ قارا قازانىنان بۋى بۇرقىراعان ءسۇر ەت الىندى. نۇرمولدا مەن مۇقاجان ءۇي يەسىمەن اس جەدى. ءبىراق الدابەرگەنوۆ بۇگىنگى كەڭەس جايىن ءسوز ەتكەن جوق. بالىقبايدىڭ ءسوزىن دە ەسكە المادى. استان سوڭ قول جۋىپ، راحمەتىن ايتتى دا، اتقا قوندى. كۇن قاراڭعى تۇسكەن كەزدە ەشكىولمەستىڭ كۇنگەي بەتىندەگى ءبىر ويداعى مۇقاجاننىڭ ۇيىنە كەلىپ توقتادى. اس جەيتىندەي زاۋقى بولماسا دا ەرتەدەن بەرى قاسىندا جۇرگەن جاس جولداسىنىڭ كوڭىلىن قيماي اتتان ءتۇسىپ، ۇيگە ەندى. مۇندا دا اس ءازىر ەكەن. سىربازدىڭ جاس ءيىسى شىعادى. مۇقاجان جوقتا كەلىننىڭ ءوزى-اق ءبىر قوزىنى الىن سوقسا كەرەك.
نۇرمولدا كۇنى بويى اسىلعان قوزىنىڭ سىرباز ەتىن تامسانا وتىرىپ ۇزاق جەدى. جەگىسى كەلمەي، تويىپ وتىرسا دا، ءوزىن-وزى زورلاعانداي ەتىپ جەدى. اڭگىمە ايتىلعان جوق. جالعىز-اق اس الدىندا:
— مۇقاجان، بۇگىن كەڭەستە سەن سويلەمەدىڭ عوي. سەنەم باسقالاردىڭ ءبىرازى-اق شەر تارقاتىپ الدى عوي دەيمىن! — دەپ قالدى.
— مەن تىڭداۋشى بولدىم. مۇندايدا ونىڭ دا پايداسى كوپ. سويلەمەگەنىم بولماسا ءبىراز نارسە ءتۇيىپ تە قالدىم.
— ونىڭ جاقسى. ۇققان، پايدالىسىن العان بارىنەن ارتىق.
بۇدان سوڭ ءۇنسىز وتىرىپ تاماق جەدى. ءبىراز ۋاقىت تاعى ءوتتى. نۇرمولدا قونبايتىنىن، ەرتەڭ اۋداندا تىعىز شارۋا بارىن ايتىپ جينالا باستادى.
مۇقاجان قونىپ كەتۋدى ءوتىندى. ءبىراق وعان نۇرمولدا كونگەن جوق. ەكەۋى سىرتقا شىقتى. جاز ءتۇنى قارا ماساتىداي تۇپ-تۇنىق قويۋ ەكەن. ونىڭ ۇستىنە كىشكەنە لاشىقتىڭ ىشىندە ولىمسىرەپ جانعان ماي شامنىڭ قالت-قۇلت ەتكەن بولماشى بوزشا جارىعىنان سىرتقا شىققاندا كوزگە تۇك كورىنبەيدى ەكەن. مۇقاجان قايتا ءۇي يەسى، وسى جەرگە كۇندىز-تۇنى كوزى ۇيرەنگەن ادام بولعاسىن اتتاردى تاۋىپ، نۇرمولدا الدىنا ايقاسقا كۇرەڭدى كولدەنەڭ تارتا بەردى.
— نۇر اعا اي، قونىپ، تاڭەرتەڭ جارىق باردا كەتپەيسىز بە؟
— اسىعىس شارۋا بار دەدىم عوي.
— ەندى مىنا قاراڭعىدا قيىن عوي. اناۋ ەشكىولمەستىڭ جوتاسىنداعى ۇلكەن قارا جولعا دەيىن شىعارىپ سالايىن. اداسىپ كەتەرسىز!..
ەلۋ جىل شارلاپ كەلە جاتقان جەردەي نۇرمولدا اداسادى دەگەنىڭ اشەيىن ءسوز. ءبىراز جەرگە دەيىن سەرىك بوپ، جوتادان قايتام دەسەڭ اتىڭا ءمىن!
مۇقاجان دا اتقا قوندى. كۇندىزگى قوس اتتى ءتۇندى جامىلىپ ەشكىولمەستىڭ قوڭىر جوتاسىن بەتكە الىپ، تارتىپ كەتتى.
كوڭىلگە بولماسا، قاراڭعىعا كوز ۇيرەنە باستادى، جولدى، جول جيەگىن الدابەرگەنوۆ اپ-انىق اڭعارىپ كەلەدى. جاس كوزى الماستاي وتكىر عوي، مۇقاجان بولسا كۇندىزگىدەي سەزىنەدى.
جاپانداعى جالعىز كۇركە سياقتى مۇقاجاننىڭ باسپاناسىنان ەداۋىر ۇزاپ تا كەتتى. ايقاسقا اۋىلعا بەت العانىن سەزگەندەي تىزگىندى ەكى-ۇش رەت سۇزە تارتىپ، باسىن شۇلعىپ تاستادى دا، كوسىلمە اياڭعا سالدى. نۇرمولدا ءبىر جاعىنا ءسال قيسايا وتىرىپ:
— مۇقاجان! — دەدى، — مۇقاجان دەيمىن! كۇندىز اناۋ بالىقبايدىڭ اۋىلىنا بارا جاتقان جولدا باستالعان اڭگىمە شە، سول اياعىنا دەيىن ايتىلماي، ءۇزىلىپ قالمادى ما؟
— ءيا، اڭگىمە بىتپەي ۇيگە جەتىپ قالدىق قوي.
— بۇل ءوزى سەنى كورگەندە ەسكە تۇسكەن اڭگىمە ەدى. وزىنە ايتىپ بەرەيىن.
— قۇلاعىم سىزدە، نۇر اعا!
— ءسويتىپ سەنىڭ اكەڭ ەكەۋمىز ارتەلگە ءبىر كۇنى، بىردەي مۇشە بولدىق. تورى تاي ات بولدى. سوقاعا قوستىق. ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىز بىردەن بولا قويعان جوق. قيىن كەز تۋدى. ەر سىنالاتىن شاق ەكەنىن كىم بىلگەن. بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن بولدى دا كەتە بەردى. مىرزابايدىڭ جايى ناشار دەگەن سوڭ، ءبىر كۇنى سەندەردىڭ ۇيلەرىڭە كەلدىم. حالى ناشار اق ەكەن. سويلەسە المادىق. تەك مەنى جاڭا كورىپ وتىرعانداي قاراي بەردى، قاراي بەردى. ونىڭ سونداعى كوزقاراسىندا مەن ۇمىتا المايتىن بىردەڭە بار-دى. ول نە ءوزىن، نە مەنى ايىپتاعان، كىنالاعان كوزقاراس ەدى. مەن انىق اجىراتىپ، ءدال ءتۇسىپ، ەشتەڭە ايتا المايمىن. ايتەۋىر مىرزابايدىڭ سونداعى كوزقاراسىن ۇمىتا المايمىن. نەمەنەگە ەلپەكتەپ، نەمەنەگە ەسىرىپ شاپقىلاپ ەدىك. سونداعىسى وسى ما؟ ماعان، مەنىڭ تۇرىمە قاراشى! سوندا وسىعان بولا ما؟ وسى ما، ءبارى وسى ما، جەتكەن جەرىمىز وسى ما دەپ وتىرعان سياقتى بولدى دا تۇردى. كوز الماي، وزەۋرەي قارادى. مەن شىداي المادىم. ونىڭ سۇزىلگەن كوزىنىڭ وتى سونە باستاعان ەكەن. سونىڭ اقىرعى وتىنىڭ ۇشقىنىنا شىداي المادىم. ءداتىم شىدامادى. ءبىر نارسە تاۋىپ كەلۋگە ۇيدەن اسىعىس شىعىپ كەتتىم. مىرزابايدىڭ كوزقاراسى، ونىڭ السىرەگەن، ءبىراق سونشالىق ۋىتتى، اسەرلى كورىنگەن كوز وتى كوك جەلكەمنەن قادالىپ تۇرىپ الدى. ارتىما قاراۋعا ءداتىم جەتپەدى. جۇگىرە باسىپ، تالدىقورعانعا، وندا گاۆريلوۆقا دەيمىز، سونداعى تانىس ورىستاردىڭ ۇيىنە تارتتىم. .جۇگىرە باسىپ كەلەم. ناق كوك جەلكەمنەن مىرزاباي قادالىپ، «جەتكەن جەرىمىز وسى ما؟» دەپ تۇرعانداي ەدى. گاۆريلوۆكاداعى ءبىر تانىستان ازداعان ۇن، قان الىپ، قايتا ورالدىم. مىرزاباي كوزىن جۇمعان ەكەن. الدە نە ايتقىسى كەلگەن ادامداي اۋىزى اشىلىپ، الاقانى جايۋلى جاتىر ەكەن. وڭ قولىن جايىپ، «وسى ما، ءبارى وسى ما؟» دەپ جاتقان سياقتى ەدى. سەنىڭ اپاڭ ەكەۋمىز اۋلاعا جەرلەدىك. سەن وندا ءتىلىڭ شىقپاعان ءسابيسىڭ. سونداعى اكەلگەن از تاماقپەن سەندەر، اپاڭ ەكەۋىڭ جەتىلىپ كەتتىڭدەر!..
الدابەرگەنوۆ ايتپاعىم وسى ەدى دەگەندەي كوپكە دەيىن ءۇنسىز قالدى. مۇقاجاننىڭ ەسىنە شەشەسى ايتقان اڭگىمەلەر ءتۇستى. ول اڭگىمە وسى ءقازىر ەستىگەندەرىنىڭ كولەڭكەسى بولاتىن. مىناداي قاراڭعى تۇندە ەمىس-ەمىس بىلەتىن اكە ءتۇرىن، اكە ءتۇسىن عانا ەسكە العان جوق، سونىمەن بىرگە ونىڭ كوز الدىنا ولىممەن الىسقان، جانتالاسقان ءتىلسىز، ءۇنسىز ادامنىڭ بەينەسى كەلدى. ول سول ءبىر وتى سونە باستاعان، جانارى جانسىز تارتقان مىلقاۋ بەينەنى، ءتىلسىز كەسكىندى ەسىنە الىپ، كوز الدىنا كەلتىردى. دەنەسى تىتىرەنىپ، جۇرەگى ىشتەن شىمشىپ شىمشىپ الدى. اكەسىن كوز الدىنا اكەلگەن كەزدە جۇرەگى ءدىرىل قاعىپ، شاباق بىر-ەكى رەت ىرشىپ-ىرشىپ ءتۇستى.
— مەن مۇنداي اڭگىمەنى ايتقاندا بۇگىنگى جاستارعا ۇلگى-ونەگە، عيبرات بولسىن دەپ ايتامىن. ءبىزدىڭ مىنا كولحوزدى قانداي قيىندىقپەن، قانداي قۇرباندىقپەن ۇيىمداستىرعانىمىزدى ءبىلسىن دەپ ايتامىن. ايتپەسە، ەسكە الاتىن، اڭگىمە ەتەتىن جايلار ەمەس ول. ەكىنشى ايتايىن دەگەنىم. سول — سەنىڭ اكەڭ، ءسويتىپ ءبىزدىڭ وسىنداي بولعانىمىزدى كورە الماي كەتتى. بۇل دا ارتىق. كورە الماي ەمەس، ول ءبىزدىڭ وسىنداي بولاتىنىمىزعا سەنە الماي كەتتى. كوڭىلىندە كۇدىك، وكىنىش بىرگە كەتتى.
قاراڭعىدا كىم ءبىلسىن، كوڭىلگە بولماسا، مۇقاجانعا نۇرمولدانىڭ كوڭىلى بوساپ كەتكەن سياقتى بولدى. داۋىسى شاشىراپ، دىرىلدەپ شىقتى.
— ءبارى وتكەن ءىس قوي! — دەدى مۇقاجان، — ەتكەن ءىستى ەسكە السا دا بولادى، الماسا دا بولادى. ايتقان اڭگىمەڭىز ءۇشىن كوپ راحمەت! بۇرىندا، اپامنان ەستىگەن بولاتىنمىن. العاشقى كەزدە ءتىپتى سۇمدىقتاي بوپ، نەشە ءتۇرلى ماسقارالار تۇسىمە دە ەنىپ ءجۇردى. كەيىن، كەلە-كەلە بويىم ۇيرەندى. ۇمىتا باستادىم.
ادام تاۋبەسىنەن جاڭىلماس ءۇشىم وندايدى ۇمىتپاسا دا بولادى.
دۇرىس اقىل. ءبارىبىر ەستەن كەتپەيدى.
ال سەن وسى ارادان قايت. مىناۋ ايقاسقانىڭ ءوزى-اق اداستىرماي اۋىلعا تۇپ-تۋرا اپارۋعا اسىقتىرىپ كەلەدى.
ال ساۋ بوپ تۇرىڭىز. نۇر اعا، قولىنان ەشتەڭە كەلمەسە دە سىرتتان ابىروي مەن اتاعىڭىزعا، اماندىق سۇلۋلىعىڭىزعا تىلەكتەس بوپ جۇرگەن جامان ءىنىڭىز. اندا-ساندا، جولىڭىز تۇسكەندە سوعىپ كەتىڭىز. وسىنداي بىرەۋ بار ەدى دەپ سىرتتان كوز قىرىڭىزدى سالا جۇرسەڭىز دە ارتىق ەمەس. ءوزىڭىز ايتا بەرەتىندەي، جۇرگەن اياققا جورگەم ىلىنەر» دەپ، كولحوزدىڭ ءبىر قورا قويىنىڭ سوڭىندا قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ جاتقان جايىمىز بار.
— جانىم اۋ، ۇندەمەي ءجۇرىپ قالاي-قالاي سويلەيسىڭ. ءسوزىڭ بالىقبايدان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس.
— جايشىلىقتا بالىقباي قۇيرىعىن ۇستاتپايتىن شەشەن.
— بىلەمىم. ال ساۋ بول، مۇقاجان!
نۇرمولدا مەن مۇقاجان ەشكىولمەستىڭ شۇبارعا قاراعان تەرىسكەي بەتىندە تۇرىپ، قولداسىپ قوشتاستى.
ايقاسقا كولحوزداعى از جىلقىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر كورىكتىسى. كولحوزداعى مالدىڭ كوبى — قوي مەڭ سيىر. ەڭ ءبىر قادىرمەنى دا وسى ەكەۋى. جىلقىعا ارنايى كوڭىل بولگەن ەمەس. ءبىراق قاي كولحوزشى بولسا دا، ايقاسقاننىڭ تاريحىن بىلەدى. اسىرەسە، نۇرمولدانىڭ كوز الدىندا ايقاسقانىڭ بارلىق ءومىرى تۇر.
ۇمىتپاسا، سوعىستىڭ الدىندا كولحوزدا جىلقى ءوسىرۋ ماسەلەسى ءسوز بولدى. كوپشىلىك ءبىراۋىزدان قاۋلى ەتتى. قوي مەن سيىر عانا ەمەس، جىلقى وسىرەمىز. دەدى. وسى ۇيعارىمنان كەيىن كولحوز پرەدسەداتەلى نۇرمولدانى شاقىرىپ، الماتى بارىپ، اسىل تۇقىمدى جىلقى تۇقىمىن اكەلۋدى تاپسىردى. الدابەرگەنوۆ جولعا شىقتى. ءبىر ايدان اسا ءاربىر مەكەمەنىڭ ەسىگىن ءبىر قاعىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا سۋىقتوبەنىڭ تۇبىندەگى جىلقى زاۆودىنان ەكى ايعىر الدى. سونىڭ ءبىرى — ناق ءقازىر ءمىنىپ كەلە جاتقان ايقاسقانىڭ ارعى اتاسى — ايداي قاسقاسى بار، ءتورت اياعى بىردەي الا اياق قىزىل كۇرەڭ ەدى دە، ءبىرى شىمقاي قارا بولاتىن. وسى ەكى ايعىردان كولحوزدىڭ وسى كۇنگى از جىلقىسى ءوستى. ءبارى بىردەي كۇرەڭ قاسقا، نەمەسە قارا بوپ ەستى. ال ايقاسقانىڭ العاشقى اتاسى 1941 جىلى ارمياعا كەتتى. ءبىراق ارتىندا وزىندەي تايى قالدى. سول تايدان مىناۋ ايقاسقا ءوستى.
سوعىستان كەيىنگى مەرەكەلىك جيىنداردا وسى ايقاسقا تالاي بايگەگە، جارىستارعا قاتىستى. كوبىندە اق الدىنا ءتىرى تۇياق سالعان ەمەس. الماتى يپپودرومىندا دا جارىسقا تۇسكەنى بار. ءبىراق، وندا ءبىرىنشى ورىن الا المادى. العاشقى ورىندى وسى ايقاسقانىڭ سول دەگەرەستە قالعان ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى — كۇرەڭ قاسقا الدى. شۇباردىڭ ايقاسقىسى ەكىنشى بوپ كەلدى. بۇل دا بولسا قۋانىش ەدى.
ءبىر قىزىعى ايقاسقا باسقا جىلقىعا ءوز تۇقىمىن جەڭگىزبەدى. كىلەڭ كۇرەڭ قاسقا كوبەيە بەردى. ال قارا ارعىماقتىڭ تۇقىمى قوجىراپ كەتتى. ەكىنشى، ءۇشىنشى بۋىندارى قارابايىر تارتتى. ناعىز اسىل تۇقىمدى، قانى مىقتى وسى ايقاسقا ەكەنىن باستىق تا بىلەتىن. سودان دا مۇنى وتە قاسيەتتى مال سانايتىن.
وي ۇستىندە اۋىلعا كەلىپ تە قاپتى. ءوز ءۇيىنىڭ ەسىگى الدىنا ءبىر-اق توقتادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، نۇرمولدا مۇقاجاننىڭ قوشتاسار جەردەگى ءسوزىن ەسىنە الىپ، ىشىنەن كۇلىپ قويدى. «كولحوز باسقارىپ جۇرگەنىم بولماسا، اسا ۇلكەن ابىرويعا، اتاققا يە بوپ جۇرگەنىم بولماسا، مەنىڭ سول مۇقاجاننان قاي جەرىم ارتىق، مەن دە سول مۇقاجان سياقتى «جۇرگەن اياققا جورگەم ىلىنەر» دەپ، قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ كەلە جاتقان ءبىر پەندەمىن!»
ءوز ويىنا ءوزىنىڭ كۇلكىسى كەلدى. ەل سەندى، حالىق قويدى، ۇكىمەت پەن پارتيا قولدادى. ءقازىر ۇلكەن كولحوزدى باسقارىپ وتىر. مول ابىرويعا كەنەلدى. قازىرگى جايى ناق وسىنداي ەرەكشە بولعانمەن ونىڭ وتكەن كۇندەرىنەن مۇلدە ۇمىتا المايتىن، ۇمىتۋعا بولمايتىن، ءبىر ەمەس، تالاي-تالاي كۇندەرى بار-دى. ول ءوز ويىنا ءوزى كۇلگەندە وسى جايلاردى ەسكە الىپ ەدى.
نۇرمولدانىڭ بايىپتاۋىنشا مۇقاجان ايتقان ءسوزدىڭ شىندىعى مول. اتاق-ابىرويى قانداي ۇلكەن، قانداي قور بولماسىن ءومىر اتتى ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە جاننىڭ ءبارى جولاۋشى، جاننىڭ ءبارى جۇرگىنشى. ۇلكەندى-كىشىلى ماقساتپەن جولعا شىققان توپتىڭ ىشىندە ول دا، بۇل دا كەتىپ بارادى. «جولاۋشىنىڭ اقىسى جۇرسە بىتەدى» دەگەن سياقتى جول جۇرگەندىكى، ماقسات تالاپكەردىكى، ارمان قول سوزعاندىكى، ءبىلىم قۋعاندى، باقىت ەڭبەككەردىكى، ابىروي مەن اتاق ازاماتتىكى، ونەر بىلگەندىكى، جول، ءومىر جولى جۇرگەندىكى. «جۇرگەن اياققا جورگەم ىلىنەر» دەپ اتا-بابامىز وسىدان شىعارىپ ايتقان بولار. جولدىڭ ءوزى جۇرە بىلگەندىكى عوي. وسىناۋ سۇرەندى قالىڭ كوشتىڭ بەل ورتاسىندا ايقاسقا نۇرمولدا دا تارتىپ كەلە جاتقان سىندى ەدى. ۇلان-اسىر، ۇزىلمەس قالىڭ كوشتىڭ، زور دا ۇلى كوشتىڭ ارتىندا قالىپ، شاڭىن جۇتىپ قالماس ءۇشىن ايقاسقا ءجۇرىستى، كەلىستى، اياڭشىل ات كەرەك، تىزگىندى قاقپاي، ورىنسىز قامشى سوقپاي، اتقا ءمىنىپ جۇرە بىلەتىن ەر ازامات كەرەك-تى.
ول ءجۇرىپ كەلە جاتتى.
ءۇشىنشى تاراۋ
I
نۇرمولدانىڭ كەڭسەسىنە ەنگەنى، ورنىنا وتىرعانى سول ەدى:
— اسسالاۋماللەيكۋم، نۇرەكە! — دەپ دوسوۆ كىرىپ كەلدى.
الدابەرگەنوۆ دوسوۆپەن كەزدەسەم دەپ ويلاماسا كەرەك، ونى كورگەن بويدا اڭ-تاڭ بوپ، ءبىرازعا دەيىن ۇندەمەي قالدى.
نۇرمولدا ونىڭ بەتىنە قارادى دا قولىن ءۇنسىز عانا سوزدى. بۇل دوسوۆقا كادىمگى ءبىر سەلسوقتىق قانا ەمەس، ۇناتپاعانداي بوپ كورىندى. ول ساسقانىنان جان-جاعىنا قارادى. تايانىش تاپپادى. ول كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ كەڭسەسىندەگى شىمقاي قىزىل پۇلىشپەن جابىلعان ديۆانعا جايلاپ وتىرا كەتتى. ءۇيدىڭ ءىشى جىم-جىرت بوپ، تىنا قالدى. ءتىلشى دەمىگىن باسىپ، جايعاسا ءتۇستى.
دوسوۆ نۇرمولدانىڭ جۇزىنە بىر-ەكى رەت انىقتاپ قارادى دا، ويعا كەتتى. مۇنىسى قالاي، الدە تانىماي وتىر ما؟ جوق، بولماسا كەكشىلدىگى ۇستادى ما ەكەن؟ مۇنىڭ ءبارىن قويعاندا كوزىنىڭ ەتى ءوسىپ، مەنمەن، ءوزىمشىل بوپ كەتكەن بولار. وسىلاردىڭ قايسىسى بولار ەكەن دەپ ويلادى دوسوۆ. ارينە، تانىماي وتىرسا قۇپ تا قۇپ، ال سوڭعى ۇشەۋىنىڭ ءبىرى بولسا، ونى جاقسىلىققا جوري المادى. دەگەنمەن، ءتىلشى دەگەننىڭ كوبى-اق شىدامسىزداۋ كەلەدى. ولاردىڭ كوبى ءوزىمشىل. گازەتتىڭ وكىلىمىن دەپ ءوزىن تىم ەرەكشە ۇستايدى. بۇل وتكەن، ەسكىرگەن مىنەز. ويتكەنى بۇل سوناۋ ءبىر كەزدەگى ءبىر جانداردىڭ گازەتتەن قورقاتىن كوزىنەن قالعان سارقىنشاق. دوسوۆتىڭ دا شىدامى ءبىتتى بىلەم. قىزىل ديۆاننان تۇرىپ، نۇرمولدا ستولىندا جاتقان ءبىر بۋما قاعازعا ءۇڭىلىپ قاپتى. باس كوتەرمەي وتىر. دوسوۆ اڭگىمەسىن باستاي الماي قيپاقتاي بەردى. مۇندايدا ەڭ بولماسا ىڭعاي كورسەتپەگەنى قيىن. ال مۇنىڭ ۇستىنە رەسپۋبليكالىق ۇلكەن گازەتتىڭ قىزمەتكەرى، ءتىلشىسى رەتىندە كەلىپ وتىرعان ادامعا مىناۋ قىلىق تىم قولايسىز كورىندى. بۇل كەزدە ول باسقا ويدان گورى ەڭ العاشقى كەلگەن بويداعى «اسسالاۋماللەيكۋم، نۇرەكە!» دەگەن سوزىنەن ۇيالىپ وتىردى. مىناداي سۋىق قابىلدايتىنىن بىلگەندە سونشالىق نازىك، ءتاتتى ءسوزدىڭ كەرەگى نە ەدى؟
ءتىلشى الدەن ۋاقىتتا بارىپ ارەڭ ءتىل قاتتى.
— وسى ءسىز، مەنى تانىماي وتىرسىز عوي دەيمىن، نۇرەكە!
— جىعا تانىماعانمەن، شىرامىتامىن.
— ايتەۋىر ءبىر جەردە كەزدەسكەنبىز دەپ وتىرسىز عوي، شاماسى.
— ارينە، ءبىز كەزدەستىك؟ — دەپ نۇرمولدا باسىن كوتەرىپ، تۋرا قارادى.
— ءبىز تىم ەرتەرەكتە، بۇدان ون جىلداي بۇرىن، 1946 جىلدىڭ قىسىندا كەزدەستىك.
— ە، ەندى ءبىلدىم. ءيا، ءيا، ناق ءوزى! سەن سونداعى مىقتىنىڭ ءوزى ەكەنسىڭ عوي.
مۇنداي مەنمەندەۋ، وزىمشىلدىگى باسىم قىلىق تىلشىگە ۇناماي قالدى. دەگەنمەن ونىڭ جاۋابى كىشىلىكتەن اسقان جوق.
— ناق ءوزىمىن. ودان بەرى ارادا ون جىل ءوتتى. قىرىق التىنشى جىل مەن ەلۋ التىنشى جىلدىڭ اراسىندا ءسىز دە شىرقاپ كەتتىڭىز.
— سەن ءتىپتى از وزگەرگەنسىڭ، باياعىداي جىگىتسىڭ! ال ءبىزدىڭ اۋىل مۇلدە وزگەشە بوپ كەتتى. كەڭسەگە كەلە جاتقاندا بايقاعان دا شىعارسىڭ. قالاي ەكەن؟
— اۋىلىڭىز عانا ەمەس، ءسىز دە مۇلدە وزگەرىپ كەتكەنسىز.
— جاقسى جاعىنا ما، جامان جاعىنا ما؟ — دەپ نۇرمولدانىڭ جۇپ-جۇقا جارعاقتاي، ءبىراق تىم ۇلكەن قۇلاعى قىزارىپ كەتتى.
— ەكى جاعى دا بار دەپ قالدىم، نۇرەكە!
— ءوزىمنىڭ پالەنباي جىلدان بەرگى تىلشىلەرمەن كوپ كەزدەسكەن مول تاجىريبەمنەن بىلەم. ءتىلشى دەگەندەر جاقسىلىقتان گورى، جامانشىلىقتى كورگىش كەلەدى. بىردەڭەنى ىزدەپ تابۋعا تىرىسادى.
— جاماندى كورە بىلگەن كوز، جاقسىنى نەگە كورمەسىن. ءسىزدىڭ كولحوز، ونىڭ ىشىندە ءوزىڭىز جايىندا بىرنەشە جاقسى ماقالا، وچەرك وقىعانىم راس. سونى جازعاندار دا ءبىزدىڭ تىلشىلەر ەمەس پە؟
— كوپتىڭ اتى كوپ قوي، ىشىندە ىلۋدە ءبىرى بولادى. ال سەن بولساڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا ون جىلدان سوڭ، كەلىپ وتىرسىڭ. العاشقى كەلىسىڭ جاقسى بولماعان-دى. ەندىگىسىن كورە جاتارمىز.
نۇرمولدا وسى جەردە عانا كۇلىپ قويدى.
— كۇنى بۇرىن ۋادە بەرە المايمىن. مەنىڭ ءوز ويىمشا سونداعى سىننىڭ دا پايداسى بولعان با دەيمىن.
— بىرىنشىدەن ۋادە كۇتىپ وتىرعانىم جوق. شىندىقتى ايتساڭدار بوپتى. ەكىنشىدەن ءبىزدىڭ تابىسىمىزدا مەنىڭ دە ەڭبەگىم بار دەمەكسىڭ عوي! دامەڭ زور ەكەن.
— شىندىقتى سول باياعىداعىشا ايتسا ريزاسىز با؟ سوندا دا ايتقانىمىز شىندىق ەمەس پە ەدى، نۇرەكە؟
دوسوۆ جايدارىلانا ءتۇستى، كۇلىپ قويدى.
— شىندىقتىڭ دا شىندىعى بولادى. ءتىرى بولساق ءالى تالاي كەزدەسەرمىز دەگەنىم بار-دى سوندا. سونىم ەسىمە ەندى ءتۇسىپ وتىر. نە دە بولسا، ءيا، كەشتەۋ بولسا دا، ناق وسى شاقتا كەلگەنىڭ وڭدى بوپ تۇر.
كولحوز پرەدسەداتەلى مەن ءتىلشى اراسىنداعى بۇل اڭگىمەنىڭ شاعىن دا بولسا ءوز تاريحى بار-دى. دوسوۆ بۇل اۋىلعا سوعىس بىتكەن سوڭ ءبىر جىلعا تولماي، 1946 جىلدىڭ قىسىندا كەلدى. شۇبار اۋىلى تىلشىگە مۇلدە ۇناعان جوق. جاتاعان، جامان بالشىق ۇيلەر رەتسىز سالىنا بەرگەن، ەڭ بولماسا جوندەپ اعاشتا ەگىلمەگەن. تالدىقورعان سياقتى كوكپەڭبەك كوك تالعا، مول اعاشقا ورانعان، ناق وسى شۇباردان تاياق تاستام جەردە تۇرعان قالانى كورگەن ادامعا ەندى مىنا اۋىلدى ارالاۋ مۇلدە ناشار وي قالدىردى.
ءتىلشى مۇنداي اۋىلدى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرعان جوق. دەگەنمەن قالاعا جاقىن، تەكەلىگە قاراي وتەتىن تەمىر جولعا ودان دا جاقىن تۇرعان اۋىلدىڭ مۇنداي سيىقسىز كورىنگەنى جاقسى وي تاستاي المادى. مۇنىڭ ۇستىنە كولحوز پرەدسەداتەلىمەن كەزدەسىپ، الداعى ۇلكەن سايلاۋدىڭ قايدا وتەتىنىن سۇراعانى بار. باستىق كۇمىلجىپ قالدى. ءتىلشى ناق وسى جەردە ءبىر كىلتيپان بارىن سەزە قويعانداي، ايتىلعان، الگى سايلاۋ ءۇيىن ءوز كوزىمەن كورگىسى كەلدى. باستىق وتىرعان سۋىق، ۇيدەن گورى سىرتتا جۇرگەندى ءتاۋىر كورگەندەي ءوزى باستاپ سىرتقا شىقتى. جولاي ول كورگەلى بارا جاتقان ءۇيدىڭ اناۋ ايتقانداي وڭىپ تۇرعان كوركى جوعىن الدىن الا جايىپ شۋماق بولعانداي:
— كيگەن كيىمىڭە قاراعاندا سەن دە سوعىستا بولعان ادامعا ۇقسايسىڭ. مەن دە سوعىستان ورالدىم. سوعىس شارۋاشىلىقتىڭ قاي تۇرىنە بولسا دا كەسىرىن جامان تيگىزدى عوي. ءبىزدىڭ كولحوز سوعىستان كەيىن ەسىن جيا الماي جاتقان جۇدەۋ شارۋاشىلىقتىڭ ءبىرى. باسقانى بىلاي قويعاندا كولحوزدىڭ نەگىزگى كۇشى — بىلەكتى جۇمىس ادامدارى ەندى-ەندى قايتىپ جاتىر. شىنىن ايتسام، ءالى ەسىمىزدى جيا الماي جاتقان جايىمىز بار! — دەپ قالدى.
ۇستىنە اعىلشىن سۋكنوسىنان تىگىلگەن ۇزىن كوك شينەل كيگەن، اياعىندا جاپون وفيسەرىنىڭ قىزىل سارى ەتىگى بار، ءوزىمىزدىڭ جەز دوعالى جالپاق بەلدىكتى، كوماندير بەلدىگىن بۋىنعان جاس ءتىلشى ونىڭ بۇل سوزىنە دەن قويا قويعان جوق. ويتكەنى جاس كوزىنىڭ ەڭ قىزىق، ەڭ كوڭىلدى شاعىن سوعىستا وتكىزگەن جاس جىگىتتىڭ قيالى ءبىر مەزەت الىسقا، سوعىس كۇندەرىنە الىپ كەتكەن ەدى.
بۇل ەكەۋى اڭگىمە ۇستىندە كادىمگى ساراي سياقتى ۇزىننان-ۇزاق سالىنا سالعان، ءارى الاسا، ءارى كورىكسىز ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادى. الگى ءۇيدىڭ قيۋى كەتكەن، سىرلانباعان جامان ەسىگىنىڭ اۋزىنا قولاقپانداي قارا قۇلىپتى ءىلىپ قويعان. ەندى ونىڭ كىلتى جوق بوپ شىقتى. كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان بىرەۋدى داۋىستاپ، قول بۇلعاپ شاقىردى دا، مىناۋ ەسىكتىڭ كىلتى اۋىلدىق سوۆەتتىڭ حاتشىسىندا بولسا كەرەك دەگەن جوبامەن سوعان جىبەردى.
ءتىلشى مەن باستىق ءارى سۋىق، ءارى سىز اۋادا جەر تەپكىلەپ، ۇزاق تۇردى. ورتاق ءسوز تاۋىپ شۇيىركەلەسىپ سويلەسىپ تە كەتە المادى. ءارقايسىسى ءوز ويىمەن ءوزى بوپ، ءۇنسىز قالدى. الدەن ۋاقىتتا ءبىر بۇيرەك بەت، قىزىل كۇرەڭ كەلىنشەك كەلىپ، الدابەرگەنوۆتىڭ قولىنا سىرتىن ابدەن توت باسقان جۇپ-جۋان قارا كىلتتى ۇستاتا سالدى.
كىلت سۇپ-سۋىق بولسا كەرەك، ونسىز دا توڭىپ تۇرعان باستىق كىلتتى ايەلگە قايتا ۇستاتىپ:
— قالقام، ءوزىڭ اشساڭشى! — دەدى جاي عانا، سىپايى ۇنمەن.
ايەل ءبىر قاداقتاي تەمىردەن جاسالعان جۋان كىلتتى اۋزىمەن ۇرگىلەپ جىلىتپاق بولعانداي قولىن اۋزىما توسىپ، ءبىراز تۇردى دا، قارا قۇلىپتى قوس قولداي ۇستاپ كوتەردى دە، كىلتتى سۇڭگىتىپ جىبەردى. ءبىر ءتاۋىرى تەز اشىلادى ەكەن، نەمەسە، بۇرىننان اشىق تۇردى ما، بۇل ۇشەۋى سۇپ-سۋىق كەڭ زالعا، كلۋب دەۋدەن گورى مال قامايتىن ۇلكەن ساراي سياقتى ءۇيدىڭ ىشىنە ەندى دە كەتتى. بۇل زالدى جاڭا كورىپ تۇرعان بوگدە ادام تۇگىل، ءتىپتى الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزى دە اڭ-تاڭ بوپ، جان-جاعىنا قارادى. كۇزدەن بەرى مە، الدە بىرنەشە جىلدان بەرى مە، ايتەۋىر وت جاعىلماعان، ءارى سىز، ءارى سۋىق سىرتتان دا جامان ازىناپ تۇر.
تەرەزە، ەدەندەرىنە، قابىرعاسىنا نە سىپىرعى، نە ءبىر شۇبەرەك تيمەگەنىنە كوپ بولعان. كەيبىر جەرىنەن تامشى اعاتىن بولسا كەرەك، قاتىپ قالعان مۇزدىڭ سۇپ-سۇيرىك، سۋىق ءتىلى ءار جەردەن ءبىر جىلتىراپ تۇر.
اۋىلدىق سوۆەتتىڭ حاتشىسى مەن كولحوز پرەدسەداتەلى بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراپ، «مىناۋ نە، بۇعان كىم جاۋاپتى؟» دەگەندەي بولدى. وسى ويدى ايتپاي ۇققان ءتىلشى دە بىردەڭەنى ءبىلىپ قالعىسى كەلگەندەي:
— بۇل كلۋب اۋىلدىق سوۆەتكە قاراي ما، جوق، الدە كولحوزدىكى مە؟ — دەپ قالدى.
— كولحوزدىكى! — دەپ ايەل ساپ ەتىپ بۇرىن ءتىل قاتتى.
— مەن مۇنى اۋىلدىق سوۆەتتىڭ كلۋبى بولار دەۋشى ەدىم!
الدابەرگەنوۆ وسى جايدى بىلمەي كەلگەنى ءۇشىڭ ايىپتى ادامشا قولىن جايىپ، تاڭدانا سويلەدى.
بۇلار كلۋبتان كوڭىلسىز شىقتى. ءتىلشى ويىن ايتپاي شيىرشىق اتىپ، تىعىلىپ قالدى.
— سايلاۋ وتكىزۋگە جارايتىن، بۇدان باسقا كولحوزدا ورىن جوق پا؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا دوسوۆ.
— بۇدان ءتاۋىر ەشتەڭە جوق! — دەدى كولحوز پرەدسەداتەلى كەلتە عانا.
— مەكتەپ بولماسا. ءبىراق، ونىڭ دا وڭىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق. بولمەلەرى تار، ادام اينالا المايدى. ءبىر كەزدەگى باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءۇيى عوي.
ايەل بار شىنىن ايتتى. بۇدان سوڭ ءسوز بولعان دا جوق. ءتىلشى تالدىقورعانعا قاراي جاياۋ تارتتى. اتپەن اپارىپ سالايىق دەگەندى كۇتكەن جوق. قالىڭ تابان قىزىل ەتىگىمەن قاردى كۇرت-كۇرت باسىپ، قالاعا باراتىن تۋرا جولعا ءتۇستى.
وسىدان كەيىن ءبىر اپتادان سوڭ رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ بەتىندە ەتەكتەي بوپ سىن ماقالا شىقتى. وندا شينەلىن سۇيرەتكەن قىزىل ەتىكتى ءتىلشى ءتىلىنىڭ ۋىن بارىنشا توككەن ەكەن، بىلگەن ءسوزىن اياماپتى. اياعىندا نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ باسقاراتىن بۇل كولحوزدا بۇكىل ەلىمىز، وتانىمىز بوپ ازىرلەنىپ جاتقان اسا ماڭىزدى ساياسي ناۋقانعا ءتيىستى ءمان بەرە بىلمەيدى، سايلاۋعا ازىرلىك مۇلدە ناشار دەپ جازىپتى.
ءتىلشى ماقالاسىنىڭ سوڭىندا اۋىلدىق سوۆەتتىڭ جانە كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلىن قاتتى جازالاۋدى ۇسىنىپتى.
الدابەرگەنوۆ ماقالانى وقىپ شىقتى. «قىزتالاق تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي ەتكەن ەكەن»، — دەپ قويدى. ءبىراق اڭگىمە مۇنىمەن تىنبادى. سول ماقالا شىققان كۇنى الدابەرگەنوۆتى وبلىستىق كوميتەتتىڭ بيۋروسىنا شاقىردى. قارالاتىن ماسەلەنىڭ نە ەكەنىن بىلمەستەن اق تالدىقورعانعا قارا ايعىر جەككەن جەڭىل شانامەن تارتىپ كەتتى. دەگەنمەن ىشىنەن ويلاپ كەلەدى. «بۇگىنگى ماقالانى ءسوز ەتەتىن بولسا، باسقاعا قونىپ بۇرماي، تىم شۇعىل العان ەكەن-اۋ! بۇرىندى-سوڭدى گازەتتىڭ ماقالاسىن، قانداي ءبىر قاتتى سىن بولماسىن، الدىن الا ءبىر رەت تەكسەرىپ الماي، بىردەن سول كۇنى تالقىلامايتىن. ول بولماس، باسقا ماسەلە شىعار» دەپ ويلادى.
اي-شايعا قاراتپاي الدابەرگەنوۆتى بيۋرو بوپ جاتقان بولمەگە ەنگىزدى. بولمە ءىشى تولعان ادام. ىشىندە اۋداندىق كوميتەتتىڭ سەكرەتارى، اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى وتىر. ءبىر بۇرىشتا اعىلشىن بوستونىنان تىككەن كوك سۇر گيمناستەركاسى بار، قويۋ قارا شاشتى، جالپاق بەت قارا جىگىت، انەۋكۇنگى ءتىلشى دە وتىر ەكەن.
بولمەگە كىرىپ كەلگەندە وسى وتىرعان كوپتىڭ ءبارى الدابەرگەنوۆكە قاراي قالعان سىندى بوپ كورىندى. ناق وسىلاي دا ەمەس-تى. بيۋرو باستالعان جوق-تى. قاتىسۋشىلاردىڭ، اۋدانداردان شاقىرىلعانداردىڭ كوبى-اق ماسەلەنىڭ نە ەكەنىن، قانداي ماسەلە قارالاتىنىن بىلمەيتىن. اركىم وزىنشە ويلاپ، ءبىرازى ىشتەي قىپىلداپ وتىرعان جاي بار-دى. الدابەرگەنوۆكە سونشالىق بوپ كورىنگەنمەن، مۇنىڭ كەلگەنىن كورمەگەن، كورسە دە ەلەمەگەندەر بۇل بولمەدە از ەمەس-تى.
بيۋرو باستالدى. ءبىرىنشى ماسەلە: شۇبار اۋىلدىق سوۆەتىندە سايلاۋعا ازىرلىك جايلى ەكەن. نۇرمولدانىڭ بۇيرەگى بۇلك ەتە ءتۇستى. اۋىلدىق سوۆەت پەن كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى اياعىنان تىك تۇرىپ جاۋاپ بەردى. رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ بەتىمدە شىققان سىن وتە ءادىل سىن. ونداعى ايتىلعان، كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەر تۇگەلدەي راس. سىننان دۇرىس قورىتىندى جاساعان ءجون. بۇل سىن كەمشىلىكتىڭ بەتىن اشۋعا كومەك بولدى. ونى باسشىلىققا العان ءجون. ءبىر سوزبەن ايتسا شۇبار اۋىلىندا سايلاۋعا ازىرلىك جۇمىستارى ناشار دەپ تانىلدى. ەكەۋىنە دە قاتاڭ سوگىس بەرىلدى جانە بەس كۇن مەرزىمنىڭ ىشىندە سايلاۋ ۋچاستوگىن كوركەمدەۋ اتاپ كورسەتىلدى.
بۇل الدابەرگەنوۆتىڭ ارميا قاتارىنان قايتقالى بەرگى ەستىگەن قاتاڭ، جانعا باتاتىن سوزدەرى ەدى. قاتتى تولقىپ، بەتى ءىسىنىپ، تىم بۋلىعىپ شىقتى بولمەدەن. بىرەۋ وعان تەسىلە قاراپ تۇرعانداي بوپ كورىندى. سول جاق يىعىنا بۇرىلىپ، جالت قارادى. وعان تەسىلە قاراعان ءتىلشى ەكەن. بۇل دا قارادى. ەكەۋىنىڭ كوزقاراسى ءبىر ءسات كەزدەسىپ قالدى. نۇرمولدا وعان: ءتىرى بولساق ءالى تالاي كەزدەسەرمىز دەگەندەي بوپ قالدى. شىنى دا وسى ەدى. «كەزدەسەرمىز، كەزدەسەرمىز» دەي بەردى كوزدىڭ وتى دا، كوڭىلدى تەرەڭنەن تىرناپ جاتقانداي بوپ.
مىنە، مىنا بۇگىنگى كەزدەسۋدە الدابەرگەنوۆتىڭ دوسوۆقا ايتىپ وتىرعانى سول ەدى. سوندا ايتىپ ەدىم عوي دەگەندەي:
— كەزدەسۋىمىزدە ءمىن جوق. ءارى ناعىز كەزدەسەتىن شاق. كورگىڭ كەلسە ەندى كور، ءمىن تاققىڭ كەلسە ەندى تاق! — دەپ قالدى ول.
ءتىلشى ۇندەگەن جوق. ال ىشىنەن بولسا باسقاشا ويلادى. «باستىقتىڭ كوكىرەگىندە جەلى بار، ماقتانعىسى كەلىپ وتىر» دەپ ءتۇيدى ول. ال راسىنا كەلگەندە نۇرمولدانىڭ كوكىرەگى جەلسىز ەمەس-تى. ونىڭ كەۋدەسىن جەلدەندىرىپ تۇرعان شۇبار اۋىلىنىڭ بۇگىنگى جايى، كوركى، كوشەسى، جۇمىرتقاداي اپپاق ۇيلەرى، الىسقا كەتكەن داڭقى ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە نۇرمولدانىڭ كەۋدەسىندە ەكى بىردەي «التىن جۇلدىز» جارقىرايدى. ەكى رەت ەڭبەك ەرى اتانعان، بۇكىل رەسپۋبليكاداعى ەكەۋدىڭ ءبىرى ءوزى. سوناۋ ءبىر قاناتى قاتپاي، بۋىنى بەكىمەي تۇرعان كەزدەگى ءوزىن ەستەن كەتپەستەي ەتىپ جامانداعان ءتىلشىنى بۇگىن قايتا كەزدەستىرگەندە كوڭىلىنە جەل تولىپ، ءبىر جەلپىنىپ قالعانى دا دۇرىس شىعار. ءبىراق، ول ونشا جەلپىنگەن جوق. «كەۋدەسىندە ساڭىلاۋى بار ادام بولسا ءبىزدىڭ قازىرگى جايىمىزدى، مەنىڭ قازىرگى حالىمدى ايتپاي-اق ۇقپاي ما؟» — دەگەندەي كوپ جاعدايدا ول ىركىلە ىركىلە سويلەدى.
II
باستىق پەن ءتىلشى تىسقا شىقتى. كەڭسە الدىندا كىشكەنە الان بار-دى. ەكەۋى ءۇنسىز ءجۇرىپ سول الاننىڭ ناق ورتاسىنا كوپ توقتادى. نۇرمولدا تىلشىگە قارادى. ونىڭ وڭىنەن ناق ءقازىر ەشتەڭە ۇعىپ تا بولماس ەدى. دوسوۆ ءوزىن الدەقالاي ءبىر جۇمباقتاۋ سابىرمەن ۇستاپ تۇرعان ەدى. ناق وسى جەردە، ەكى ارادا ازداپ تا بولسا، ىشتەي ارباسىپ قالۋدىڭ ءىزى دە بارداي. ارينە، دوسوۆ سوناۋ جىلدارداعى سىننىڭ كەكتى ءىزى ءالى بار ەكەن دەپ ويلاۋدان اۋلاق. ونىڭ ويىنشا باستىق ماقتانۋدىڭ جولىن تابا الماي شيرىعىپ قالعانداي ەدى. ءتىلشى دە ەرىكتى باستىققا بەرگەن، ءۇنسىز. وسى بولماشى باقاسىپ، ىشتەي تىرەسىپ قالۋدىڭ شەشۋىن دە باستىقتىڭ ءوزى تاۋىپ كەتتى. مۇنىڭ ۇستىنە الگى ءبىر كەزدەگى ىركىلىس تە كورىنبەي كەتتى. ول قولىن شوشايتىپ، جەلپىنە، بىردەن ەكپىندەتە سويلەدى.
— ال ەندى قارا، قاراپ كور، باياعى شۇبار قانداي ەدى، مىنا شۇبار قانداي؟ اسىقپاي ەمىن-ەركىن قارا! ابدەن قاراپ بولعاسىن سويلەسەمىز. ەندى نە بولادى، ەرتەڭ نە ىستەمەكپىز؟ مىنە، سونى سويلەسەمىز. ال قايدان باستايسىڭ؟ مىناۋ تۇرعان كەڭسەدەن بە، الدە اناۋ تۇرعان مەكتەپتەن بە؟..
ول وسى كەزدە ءوزى تۋعان اۋىلدىڭ، ءوز قولىمەن كوركەيتكەن اۋىلدىڭ كوركىنە ءوزى قىزىعىپ، ءوزى تاماشالاپ، ەندى وعان ءسوز تاپپاي، ءتىلى جەتپەي توقتاعان سىندى بولىپ ەدى. ونىڭ ءوزى دە وسى جان،ا كورگەندەي توڭىرەكتى تاماشالاپ تۇرىپ قالدى.
اۋىل وسكەن. ءتاۋىر وسكەن. دوسوۆ بۇل اۋىلعا سوعىستان كەيىن، قىستىڭ كوزى قىراۋدا، جىلدىڭ عانا ەمەس، ۋاقىتتىڭ سۇرقاي بەيمازا كەزىندە كەلدى. شارۋانى وڭداپ ءبىتىرۋ بىلاي تۇرسىن، ەلدىڭ ەس جيا الماي، ەتەك-جەڭىن ەندى-ەندى كورە باستاعان شاعى ەدى. ارادا تابانى كۇرەكتەي ون جىل ءوتىپتى. ءبارى دە كورىنىپ، ءبارى دە ءبىلىنىپ تۇر. كوشەلەر رەت-رەتىمەن، قالا تارتىبىمەن بوي تۇزەگەن. بۇرىنعى بالشىقتان سالعان جاتاعان ۇيلەر مۇلدە جوق. كولحوزشىلار ءوز تابىسىنا ادەمى ۇيلەر — اعاشتان، قىشتان، ەڭسەسى بيىك، سىز جەردەن جوعارى، شاتىرلى ۇيلەر سالعان. كوشەلەرگە تاس توسەلىپتى. كەيبىر كوشەلەرگە اسفالت توسەگەن. ءاربىر كوشەنىڭ بۇرىشىندا، ەكى كوشەنىڭ قوسىلعان جەرىندە سۋ قۇبىرىنىڭ باستارى قىلتيىپ قىلتيىپ تۇر.
بارىنەن بۇرىن اۋىل كوشەسىن ءزاۋلىم تەرەكتەر مەن قايىڭدار باسىپتى. جەمىس باقتارى كوبەيگەن. شۇبار كوكپەڭبەك كوك جاسىل باققا بولەنگەن. مۇنىڭ ءبارى زامان، ۋاقىت اتتى قۇدىرەتتىڭ تاڭباسى شىعار. ءبىراق، وسى قاتارلى كولحوزدىڭ بارىنەن بىردەي وسىنداي جايدى كورە بەرۋ مۇمكىن ەمەس. دەمەك، مۇندا بىلەتىن باستىق، باستاي بىلەتىن كەڭەسشى بار ەكەنى بىردەن اق كورىنەدى.
اۋىل كوشەسىن بۇل ەكەۋى اسىقپاي ءجۇرىپ، جاياۋ ارالادى. ءار جەرگە توقتاپ، نۇرمولدا ءوزى تۇسىنىك بەردى.
— مىناۋ ەكى قابات ءۇي — مەيمانحانا، اناۋ اينەكتى ءۇي — ازىق-تۇلىك دۇكەنى، قاسىندا ۋنيۆەرماگ بار، مىناۋ تۇرعان مەكتەپ، ون جىلدىق مەكتەپتىڭ قاسىنان قويشى بالالارى ءۇشىن ينتەرنات ءۇيى سالىنباق، ىرگەسىن قالاپ جاتىر. مىناۋ بولسا كەڭسە، استىڭعى جاعى كولحوزدىڭ مۋزەيى. ال مىنا سالىنىپ جاتقان، ءالى بىتپەگەن ءۇي — كولحوزدىڭ مادەنيەت سارايى بولماق.
شۇباردىڭ اينالاسى ات شاپتىرىم، ۇلكەن دە، كورىكتى دە اۋىل بوپتى. اۋىلدىڭ وسكەنىنە دەگەن قۋانىش ءىزىن نۇرمولدا ءتىلشىنىڭ جۇزىنەن دە بايقادى بىلەم، ءوزى دە ءبىر ءتۇرلى كوڭىلدى كەلە.جاتتى. ويلانا ويلانا، اندا-ساندا ءبىر سويلەپ قويادى.
— جوسپار-جوبامىز ءالى كوپ. وسى اۋىلدى توڭىرەكتەپ سالىنعان ون شاقتى سيىر قوراسى بار. ءبارى بىردەي جارىق، جىلى. ءبىزدىڭ ەڭ نەگىزگى ماقتانىشىمىزدىڭ ءبىرى — سول قورالار. ءقازىر قالا حالقىنا، مىنا تالدىقورعان مەن تەكەلىگە ءدامدى ءسۇت، ءتاتتى ماي، سۇزبە كەرەك. ال الگى ون قورادا ساۋىلاتىن سيىردىڭ ءسۇتى ەكى قالانى بىردەي قامتاماسىز ەتە الماعانىمەن، ەڭ بولماعاندا تەكەلىنى تۇگەلدەي جابدىقتاپ وتىراتىن دارەجەگە جەتۋگە ءتيىس. ءبىز مۇنى ىستەي الامىز. بۇعان ەشقانداي كۇدىك بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءاربىر كىشى-گىرىم، ايتايىق ورتاسىنا كولحوز، ەڭ كەم دەگەندە تەكەلى سياقتى شاعىن قالانى ەتپەن دە، سۇتپەن دە، مايمەن دە، قانتپەن دە، نانمەن دە، ايتا بەرسەم، تۇپ-تۇگەل قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن بولۋعا ءتيىس. بۇل ءۇشىن كولحوزدىڭ بارلىق شارۋاشىلىق سالاسىن زاۆودتىڭ ستانوك سياقتى ءبىر قالىپقا، ۇزدىكسىز ىستەيتىن، ساپالى ىستەيتىن ىرعاققا قويعان ءجون. ول ۇنەمى ەسەلەپ ءوسىپ وتىرۋعا ءتيىس. ەڭ بولماعاندا تۇراقتى، ءبىر قالىپتى ءونىم الاتىن بولۋىمىز كەرەك. مىنە، وسىلاي بولماعان كۇندە ءبىز كولحوزدى سوعىستان بۇرىنعىشا باسقارعان بولامىز. ولاي بولۋعا ءتيىستى ەمەس. كولحوز وزىنە-وزى پايدا كەلتىرەمىن دەسە، الگىندەي ىستەيدى.
ول قولىن سەرمەپ، قىزىنا سويلەپ كەتتى. ونىسىن بايقاماي قالدى بىلەم، كەڭسەنىڭ الدىنا كەلىپ، باسقىشپەن كوتەرىلە بەرگەندە، توقتاي قالىپ سويلەدى:
— ال وسى جەردە ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم جوق قوي، ايتشى كانى، شارۋالارىنىڭ تۇرمىسىن، ءال-اۋقاتىن جاقسارتىپ، وزىنە دە، وزگەگە دە پايداسىن تيگىزە الماعان، ولەكسە كولحوزدىڭ كەرەگى نە؟ ونداي كولحوزدى سوۆحوزعا بولىمشە ەتىپ پە، الدە ءالدى كولحوزعا قوسىپ پا بەرگەن ءجون عوي.
العاشقى تۇيىقتىق جوعالدى. ودان ءىز قالعان جوق. نۇرمولدا شەشىلە سويلەپ، دوسوۆپەن كوپتەن تانىس، ءبىلىس ادامشا سىرلاسىپ كەتتى.
— مەنىڭشە ءاربىر شارۋانىڭ كوكەيىنە قۇياتىن ءبىر وي بار. ول كولحوز تابىستى بولاتىن بولسا، ونىڭ ءوزى، الگى شارۋانىڭ ءوزى قانداي بولاتىنىن جەتكىزە بىلگەن ءجون. شارۋانىڭ كوكەيىنە وسىنداي ءبىر ساۋلە قۇيىلماسا، ءبارى بەكەر. جاسىراتىنى جوق، كەيبىر كولحوزشىلار بۇل كولحوز دەگەننىڭ بەينەتىن كورە-كورە قارتايدىق قوي، راحاتىن قاشان كورەمىز دەپ ماسەلەنى كادىمگىدەي قابىرعاسىنان قويعانى بار. نە دەرىڭدى بىلمەي، ءوزىڭ دە ساسىپ قالاسىن. ءوزىڭ بولساڭ نە دەر ەدىڭ؟ مەنىڭ قازىرگى بارلىق قۋانىشىم سول، وسى قيىندىق ءبىز ءۇشىن ارتتا قالدى. ءبىزدىڭ كولحوزشىلار كولحوزدىڭ نە ەكەنىن، نە بەرەتىنىن ابدەن ۇقتى. ءبىز كولحوزسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ تۇرمىس قۇرۋدىڭ، اسىرەسە مادەنيەتتى تۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ابدەن ۇقتىرعان سياقتىمىز. بۇل ۇلكەن جەڭىس. «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەگەندەي، ءبىز وسى ءبىر ويدى ءالى دە نىعايتا بەرمەكپىز. بۇل قول جەتكەن تابىستىڭ باستىسى دەپ جازىپ قويساڭ دا بولادى. ءقازىر ءبىزدىڭ شارۋالار جاقسى تۇرمىستىڭ، مادەنيەتتى ءومىردىڭ، جالپى تابىستىڭ كەزى قايدا ەكەنىن ءبىلىپ الدى.
دوسوۆتى وسى اۋىلعا كەلگەننەن بەرى، باستىقپەن كەزدەسىپ سويلەسە باستاعاننان بەرگى ەڭ قاتتى قۋانتقان نارسە — وسى وي ەدى. وي تابىلدى. بولاشاق تۋىندىنىڭ وزەگى بار. ەندى تەك جازا ءبىل، كورسەتە ال!
بۇل ەكەۋى كەڭسەگە، نۇرمولدانىڭ كابينەتىنە كەلدى، وتىرعان بويدا دوسوۆ قالتاسىنان سىرتى قىزىل كۇرەڭ ءتۇستى جازۋ داپتەرىن الىپ، جازا باستادى. «ءبىزدىڭ كولحوز شارۋاسىنداعى سوعىستان كەيىنگى ەڭ باستى تابىسىمىز سول — كولحوزشىلار داۋلەتتىلىكتىڭ جاقسى تۇرمىستىڭ، مادەنيەتتىلىكتىڭ كوزى قايدا ەكەنىن، ونىڭ، كولحوز شارۋاشىلىعىندا ەكەنىن جاقسى ۇعىندى. تابىستىڭ تابىسى دەپ، مىنە وسىنى ايتۋ كەرەك».
مىنە، ناق وسى سوزدەن بىلاي قاراپ، دوسوۆتىڭ الدابەرگەنوۆ جايلى بۇرىنعى، سوڭعى ويى بىت-شىت بوپ، وزگەرە باستادى. ونىڭ كوز الدىندا اۋىر اشىلاتىن، ىشىندە قازىناسى مول قۇپيا ساندىق تۇرعانداي بولدى.
بۇرىنعى سەلسوقتىق جايىنا قالدى، ەندى ول باستىقتىڭ اۋزىن باقتى. ەندى نە ايتار ەكەن؟ ونىڭ اۋزىنان تاعى دا قانداي ءسوز شىعار ەكەن؟ ءتىلشى وسىنى اڭدۋمەن بولدى. ءبىراق، ويدا جوقتا بىر-ەكى رەت سىڭعىر ەتىپ اشىلىپ-جابىلعان قۇپيا ساندىقتىڭ قايتا اشىلۋى قيىن بولدى، ونى ءتىلشى جىگىت كوپ كۇتتى.
زاتىندا، نۇرمولدا شەشەندىكتىڭ، تاپقىر ءسوزدىڭ، تاۋىپ ايتاتىن ويدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ونى وزىنە ەرەكشە كاسىپ تۇتپاعان ادام. ول ءسوزدى ويلاپ ايتقانمەن ەكشەپ، ەلەپ ايتاتىن جان ەمەس. ءسوزدى ادەمىلىك ءۇشىن ەمەس، ويىن ايتۋ ءۇشىن قولداناتىن ادام. سودان دا بولار ءوز ايتقان سوزدەرى، ويلارىمەن ءتىلشىنى قالاي ريزا ەتتى، وعان قاي ءسوز، قاي وي ۇناپ قالدى. ونى ويلاعان ول بولعان جوق، ودان تاعى ءبىر جاڭا وي، جاقسى. ءسوز كۇتكەن ءتىلشى، بۇدان ارىگە شىدامى جەتپەي، الدەنەلەردى سۇراعىسى كەلىپ ەدى، ونىڭ رەتىن تابا المادى. اقىرى قويىن داپتەرىنىڭ شەتىنە ادەمىلەپ تۇرىپ، بىلاي دەپ جازدى: «بۇل ادام، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ ءسوزدىڭ ەمەس، ناقتى ءىستىڭ، قيمىلدىڭ، حالىق دانىشپاندىعىن بويىنا جيناعان اقىلدىڭ ادامى».
ءتىلشىنىڭ ءوز تاپقانى وزىنە ۇناپ كەتتى. ىشىنەن الدەنەشە رەت وقىدى.
ءبىر رەتتە ءتىپتى باستىقتىڭ وزىنە وقىپ بەرمەك بوپ وقتالىپ باردى دا، قولايسىز كوردى.
— نۇرمولدا كوپكە دەيىن ۇندەمەدى. ويلانىپ وتىر. ءتىلشى ونىڭ ويىن باعىپ قالدى. ونىڭ ويى — ءوزى جازباق بوپ جۇرگەن بولاشاق قولتۋماسىن جوباسى. باياعى سىن ماقالانى ەسىنەن شىعاراتىنداي ەتىپ، قىزىقتى، كوركەم جازسام، ءوزى دە سەزبەگەن، وزىنە دە قۇپيا جايلاردى تاۋىپ، اپىراي، مىناۋ قالاي-قالاي جازادى دەگىز دەپ ءتۇيدى. ول بۇرىن تىم شاپشاڭ، تەز جازىپ جۇرگەن جۇيرىك بولعانمەن، شۇقشيا زەرتتەپ، ءتۇبىرلى قاداعالاپ جازۋدى «ءالى ۇيرەنبەگەن، تەك قالامى جەلدى جىگىت بولاتىن. ول ناق وسى جەردە قيىندىقتىڭ شەتىن دە كوردى، ءبىراق ۇمىتىنەن كوز جازىپ قالمايىن دەپ جاقسى وي، پىكىر كۇتتى. ...
الدەن ۋاقىتتا الدابەرگەنوۆ تىلشىگە بۇرىلدى. مەنىڭ قوي توپشىلاۋىمشا ءاربىر كولحوزدىڭ وزىنە لايىق، جەرىنە لايىق ناقتى شارۋاشىلىعىنا لايىق ءوز بەتى، ءوز بەت الىسى، بەلگىلى باعىتى بولۋعا ءتيىس. كولحوزدىڭ ءبارى بىر-بىرىنە ۇقساس بولسا قىزىق ەمەس. ءتىپتى قاتار جاتقان كورشىلەس ەكى كولحوزدىڭ وزىندە بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، ءسويتىپ بىرىنە-بىرىن قىزىقتىراتىن جايلار بولۋعا ءتيىس. قىزىق سوندا بولادى. وسىعان وراي ءاربىر شارۋاشىلىقتى باسقارىپ وتىرعان باسشىدا وزىندىك جوبا، وزىندىك وي، وزىندىك ماقسات بولعان جاقسى. ءبىز ارميا قاتارىندا جۇرگەندە ءبىر شىقىلداق سەرجانت «گەنەرال بولۋدى ويلاماعان سولدات سولدات ەمەس» دەپ قويمايتىن. سول ايتقانداي-اق ءوزىنىڭ بەلگىلى، الىس-جاقىندى جوسپار-جوباسى، قاعازعا تۇسپەگەن، ەشكىمگە ايتپاعان قۇپيا ارمان قيالى، جەتسەم دەگەن نىساناسى؛ السام دەگەن اسۋى، شىقسام دەگەن بيىگى بولماعان باستىقتان بەزگەن ءجون. كوپ جولداستار كورشىگە قارايدى. كورشىنىڭ ىستەپ جاتقانىن دالمە-دال قايتالاۋعا، سونى بارىنشا كوشىرىپ الۋعا تىرىسادى. بۇل دۇرىس ەمەس. اركىم ءوز مۇمكىندىگىنىڭ توڭىرەگىنەن شىقسا كەرەك. «ەرتەڭگىسىن ويلاماعان ەركەكتەن بەز، ءبىر كۇندىگىن ويلاماعان قاتىننان بەز» دەگەن ماقال دا بار عوي دەيمىن.
— ونداي ماقال بار.
— بار بولسا، ناق سول ماقالداعىداي ەرتەڭگىسىن ويلاماعان باستىق وڭبايدى. ال وسىنى ايتىپ وتىرعان مەنىڭ ءوزىم دە وڭدىرىپ وتىرعانىم جوق. اسىرەسە، العاشقى كەزدە جالپى سارىنعا، بۇرىننان كەلە جاتقان ەسكى سوقپاققا ءتۇسىپ اپ، تارتتىم عوي كوپ، تارتتىم. ارتىما دا جوندەپ قاراماپپىن. ادام شىركىن، ادامدىعىن ىستەپ ەڭ بولماسا شىمىركەنبەس بولار ما، الدە نەدەن سەزىك تاۋىپ قۋىستانباس پا ەدى؟ ەداۋىر ۇزاپ بارىپ ارتىما قاراسام، شاڭداتىپ وتكەنىم بولماسا، تۇياق تيمەگەن، بوس قالعان جەر كوپ. كولحوزدا تابىس از. شارۋالار ءالى كەدەي تۇرادى. اسىرەسە ۇيلەرى ناشار. جاقسى ۇيلەر سالاتىن قارجى قايدا؟ ول بولسا ماتەريال قايدا؟ كولحوزدىڭ مەكتەبى، كلۋبى، بالالار باقشاسى دەگەنى بولماي ما؟ وسىلاردى ويلاعان كەزدە ءوزىڭنىڭ تۇك بىتىرمەستەن اشەيىن بوسقا دالاقتاپ، تەكتەن-تەككە ارام تەرگە ءتۇسىپ جۇرگەنىڭدى سەزەدى ەكەنسىڭ. ءبىراق قايتكەندە دە جوسپار-جوبا، جاقسى ارمان، ادەمى قيالداردىڭ كوگىلدىر ساعىمىنا ىلەسىپ، جەلگە قاراي تۇكىرە بەرۋگە تاعى بولمايدى. «جەل» دەپ وتىرعانىم قالىپتاسىپ قالعان، كوپتەن ۇلگى-ونەگەگە اينالىپ كەتكەن ادەتتى ايتامىن. ءبىز، ءبىر بيشارالىعىمىز سول ادەتتەن اينالسوقتاپ شىعا الماي، سونىڭ توڭىرەگىندە كۇيبەڭدەي بەرەمىز.
دوسوۆ قاعاز-قالامىن ستولدان تەز الىپ، الدەنەنى جازا باستادى. وعان ءبىر مەزەت وسى جازباق بوپ جۇرگەن ويلارىنىڭ دا باس تاقىرىبى تابىلىپ قالعانداي بولدى. «جەلگە قاراي تۇكىرمە» دەگەن سەزدى ول قويىن داپتەردىڭ جاڭا، جازىلماعان اق بەتىنىڭ ناق ورتاسىنان باستاپ ۇلكەن ەتىپ جازدى. ارتىنشا نۇرمولداعا بۇرىلىپ:
— «جەلگە قاراي تۇكىرمە» دەدىڭىز اۋ؟ — دەدى.
— تۇكىرمەۋ كەرەك. دەمەك، ءار نارسەنىڭ ۋاقىتى، پىسەتىن مەرزىمدى شاعى بولادى. سونى بوسقا جىبەرمەي، ۋاقىت، مەرزىم ساتتەرىن كۇتىپ الا بىلگەن ءجون. مەنىڭشە سولاي. كەرەك بولسا جەلگە قاراي تۇكىرەتىن دە كەز بولادى. ونىڭ ۋاقىتىن بىلگەن ارتىق.
— جەلگە قاراي تۇكىرسەڭ، ءوز تۇكىرىگىڭ ءوز بەتىڭە شاشىرايدى اۋ! ويلى، تەرەڭ ايتتىڭىز.
— مەن سەنى تاڭ قالدىرماق بوپ وتىرعانىم جوق. ول ءوزى ءبىر ءسوزدىڭ ورايىمەن ايتىلا قالعان وي. تەرەڭ ساياز ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. جوسپاردى شىندىق بولاتىن، ورىندالاتىن ءىستىڭ توڭىرەگىنە قۇرماسا، ول جەلگە قارسى تۇكىرگەنمەن بىردەي بولادى. كىمدە-كىم ءوزىنىڭ شاما شارقى، مۇمكىندىگىنەن اسىپ كەتىپ، ايعا قولىن بوستان-بوس سوزسا ول جەل عانا ەمەس، داۋىلدىڭ وتىنە قاراي تۇكىرگەنمەن بىردەي.
دوسوۆ الدابەرگەنوۆتىڭ شەشىلە سويلەگەنىنە قۋاندى. ءساتتى كەزى ەندى كەلدى دەپ ۇقتى. ونى وزىنشە كوڭىلدەندىرىپ، اڭگىمەگە تارتقىسى كەلدى. اناۋ ونى دا سەزىپ قالدى.
— ءتىلشى دەگەن قۋ حالىق. اسىرەسە، كولحوز پرەدسەداتەلدەرى مەن سوۆحوز ديرەكتورلارىن مۇرنىن تەسكەن تايلاقتاي-اق جەتەلەپ ۇيرەنگەن. ءبىز كونبىسپىز. قولدارىنان كەلىپ تۇرعاندا جەتەلەپ قالىڭدار. ادام دەگەن كەيدە جاس بالا سياقتى، ماقتاعاندى، مازداپ ارقادان قاققاندى ۇناتادى. ءبىز سول بالامىز. تىلشىلەردىڭ جىلى ءسوزىن ەستۋگە ىنتىقپىز. جىلىنىڭ اتى جىلى عوي.
ول راحاتتانىپ كۇلىپ تە الدى.
— ءسوزدىڭ قالجىڭى دا، شىنى دا وسى! — دەپ تاعى كۇلدى.
— تىلشىلەر كەز كەلگەندى ماقتاي بەرمەيتىنىن بىلەسىز عوي، ءسىز بەن ءبىزدىڭ دە شالىس كەلگەن جەرىمىز بار. ونىڭ ءبارى ءقازىر ەسەپتە ەمەس. ال ناق ءقازىر ءسىزدىڭ كولحوز، اۋدان مەن وبلىس قانا ەمەس، رەسپۋبليكا مەن وداقتىڭ ماقتانىشى بوپ تۇر. دەمەك، جاقسى ءسوز ايتىلۋعا ءتيىس. ەندى سول جاقسى ءىس جايلى جاقسى لەبىز ىزدەپ جۇرگەن جاي بار. الگى ءوزىڭىز ايتقانداي ءار نارسە ۋاقىتىندا. مەزگىلسىز كەزدە جەلگە قاراي تۇكىرۋگە بولمايدى.
«شىنى سولاي ما؟» دەگەندەي ول دوسوۆقا بادىرايىپ سۇراۋلى قارادى. ال ءتىلشى بولسا ونشا مۇدىرگەن جوق.
— ونىڭ ۇستىنە ماعان ءسىزدىڭ كەيبىر ويلارىڭىز ۇناي باستادى.
— ساعان ۇناي قالاتىنىن ايتىپ ەدىم؟
— «جەلگە قاراي تۇكىرمە» دەگەن ءبىر ويىڭىزدىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ نەمەسە، ءاربىر ادامدا جاماندى-جاقسىلى بەلگىلى ءبىر ماقسات، نىسانا، جەتەم دەگەن بيىگى مەن اسام دەگەن اسۋى بولۋى جايلى ايتقانىڭىز قانداي وڭدى! حالىقپەن، جاي ادامدارمەن كەڭەسىپ، ولاردىڭ ويىن ءبىلۋ جايىندا دا ايتتىڭىز عوي دەيمىن. بۇل دا ءبىر كەسەك، وندى وي. ەلدىڭ، كوپتىڭ پىكىرى دەگەن اسا ۇلكەن نارسە. ماسەلەن، بۇكىل ازيانى تالقانداعان شىڭعىسحاننىڭ شىعىس ەۆروپادان ءارى اسپاي، ونىڭ ىشىندە نوۆگورودتىڭ وزىنە جەتپەي قايتقانى جايلى ءبىر اڭىز بار.
— كانى، ايتشى، ءتىلشى دەگەن اڭگىمەگە ءتاۋىر بولسا كەرەك.
— جورىقتا كەتىپ بارا جاتىپ، ءبىر كۇنى شىڭعىسحان ءوزىنىڭ ەڭ ءبىر جاقسى كورەتىن كارى نويانىن شاقىرىپ اپتى دا: مىنا جارىق دۇنيەدە جانىن سۇيەتىن جاقسىڭ نە، سونى ايتشى دەپتى...سوندا كارى قويان ايتقان ەكەن: «كوكتەمنىڭ جايما شۋاق اشىق كۇنىندە قولىڭا قارشىعا ۇستاپ، نەمەسە، سۇڭقار الىپ، جاقسى اتپەن اڭ قاققان قانداي راحات. قولىڭداعى قىراننىڭ قيادان قيعاشتاي كوتەرىلگەن قاز، ۇيرەكتى قاعىپ تۇسكەنىن كورگەندى ۇناتام...» تالاي ەلدى تابانىمەن تاپتاپ وتكەن قاتىگەز، كارى جاھانگەر باتىر قوياننىڭ سوزىنەن بەيبىت ءومىردى كوكسەگەنىن كورىپتى. ءبىراق، وعان دا توقتاماي، ارمياسىنداعى ءبىر قىپشاق ساربازىنا. دا الگى سۇراقتى بەرىپتى. سوندا ول تۇرىپ: «قىران ۇستاپ، ايدىن كولدى اينالا شاۋىپ، سايات قۇرسام. ارعىماقپەن. كوكپار تارتىپ، سالىم سالسام. جۇيرىك تازىمەن اق قاعىپ، الپىس ەكى ايلالى اڭداردى قانجىعاما بايلاسام. كەشكە قاراي شارشاپ كوپ، جار قۇشاعىندا جاتقاندا، قۇلاعىما العىر تازىمنىڭ ءتۇس كورىپ، ۇيىقتاپ جاتقاندا بەيبىت قىڭسىلاعانى، تۇعىرداعى قىراننىڭ جەمساۋىن كوتەرىپ، قاڭقىلداعانى قۇلاعىما كەلىپ جاتسا قانداي وڭدى»، — دەپتى. سوندا كارى جاھانگەر باسىن شايقاپ: «ەكەۋىڭ دە دۇرىس ايتپادىڭدار، دۇنيەنىڭ راحاتى — ەڭ ۇلى جاقسىلىعى، جاۋىڭدى جەڭىپ، ولاردى الدىڭا سالىپ مالشا ايداپ، بارلىق بايلىعىن، دۇنيەسىن تالاۋعا ساپ، كەشە عانا ساعان قاراي قارۋىن كوتەرگەن دۇشپانىڭنىڭ كوز جاسىن كورۋ ەمەس پە؟ ال جاۋدىڭ جاقسى اتىنا ءمىنىن، جاقسى قارۋىن اسىنىپ، سۇلۋ جارى مەن كوركەم قىزىن قۇشقاننان اسار راحات بار ما؟» دەپ تۇرىپ، قوياندارىنىڭ ارمانىنا قاراپ، جولدان قايتىپتى. جورىقتى توقتاتىپ، ارمياسىنا تىنىس بەرىپتى. ءسويتىپ، ول جورىققا شىعار قولايلى شاقتى كۇتكەن.
كوردىڭىز بە؟ نۇرەكە، ەڭ قاتىگەز، دۇنيەنى جۇتپاق بولعان ناعىز جاھانگەردىڭ ءوزى جەلگە قاراي تۇكىرە الماعان عوي. ءسىز ايتقان ءسوزدىڭ تۇپكى، تەرەڭ ءمانى وسىندا. ءسىز ادەيى ايتقىڭىز كوپ ايتتىڭىز با، جوق الدە، جاي ايتا سالدىڭىز با؟ ءبىراق ءسىز سونداي ۇلكەن وي ايتتىڭىز.
— ايتسام ايتقان شىعارمىن...ءبىراق، ادەيى ايتايىن دەپ ايتقانىم جوق. ال، شىڭعىسحان دەدىڭ، مەنىمشە، زامانى، ۋاقىتى، شىققان تەگى باسقا دەمەسەڭ، و دا وسى ءوزىمىز سياقتى ەكى كوزى، ەكى قۇلاعى، ەكى قولى، ەكى اياعى، ءبىر باسى بار پەندە بولسا كەرەك. ول مەن سياقتى دا ەمەس، مۇلدە حات تانىمايتىن ادام دەيدى. قاسىنا مىنا ءوزىمىزدىڭ ۇيعىر اعايىنداردان حاتشى الىپ جۇرگەن دەيدى، سولاي ما؟ — دەپ نۇرمولدا كۇلىپ قويدى.
— مۇنىڭىز دا جاقسى ءسوز.
— ەندى ءبىرازدان سوڭ سەن مەنىڭ اۋىزىمنان شىققان بار ءسوزدى التىن دەرسىڭ؟ — دەپ دوسوۆقا كۇلە قاراپ قويدى دا، — ارينە، ءبىر-بىرىمىزدى قاتىن دەسكەننەن گورى باتىر دەسكەنىمىز ارتىق. ءبىر-بىرىمىزدى ۇعا بىلسەك و دا ۇلكەن عانيبەت. سەنىڭ اق ايتقانىڭ بولسىن، كوڭىلىڭنەن شىعايىن، مەرزىمى، ۋاقتىسى، شارتتى شاعى بولماسا، جەلگە قاراي تۇكىرمەي-اق قويامىز.
ول ويلى ايتتى. وزىنەن-وزى توقتاپ، ءبىراز ءۇنسىز وتىردى.
III
تالاي-تالاي ويلى، حالىق ادامىنىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءتاۋىر سوزدەر ايتىلىپ كەتتى. ءبىراق، سونىڭ ىشىندە دوسوۆتىڭ ەسىنەن كەتپەستەي بولعان ءبىر وي بار-دى. ول اۋىلدىڭ الا اۋىزدىعى جايلى ەدى. بۇل ويىن ايتاردان بۇرىن نۇرمولدا تەرەڭ كۇرسىنىپ، قوبالجىپ كەتتى. الدە؟ نەدەن جايسىزدانىپ، ايتارىن دا، ايتپاسىن دا بىلمەگەندەي مۇدىرە بەردى. دەگەنمەن ايتۋدى ورىندى كوردى، اڭگىمەسىن جايمەن، الاقانىمەن بەتىن، اسىرەسە، يەگىن ءبىر سيپاپ قويىپ، باياۋ باستادى.
— بەس ساۋساق بىردەي ەمەس دەگەندى سوناۋ كىشكەنە كۇنىمىزدەن ەستىپ وستىك. سەن دە ەستىدىڭ. ال، سول بەس ساۋساقتىڭ بىردەي ەمەستىگىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق. ال، ول نەگە بىردەي بولماعان؟ مۇمكىن ادامنىڭ ءوزىنىڭ بىردەي ەمەستىگىن كورسەتەتىن ۇلگى شىعار. ادامنىڭ دا ءبارى بىردەي ەمەس قوي. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كاريالارى ايتادى. اتتىڭ الا-قۇلاسىنان ادامنىڭ الا-قۇلاسى جامان بولادى دەيدى. ويتكەنى اتتىڭ الا-قۇلاسى سىرتىندا بولادى، كوزگە كورىنىپ تۇرادى دا، ادامنىڭ الا-قۇلاسى ىشىندە بولادى. قانداعى مەرەز سياقتى، ىشتە جاتادى دا، كوزگە كورىنبەي، جاندى جەگىدەي جەيدى. «مەن مۇندالاپ» كورىنىپ كەلگەن جاۋدان، باسپالاپ كورىنبەي كەلگەن جاۋ جامان. ال، وسىدان دا جامان نارسە بار. ول اعايىننىڭ، ءاۋىل-ۇيدىڭ الا اۋىزدىعى. «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى». بۇل ءبىر. «بىرلىك بولماعان جەردە تىرلىك بولمايدى». بۇل ەكى. وسى ماقالدارعا، اتا-بابامىز قالدىرعان ناسيحات وسيەت سوزدەرگە قاراپ وتىرساق اۋىل-ايماقتا بىرلىك، تۋىستىق، دوستىق بولماسا ءبارى بەكەر. بەرەكەلى وسەتىن، ونەتىن اۋىلدىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى بىرلىك. اعانى اعا دەپ، اكەنى اكە دەپ، شەشەنى شەشە دەپ، جەڭگەنى جەڭگە دەپ، بالانى بالا، تۋىستى تۋىس، جەكجاتتى جەكجات دەپ بىلگەن ءجون. الىس-جاقىن، ارا اعايىندى سىيلاپ، قۇرمەت تۇتاتىن ادام ەڭ الدىمەن ءوز وشاعىنىڭ باسىن سۇيەدى. ول بالاسىن، ءوز ۇل-قىزىن، العان ادال جارىن سۇيەدى. ونداي ادام اكە سىيلايدى، اعانى قۇرمەتتەيدى. وسىدان كەلىپ ادام اۋىلىن، ءوز ايماعىن، تۋعان جەرىن سۇيەدى. مۇنداي ادامنان كوپ نارسە كۇتۋگە بولادى. ول كادىمگى اباي ايتقانداي اتانىڭ ۋلى عانا ەمەس، ادامنىڭ بالاسى اتانادى. ءبىراق، قايتكەندە دە اتانىڭ ۇلى بولماي تۇرىپ، ەشكىم دە ادامنىڭ بالاسى بولا المايدى. اباي دا وسىنى ايتىپ وتىر. مەن قاتەلەسىپ وتىرعان جوقپىن. اتانىڭ ۇلى بولىپ قويۋ جەتكىلىكسىز، ادامنىڭ بالاسى، ەلدىڭ ەرى بولعان ارتىق. ەل باسقارعان ادامنىڭ باسىنداعى اسا زور قايعى سول — ەلدى ءوز سوڭىنان ەرتە الماسا، ەلدى ەلىكتىرە بىلمەسە، ادامداردى دوس، تۋىس، بىر-بىرىنە سىيلى ەتە الماسا، قايعىنىڭ ۇلكەنى وسى. مەنىڭ دە ەڭ وسال جەرىم وسى...
دوسوۆ ونىڭ بۇل ويىنا اڭ-تاڭ بوپ، قايران قالدى. ءبىراق، ونىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، جەرگە قاراپ ويلى تىڭدادى. ءبىر جاعىنان بۇعان تاڭ بولاتىن دا ەشتەڭە جوق ەدى. بۇل ءومىر بويى حالىق اراسىندا، ەل ورتاسىندا بولىپ، اۋىل ءومىرىنىڭ ىستىق-سۋىعىن، جاقسى جاماننىڭ كوز الدىنان وتكىزگەن ادام. ەلدىڭ ءجون-جوبا بىلەتىن، سويلەسە ءسوزى، سايراسا ءتىلى بار ادامدارىن، اۋىل اقساقالدارىن كورىپ وسكەن. سولاي بولسا، دوسوۆتىڭ اڭ-تاڭ بولۋى ارتىق تا ەدى.
— ال مىناداي دا ءبىر ويلى ناقىل بار. «قارعايىن دەسەم جالعىزىم، قارعامايىن دەسەم جالماۋىزىم». قايدا باراسىڭ، كىمگە شاعىناسىڭ، كىمدى قارعايسىڭ؟ ءبارى ءوزىن، ءبارى كوز كورگەن، ءبارى ءوز اۋىلىنان شىعىپ جاتىر. كورەسىڭ ءىشىڭ قاينايدى، ايتا المايسىڭ. ءوز قولىڭدى ءوزىن كەسكەنمەن بىردەي كۇرەسۋگە دارمەن جوق. ءوز بارماعىڭدى ءوزىڭ تىستەپ قالا بەرەسىڭ...
الدابەرگەنوۆ وڭ قولىنىڭ بارماعىن كۇرەك تىسىنە تىرەپ، باسىن شايقادى.
— مىنە، مىناۋ بارماقتى ەلدەن الا بوتەن، اناۋ ءتورت ساۋساقتان نەگە دارا، جالعىز تۇرسىن دەپ، قىرشىپ اپ تاستاۋ قانداي قيىن بولسا، ەل اعايىن ىشىندەگى باسىنا الا ءجىپ بايلاعان ارىزقوي، باققۇمار، بۇلىكشىلەردى دە قىرشىپ تاستاۋ سونداي قيىن. ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كەسە المايسىڭ بارماعىڭدى شايناعانىڭ بولماسا، قىرشىپ تاعى تاستاي المايسىڭ. اباي اعاڭ ايتقانداي «نە ول ەمەس، نە بۇل ەمەس، مەنىڭ دە كۇنىم كۇن ەمەس» دەپ. دۇرىس ءسوز، اقىلدى ءسوز. تالايدىڭ اق باسىندا بار ءسوز. بۇكىل ەلگە اتى شىققان موسكۆا تۇبىندەگى گەنەرالوۆتىڭ كولحوزىمەن سوسياليستىك جارىسقا تۇسكەن، مىناۋ وتىرعان گولوۆاسكييمەن جارىسىپ، ودان وزىپ كەلە جاتقان كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى دەپ، مەن تۋرالى ايتىپ، گازەتكە جازايىن دەپ ءجۇرسىڭ. ونىڭ دۇرىس اق بولسىن، ءبىراق، سەن جازباستان بۇرىن سول ادامىڭدى جاقسى ءبىلىپ ال. مۇمكىن سەن ماقتايمىن دەپ جۇرگەن باستىعىڭنىڭ ىشىندە قۇتىرعان يت ءولىپ جاتقان شىعار. سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟ بالا، سەن الدىمەن الدى-ارتىنا قاراپ ال!
نۇرمولدا دوسوۆقا قاراپ كۇلىپ قويدى. دوسوۆ ۇندەگەن جوق. اۋىر، ءزىلدى، ءبىراق بارىنشا ويلى ءسوز ايتىلدى. باسقا — باسقا، ال ءتىلشى بۇل ءسوزدى ودان مۇلدە كۇتپەگەن ەدى. نۇرمولدامەن ەمەس، باسقا ءبىر بەلگىلى اقىل-وي ادامىمەن سويلەسىپ وتىرعانداي اسەرلەندى. بۇل ءتىپتى ىزادان شىققان وي دا بولۋى كادىك.
— مەن شىنىمدى ايتتىم. مەنى سەندەر باي كولحوزدىڭ باستىعى، ەكى رەت ەر اتانعان، الدەنەشە وردەن العان، دۇنيەنىڭ تەڭ جارتىسىن ارالاپ شىققان ارمانسىز ادام دەيسىندەر. ولارىڭ دۇرىس تا شىعار. ءبىراق، دۇنيەدە ارمانسىز، مۇڭسىز ادام بولمايدى. ەرتەكتەردىڭ وزىندە سولاي ايتىلادى. مەنىڭ ءبىر مۇنىم مىناۋ: كولحوز جاقسى اتاندى. اتاعى شىقتى. حالقىم اۋقاتتى، مادەنيەتتى تۇراتىن بولدى. اۋىل كوركەيدى، مەكتەپ، مادەنيەت ءۇيى، قوناق ءۇي، ماگازين، بالالار باقشاسى، نە تىلەسەڭ ءبارى بار. حالىق ساۋاتتى بولدى، گازەت-جۋرنال وقيدى، كىتاپ وقيدى. ءبارى جاقسى. ال وسىنىڭ بارىندە مەنىڭ ازدى-كوپتى ەڭبەگىم اق بولا قويسىن. مۇنى دا دۇرىس دەيىك. ءبىراق، الدابەرگەنوۆتىڭ وسال جەرى، سورلى جاعى بار ما؟ بار بولسا سونى قوسا ايتۋ كەرەك. مەنىڭشە، الدابەرگەنوۆتىڭ ەڭ وسال، بەيباق جەرى سول — ازعانتاي اۋىلدىڭ اۋىز بىرلىگىن ءالى ورناتا العان جوق. كەيدە ورىندى-ورىنسىز قيقۋ، قيقۋ بوپ، ءوزارا الا كوزدەنە كەتەدى. ءبىرىن-بىرى جاماندايدى، وسەك. ايتادى.
كەيىنگى ەكى ءسوز دوسوۆقا ءتىپتى جاڭا بوپ ەستىلدى، بۇرىن ەشكىم ايتپاعان وي. ءتىلشىنىڭ ەستىگەنى وسى.
— اباي اعاڭ ايتتى عوي، ايتتى. پىسىق دەگەن كىم؟ وتىرىك ارىز ايتىپ، ەل اراسىنىڭ الا اۋىزدىعىنان پايدا كورەتىن وقىعان، حات بىلەتىندەر. بىرەۋدى مۇقاتۋعا، كەمىتۋگە، وزىنەن اسىرماۋعا، ءتىپتى قيا باستىرماۋعا جانىن ارىمەن قوسا سالادى. ارىزشىل جەلوكپەلەردىڭ دەم بەرۋشىسى اراق دەگەن ازامات تاعى بار. ول تويا ءىشىپ، قىزارا ءبورتىپ العان كۇنى مىنا الاتاۋدى شۇباردىڭ ۇستىنە، ءجونى كەلسە ناق الدابەرگەنوۆتىڭ ءتورت بولمەلى، الاسا باسپاناسىنىڭ ناق ۇستىنە قۇلاتپاق تا بولادى. اراق ءىشىپ العان سوڭ ارام سيراق قۋلاردىڭ قارماعىنا ءىلىنىپ، وتىرىك ارىزعا قول قويادى. سەن ءبىزدىڭ تابىسىمىزدى، ەڭبەكتەگى قول جەتكەن اناۋ-مىناۋىمىزدى كورىپ تامساناسىڭ، ال مىنا جاعىن كورگىڭ دە كەلمەيدى. بۇل جەردە ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم جوق قوي، جاقسى باستىقتىڭ اۋىلى وسىنداي بولا ما؟ جەتىلگەن سوڭ بارلىق جاعىنان جەتىلگەن وڭدى عوي. جاقسى ءومىر ادامدارعا جاقسى وي، وزىق ساپا، بيىك قيال، تازا پىكىر، ادال قىلىق اكەلسە بارىنەن دە جاقسى، كورىكتى بوپ كەتەدى ەمەس پە! ءبىز سىرتىمىزدى جاقسى تۇزەدىك. ءبىراق سىرتى جىلتىراق، ءىشى قالتىراقتاۋ بوپ تۇرمىز. بىزدەن جاقسىلار دا بار شىعار. سانالىلىققا كەلگەندە ماقتانا المايتىن جايىمىز بار.
— مىنا سوزدەرىڭىزگە قاراعاندا، نۇرەكە، مەنىڭ جاقسى دۇنيە جازام دەپ جيناعان ەڭبەگىم جەلگە ۇشىپ كەتكەنمەن بىردەي بولدى عوي. ەسىل ەڭبەگىم اي دەسەڭشى! — دەپ دوسوۆ كادىمگىدەي قينالا سويلەدى.
— شىندىقتى ايتپاي، وتىرىك ماقتاعانىڭ نەگە سەپتىگى بار. وتىرىك شىنىن ارالاستىرعان ماقتاۋ، ءبىر كىسىدەي-اق ەستىدىك. ال وندايعا يلانا بەرەتىن بالا-شاعا ەمەسپىز. اتا ساقال اۋىزعا بىتكەنشە پايداسىز ماقتاۋدى مالدانا بەرۋگە بولماس. جازا قالساڭ شىندىعىن ايت. الدابەرگەنوۆ باسقارعان كولحوزدا وسىنداي وسىنداي ارىزشىلار بار ەكەن دەپ اتاپ ايت. مەن ساعان ءبىر مىسال ايتايىن: ءبىزدىڭ كولحوزدا قازاقتان باسقا ۇلتتار دا تۇرادى. بىزدە ورىس، نەمىس، ۋكراينەس، چەچەن، تاتار بار. ولار ارىز بەرمەيدى ەمەس، بەرەدى. ءبىراق ارىز بەن ارىزدىڭ ايىرماسى بار. ماسەلەن ورىس ارىز بەرەدى، ءۇي سالۋعا ماتەريال بەر، ۋچاستوك بەر دەيدى. نەمىس ارىز بەرەدى، ءۇيىمدى سالىپ الۋعا قارىز بەر دەيدى. چەچەن ارىز بەرەدى، تۋعان جەرىمە قايتام، جول قاراجاتىم از، سوعان كومەكتەس دەيدى. تاتار ارىز بەرەدى، بالامدى بالالار باقشاسىنا ورنالاستىر، ءوزىمنىڭ سۇيەتىن جۇمىسىمدى بەر دەيدى. مۇنداي ارىزداردى، وتىنىشتەردى وقىعاندا سۇيسىنەسىڭ، قايتكەندە دە قول ۇشىن بەرۋگە مۇمكىن بولعان جاعدايدى تۋعىزۋعا اسىعاتىن. ال اششى دا بولسا جاسىراتىنى جوق، ءبىزدىڭ جىگىتتەر ارىز بەرەدى، اناۋ ءىشىپ قويدى، اناۋ جەپ قويدى، مىناۋ قاپ الىپ قويدى، انا بىرەۋ قىمتىپ قالدى، پالەننىڭ اكەسى قۇلاق بولعان، تۇگەننىڭ شەشەسى بايدىڭ قىزى بولعان، اناۋ نەگە ماگازيندە ىستەيدى، مەن نەگە قىزىلشا وتانمىن... مىنە، ارىزداردىڭ ءتۇرى وسىنداي بوپ كەتە بەرەدى. وقي باستاساڭ اق بەتىڭنەن وتىڭ شىعادى. كەيبىرەۋلەر قورادا تۇرعان يتتەرى شەشىلىپ كەتىپ، تالاسىپ قالسا، سودان باستاپ ارازداسادى دا، اقىرىندا ءبىر-بىرىنىڭ بەتىن قىپ-قىزىل شيەدەي ەتىپ الادى، ەندى قايتىپ كورىسپەستەي بوپ ءبىر-بىرىنىڭ ۇستىنەن توگەدى اق كوپ ارىزدى! مىنە، ءتىلشىنىڭ گازەتتىڭ كۇرەس اشاتىن نارسەسىنىڭ ءبىرى مەنىڭشە وسىلار. ەگەر كەرەك بولسا، وتىرىك ارىز بەرۋ، پالەقورلىق، ارتىق قيانات، اعايىن اراسىنداعى الا كوزدىك، تۋىس اراسىنداعى الا اۋىزدىق تا ەسكىنىڭ قالدىعى دەپ تۇسىنگەن ءجون. وتكەندەگى ءبىزدىڭ بيلەۋشىلەرىمىز ءبىزدىڭ باسىمىزدى بىرىكتىرگىسى كەلمەدى، تاتۋلىعىمىزدى قالامادى، اۋىز بىرلىكتەن، دوستىقتان جامان قورىقتى ولار. بەل الىپ كەتەدى دەپ قايمىقتى. ال قازىرگى الا اۋىزدىق، ارىزقويلىق سول ەسكىنىڭ سارقىنشاعى. ءبىز ەسكىنىڭ قالدىعىمەن كۇرەسەتىن بولساق، بارىمەن كۇرەسەيىك تە! ارينە بىزگە ەسكىنىڭ ءبارى ەسكى ەمەس، ەسكىرگەنى عانا ەسكى.
— نۇرەكە، ءسىز انداماي سۋعا تاس لاقتىرىپ وتىرعان جوقسىز با؟
— جوق ءا، سەن ولاي ۇقپا! كوپتىڭ بەتىنە كۇيە جاعا المايمىن. ءبىراق «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەگەندى دە كوكەيگە تۇيە ءبىل.
— دوسوۆتىڭ الگى ءبىر كەزدەگى «وسى كىسى ءسوزدىڭ ەمەس، تەك ءىستىڭ ادامى» دەگەن ويى دا سەيىلىپ كەتتى. ونىڭ ەندىگى توپشىلاۋىنشا الدابەرگەنوۆ حالىقتىڭ ادامى، ەلدىڭ ورتاسىنان ويىپ شىققان ادام. ونىڭ اقىلى، ىسكەرلىگى ەرەكشە ەمەس، ول حالىقتىڭ اقىلىن، ىسكەرلىگىن، العىرلىعىن، بىلگىرلىگىن بويىنا جيناعان، جيناي بىلگەن. حالىق ونى تۋعىزعان. وعان ءوزىنىڭ ءسوزىن، ءتىلىن، ويىن بەرگەن. دوسوۆ ءوزىنىڭ رەسپۋبليكالىق گازەتتە ىستەگەن جىلدارىندا تالاي اۋدان، كولحوزدى ارالادى. قازاقستاندا ول بارماعان وبلىس، ۇلكەن قالا جوق. اسىرەسە، ول ەل اراسىندا كوپ بولدى. وسى ساپارلارىندا ول ەلدىڭ نە ءبىر بىلگىر، كورگەنى مەن بىلگەنى، ەستىگەنى ودان دا كوپ، العىر اقساقالدارىن ءجيى كەزدەستىردى. سولاردىڭ كوبى-اق كەزىندە ىسكەر، الىمدى بولعان. كەزى كەلىپ ورنىن تاپقان بولسا، وسى الدابەرگەنوۆ سياقتى ەل باسقاراتىن، ءسوزىن تىڭداتا الاتىن، ايتقانىن ىستەتە الاتىن ادامدار ەكەنىنە كىم شاك كەلتىرەر ەدى؟ مىنە، دوسوۆتىڭ كوپتەن جازباق بوپ جۇرگەن ادامى الگى كورگەن تالاي ەل بىلگىشتەرىنىڭ جيىنتىعى سياقتى ادام.
امال جوق، الدابەرگەنوۆ ماڭايلاتار ەمەس. ماقتالا ماقتالا، سودان مەزى بولعان ادام سياقتى. و دا بولار. رەسپۋبليكادا كەۋدەسىنە ەكى «التىن جۇلدىز» قاداعان ەكەۋدىڭ ءبىرى ءوزى. وسى دارەجەگە جەتكەنشە ونى كىمدەر ماداقتامادى، كىمدەر جازبادى. كوپ جازدى، كوپ جازىلدى. سونىڭ ءبارى بىر-بىرىنەن كوشىرىپ العانداي ەتىپ، كولحوزدىڭ تابىسىن تىزبەلەپ كەلەدى دە، ءبارىن الدابەرگەنوۆتىڭ باسىنا ۇيىپ-توگە سالادى. ءبارىن الدابەرگەنوۆ ءوز قولىمەن ىستەپ جاتقانداي ەتىپ كورسەتەدى. ءبىر جاعىنان ونى وسى جاعى دا ىعىر ەتكەن بولار.
نۇرمولدا تاعى دا ۇندەمەي قالدى. ءوزى ايتقان سوزدەردىڭ تىڭداۋشىعا ەتكەن اسەرىن بايقاعانداي تىلشىگە تەسىلە قاراپ ءبىراز وتىردى، الدەن ۋاقىتتا بارىپ، كەۋدەسىن كوتەرە ءتۇسىپ، اڭگىمەسىن جالعاي بەردى:
— ساعان تاعى ءبىر مىسال ايتايىن. وسىندا ءبىر توپ مالشى فەرما مەڭگەرۋشىسى ءجوندىباي دەگەن جاس جىگىتتىڭ ۇستىنەن جابىلا ارىز جازدى. اۋدانعا، وبلىسقا، الماتىعا دەيىن جولداپتى. ارىزشىلار ءاتى-جونىن كورسەتپەگەن. اياعىنا «ستالين اتىنداعى كولحوزدىڭ ءبىر توپ شوپاندارى» دەپ قول قويعان. كىمدەر ەكەنى بەلگىسىز. ونى ءبىز ىزدەپ تە جاتپادىق. جان-جاقتان كەلگەن كوميسسيا تەكسەرىپ كوپ بەردى. قورىتىندىسى نە بولدى دەيسىڭ عوي. سايىپ كەلگەندە تۇك تە بولماي شىقتى. «ولگەن قويلاردى جاسىرىپ، وتىرىك اقپار بەردى. قىستا پالەن مال ولگەن، ورنىن كوكتەمدەگى قوزىنىڭ ەسەبىمەن تولتىرماق بوپ جاسىردى» دەلىنگەن. وتىرىك بوپ شىقتى. «كۇزدە قىرقىلعان قوزىنىڭ ءجۇنىن بولەك ەسەپتەمەي، قويدىڭ جۇنىنە قوسىپ، قوي باسىنان الىنعان ءجۇندى ارتىق ەتىپ كورسەتكەن» دەدى. بۇل دا راس بولماي شىقتى. ءبارى دە كورسەتىلگەن. ولگەنى ولگەن، ءتىرىسى تىرىدەي ساندا بار. نە دەيمىز، جىگىتتى ءبىراز اۋرەلەپ، وندا سۇيرەپ، مۇندا سۇيرەپ، اقىرىندا قويدى. ەندى ءبىراز وتكەن سوڭ كوميسسيا تاعى كەلدى. و، نە بولدى؟ ويباي، نەسىن ايتاسىڭ، انەۋگۇنى كەلگەندەر ءجوندىبايدىڭ ۇيىندە قوناق بوپ باعلاننىڭ باسىن جەپتى، اراق-شاراپقا سۇڭقيا تويىپتى. دەمەك، ول كوميسسيا كۇيسىن بوپتى. ءسويتىپ، ەندى ەشكىمنىڭ ۇيىنە باسىن سۇقپايتىن، ورازاسىن اشپايتىن بىتەۋ كوميسسيا تاعى بىرنەشە كۇن جۇمىس ىستەدى، ءبىراق ەشتەڭە تابا المادى. ءبىراق، بىرنەشە ادام سارسىلىپ، الدەنەشە كۇن وتاردان وتار قالدىرماي توبەگە سوعىپ، تۇمسىققا ۇرىپ، مالدى بىرتىندەپ ساناپ شىقتى. قانشا ادام پايدالى ەڭبەكتەن قالىپ، سارىلىپ بوسقا ءجۇردى...
— بۇل ايتقانىم از ءالى. ەكى ايدان سوڭ جايلاۋعا تاعى ءبىر كوميسسيا ساپ ەتە ءتۇستى. اۋ، نە بوپ قالدى دەيمىز عوي؟ ويباي، نەسىن ايتاسىڭ، ءجوندىبايدىڭ فەرماسىندا باسى ارتىق مال كوپ دەيدى. اۋ، اناۋ كۇنى كەم ەدى، ەندى ارتىق بولدى ما؟ وپالاڭ دا توپالاڭ قايتا باستالدى. مالدى باسىنا ۇرىپ ساناۋدى قويىپ، ەرتەدەن كەشكە دەيىن قوساقتاپ قويىپ سانايتىن بولدى. قوي جايىلۋدان قالدى. اۋىلدىڭ ءۇستىن شاڭ باستى. اتتاي وتىز كۇن، وتىز ءتۇن دەگەندە بۇل تەكسەرۋ دە ءبىتتى. ەشتەڭە تابا المادى. ءبىر كۇنى ءجوندىبايىم كەلىپ تۇر، «نۇرەكە، مەنى بوساتىڭىز، ءبۇيتىپ باستىق بولعانشا جاي ءبىر قاتارداعى كولحوزشى بولعانىم ارتىق، بوساتىڭىز دا بوساتىڭىز» دەيدى.
— قىلمىسىڭ جوق، جۇمىسىڭ جاقسى. بوساتا المايمىن.
— بۇدان دا قىلمىس ىستەگەننىڭ ءوزى ارتىق،.
— ادالدىققا نە جەتسىن، بالا، ءۇش رەت ىشەك-قارىنىڭا دەيىن كادىمگى دوكتورلار سەكىلدى تەكسەرگەندە ەشتەڭە تابا المادى. ادالدىعىن بولماسا ءبىر جەردەن ءشيىن شىعىپ قالار ەدى دە...
— ءبارىبىر بوساتىڭىز. بۇدان بىلاي فەرما باستىعى بوپ قالسام بىلگەنىمدى ىستەيمىن. سويامىن، ساتامىن، ىشەمىن، جەيمىن. بىلگەنىمدى ىستەيمىن.
— اۋ، جىگىتىم، شىنىڭ با؟ ءوزىن كوممۋنيسسىڭ، باسىڭ كەتەدى عوي. ونى سەن ىستەي المايسىڭ، ءبىز ساعان ونداي ىستەتپەيمىز... سەنى بوساتا المايمىن. ماعان كوزى اشىق، ءجون بىلەتىن، ءىس بىلەتىن ءوزىن سياقتى جىگەرلى جاس ادام كەرەك.
— بولمايدى، نۇرەكە، بولمايدى. جاس بولعانمەن قارتتان جامان كورگىم بار. بولمايدى، ىستەي المايمىن.
الدابەرگەنوۆ ءجوندىبايدى جۇمىستا قالدىرۋ ءۇشىن ءارتۇرلى جۇباتۋ ءسوز ايتقانىن باياندادى.
مۇنىما قالاي قارايسىڭ دەگەندەي ول تاعى دا توقتادى. تىلشىگە نازار سالدى. ول ءۇنسىز، سازارا تىڭداپ وتىر ەدى.
دوسوۆ باسىن يزەپ قويدى. ءبىراق، ودان كەلەر-كەتەر نە بار؟ رەداكتور ەمەس، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ەمەس، قاتارداعى ادەبي قىزمەتكەرلەردىڭ قولىندا تۇرعان نە بار؟ رەداكتوردان الدابەرگەنوۆ جايلى جاقسى ءبىر ماقتاۋلى نارسە جازۋعا تاپسىرما العالى ەداۋىر بولدى. سونىسىن بىتىرە الماي باسى قازانداي بوپ ءجۇر. دەگەنمەن ءتىلشى دەگەن ءار جايلارعا، ءاربىر فاكتىگە قىزىققىش، ەلىكتەگىش كەلەدى عوي. دوسوۆقا ءجوندىبايدىڭ وقيعاسى ءبىر ءتۇرلى قىزىق كورىنىپ كەتتى دە، سونى ەجىكتەپ قايتا سۇرادى.
— ءسويتىپ، نۇرەكە، ءجوندىبايدىڭ ماسەلەسى نەمەن تىندى؟
— نەمەن تىنادى. جۇمىسىن ىستەپ ءجۇر. ءبىراق، بۇرىنعىداي ەمەس، سالقىن. سوڭعى ارىزدان كەيىن جايلاۋعا باردىم. مالشىلاردى جيناپ اپ، ءجوندىبايدىڭ ۇستىنەن جازىلعان ارىزدىڭ ءبىر كوشىرمەسىن وقىپ بەردىم. ال ەندى بۇعان قالاي قارايسىڭدار، ارىزداعى ايتىلعاندار انىقتالمادى. ادال قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ادامدى بوسقا قارالاپ، تاۋىن جىقتىڭدار. وسى دۇرىس پا؟ — دەدىم. ەشكىم ءۇن قاتپادى. كەيبىرەۋلەرى بىر-بىرىنە قارايدى. ارينە، ارىز جازعان كىمدەر دەپ سۇرامادىم.
ونىڭ كەرەگى دە از ەدى. ال ەندى قايتەمىز دەپ، كوپكە قايتا قارادىم. كوپتە ءۇن جوق. ايىپتىلار موينىن ىشىنە تىعىپ، ەشتەڭە كورمەگەندەي بوپ وتىر. ءبارىن بولماعانمەن ولاردىڭ كەيبىرىن مەن جۇزىنەن، وتىرىسىنان تانىپ وتىرمىن. سولاردىڭ ارىنا ويناپ، نامىسىنا تيگىم كەلدى دە، ارىزدى الىپ، قولىما جايىپ تۇردىم دا، قايتادان ءتورت بۇكتەپ، ورتاسىنان قاق ءبولدىم. كوپشىلىك قاراپ قالعان. ءبىز وتىرعان جەردەن تورت-بەس ادىمداي جەردە جەر وشاقتا وت جانىپ جاتقان. الگى ارىزدى تاعى دا بۇكتەپ، جىرتتىم دا، وتقا، جالىنعا تاستاپ جىبەردىم. شوپاندار اڭ-تاڭ بوپ بىر-بىرىنە قاراپ قالعان.
— ال، جولداستار، قاراڭدار، وتىرىك ارىز جازعىش جالاقوردىڭ اناۋ اق قاعازداي، وتقا تۇسكەن ارىزداي بوپ ارى كۇيسىن! كىم ەكەنىڭ بىزگە قاجەتى جوق. ءبىراق ارىز جازۋشى، ونى ۇيىمداستىرۋشى وسى توپتىڭ ىشىندە وتىر. ارى جوق، نامىسى از، تەك ءبۇلدىرۋشى بولسا، ءداتى شىداي السا قاراسىن اناۋ وتقا!
— داۋسىم قاتتى شىقتى. ءبىراق، ارتىنشا جايلاپ توپقا قاراسام، باعانا بالداعىنا سۇيەنىپ بەدىرەيىپ وتىرعان بالىقباي جەرگە قاراي شوگىپ كەتكەن ەكەن. پالەنى باستاۋشىنىڭ ءبىرى وسى ما دەپ قالدىم. ءبىراق، دولباردىڭ اتى دولبار. كىم بولعاندا دا وتكەن ءىس. جانە ناقتى بىلمەي تەك سەزىمگە، كادىككە باس ءيۋدىڭ ءجونى جوق. ولاي ەتسەڭ سەن دە وتىرىك ارىز ايتقانمەن بىردەي بوپ شىعاسىن. ال، ءتىلشى جولداس، جازعىش بولساڭ ەندى مىنە، وسى وقيعانى جاز.
الدابەرگەنوۆ ورنىنان تۇرىپ ەسىككە قاراي بەتتەدى. ورنىنان دوسوۆ تا تۇردى. ءبىراق، نە كەرەك، ونىڭ ماقتاۋ اڭگىمە جازام دەگەن ويى بىت-شىت بوپ، باسى بىرىكپەي قويدى.
— ال جىگىتىم، نە جازاسىن ءوزىڭ ءبىل، قالاۋىڭ بولسىن! — دەدى نۇرمولدا.
— ىزگە ءتۇسىپ-اق ەدىم. قالىڭ سۇرلەۋگە ساپ، اداستىرىپ جىبەردىڭىز! — دەدى دوسوۆ كۇرسىنىپ.
ءتورتىنشى تاراۋ
I
الدابەرگەنوۆ جاتاعان عانا ءتورت بولمەلى ءۇيىنىڭ قوراسىنىڭ ىشىنەن اينەكتەپ سالعان كىشكەنە ۇيشىكتە وتىر. ول ۇزاق ساپاردان جاقىندا ورالدى. موسكۆادا جوعارعى سوۆەتتىڭ سەسسياسىنا قاتىسقان سوڭ، سول جاقتان ءۇندى جەرىن ارالاپ قايتتى. مىڭداعان جىل تاريحى، جۇزدەگەن جىل مادەنيەتى بار، ۇلى ەلدى ارالادى. سوناۋ ءبىر جىلعى كاير، جالپى تاياۋ شىعىستى ارالاپ قايتقاننان كەيىنگى ۇلكەن ساپارى، ۇزاق ساپارى، الىس جولى بولعان شىعار. اۋىلعا، تۋعان جەرىنە كوڭىلدى ورالدى. كولحوزدى باسىپ جاتقان بىتەۋ كوميسسيانى ايتپاعاندا ءبارى دە ورنىندا، جۇمىس جاقسى ەكەن. ءالى بىتە قويماعان مادەنيەت سارايىنىڭ قابىرعاسى كوتەرىلىپ قالعان. توڭىرەكتىڭ ءبارى وركەن جايىپ، قانات قومداپ ءوسىپ كەلەدى.
مەزگىل — كوكتەم ەدى. اينالانىڭ ءبارى كوك جاسىل، ادەمى جەلەك جامىلعان. اۋىل كوشەسىندەگى ءزاۋلىم تەرەكتەر مەن قارا اعاشتار بۇرىنعىدان بەتەر سۇڭعاقتى، مۇلدە بيىك بوپ، كوكپەن تالاسادى. جاڭادان سالىنعان ەڭسەسى بيىك، ىرگەلى ۇيلەر كوبەيگەن؛ ىرگەسى قالانىپ، شاتىرى كوتەرىلىپ جاتقانى قانشا! اۋىلدىڭ نەگىزگى كوشەلەرىنە اسفالت توسەلگەن. ءار ءۇيدىڭ قوراسىندا، نەمەسە ۇيىندە سۋ بار.
ول ەرتە تۇرىپ كولحوز اۋىلىنىڭ ءبىراز جەرىن ارالاپ كەلدى. اۋىل كوركى دە قىستا، قار مەن مۇز استىندا جاتىپ، ەندى مىنە كۇن نۇرىمەن كوكتەپ، قاۋلاپ كەلە جاتقانداي بوپ كورىندى. «ادام كوركى شۇبەرەك» دەگەن سياقتى اۋىل كوركى اعاش، ءزاۋلىم بيىك اق تەرەكتەر، سىڭسىعان جەمىس باعى ەمەس پە؟ مىنا اۋىل ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان سۇلۋداي بوپ سىزىلىپ تۇر ەكەن. وسى جايلاردى كوزىمەن كورىپ، كوڭىلدەنىپ، قۋانىپ قايتتى.
نۇرمولدا ءالى دە كوڭىلدى. كوكتەم مۇنىڭ ۇيىنە دە كەلگەن، كەلگەندە ادەيى ارناپ، وسى ءۇيدىڭ ىشىنە توقتاۋعا كەلگەن. قوس قارلىعاش شيق-شيق ەتىپ، دەمالىس ۇيشىگىنىڭ ىشىنە كىرىپ، شىعىپ ءجۇر. ول ءۇيدىڭ توبەسىنە قارادى. جاڭاعى ويدان كوڭىلى ءبولىندى. قوس قارلىعاش كەزەكپە-كەزەك تۇمسىعىمەن بالشىق، قىل-قىبىر تاسىپ، ۇيا جاساي باستاپتى. دۇنيەگە ولار ءوزىنىڭ جاڭا ۇرپاعىن اكەلمەك. ءقازىر كوكتەم. بارلىق جان-جانۋار ءدۇر سىلكىنگەن شاق. بەتەگەسى مەن جەمساۋىنا تاس سالعان قۇس ەكەش قۇس تا بولاشاعىنىڭ قامىنا كىرىسكەن. ول دا وزىنە بولاشاق ۇرپاق وسىرمەك، دۇنيەگە، مىناۋ جارىق دۇنيەگە ءوزى سياقتى، اق باۋىر، ءسۇيىر قانات اسەم قارا قارلىعاش اكەلمەك. ەڭ الدىمەن، سونىڭ جىلى ورنىن، جاقسى جايىن سالىپ جاتىر. دۇنيە دەگەن وسىنداي ءبىر قىزىق جاسالعان، قۇپياسى، كەرەمەتى كوپ نارسە. ول ۇيگە دامىل تاپپاي قايتا-قايتا كىرىپ-شىعىپ، تىم اسىعىس قيمىلداپ، قوس قاناتى سۋىلداپ، الدەقالاي ءبىر يگى از ەدى. ال ەندى قايتەمىز دەپ، كوپكە قايتا قارادىم. كوپتە ءۇن جوق. ايىپتىلار موينىن ىشىنە تىعىپ، ەشتەڭە كورمەگەندەي بوپ وتىر. ءبارىن بولماعانمەن ولاردىڭ كەيبىرىن مەن جۇزىنەن، وتىرىسىنان تانىپ وتىرمىن. سولاردىڭ ارىنا ويناپ، وعان تيگىم كەلدى دە، ارىزدى الىپ، قولىما جايىپ تۇردىم دا، قايتادان ءتورت بۇكتەپ، ورتاسىنان قاق ءبولدىم. كوپشىلىك قاراپ قالعان. ءبىز وتىرعان جەردەن تورت-بەس ادىمداي جەردە جەر وشاقتا وت جانىپ جاتقان. الگى ارىزدى تاعى دا بۇكتەپ، جىرتتىم دا، وتقا، جالىنعا تاستاپ جىبەردىم. شوپاندار اڭ-تاڭ بوپ بىر-بىرىنە قاراپ قالعان.
كۇلاندا الماتى دارىگەرلىك ينستيتۋتىندا وقيدى. تولەگەن بولسا مەكتەپتە، ءالى جاس.
بالا بالالىعىن ىستەدى. قارلىعاشتار ۇيگە ۇشىپ كەلگەندە ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قۋىپ جىبەرمەك بولدى. نۇرمولدا ونى ۇستاپ قالدى دا، جاي عانا بوكسەسىنە سوعىپ جىبەردى. ول جالت قارادى.
— قارلىعاشقا ءتيۋشى بولما! ۇركىتپە دە، تيمە دە! ول دا مىنا سەن سياقتى بالاپان وسىرەدى.
— قارلىعاش دەگەن ادامنىڭ دوسى، ادامعا جاقىن، ەتە جاقسى كۇس! وعان ەشكىم دە تيمەيدى. سەن دە تيمە! — دەپ، كۇلاندا اكەسىنىڭ ءسوزىن ءتىرىلتىپ، تولەگەنگە بۇل دا اقىل ايتىپ قويدى.
قىزىنىڭ وسى ءسوزى قامشى بولدى دا، نۇرمولدا «ادامنىڭ دوسىنا» قايتا قارادى. وتە ءبىر نازىك جاندىك، ءساندى، سۇلۋ قۇس باۋىر ءجۇنى اپپاق، شىمقاي قارا، الا مويناق، ايىر قۇيرىق. داۋسى شىق-شىق ەتەدى. تەمىر قالاقتاي جۇپ-جۇقا قاناتتارى سۋسىلداپ بىردە-بىر تىنىم تاپپايدى. ۇيا سالىپ بولعانشا تىنىستار ەمەس. ءۇياسى مىقتى بولسىن دەپ، بالشىققا ءجۇن-جۇرقا، قىل-قىبىر ارالاستىرىپ، وسى كۇنگى الماتىدا جەر سىلكىنۋگە قارسى سالىنىپ جاتقان تەمىر قۇرساۋلى ۇيلەر سياقتى شىرماپ، ورەلەپ جاتىر. ول مۇنى قايدان بىلگەن؟ العاشقى سالعان ۇيالارى كوپ بۇزىلىپ، سودان العان ساباعى بولار. ال بۇل ۇيانى ادام تۇراتىن جايعا، ادامعا جاقىن جەرگە سالۋ سەبەبى نە؟
بۇل اناۋ ايتقانداي جۇمباق تا ەمەس. قارلىعاش قۇستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر نازىك، قورعانسىز بولۋمەن بىرگە ايلاسىز دا. ءبىراق ول اداممەن دوس بولۋدى، ادامعا جاقىن جۇرسە امان قالاتىنىن بىلگەن، دەمەك، دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر ايلالى، كۇشتى، اقىلدى ادام ەكەنىن ول دا بىلگەن. ءوزىنىڭ ايلاسى، ءوزىنىڭ بەلگىلى كۇشى بولماعان كۇشى بارعا ارقا سۇيەيدى. ادام جۇرگەن جەردە شىمشىق، تورعاي سياقتى السىزدەردى جەم قىلاتىن جىرتقىش قاندى كوز قۇستاردىڭ بولمايتىنىن قارلىعاش تا سەزەدى. ەكىنشىدەن ول ءوزىنىڭ سۇيكىمدىلىگىن، اسەمدىگىن دە بىلگەن. ادام ۇلى. ول ادەمىلىك پەن نازىكتىكتى، سۇلۋلىق پەن كوركەمدىكتى باعالايدى، سۇيەدى، ساقتاي بىلەدى. ول ادامنىڭ ۇلىلىعىن، ءوزىنىڭ قورعانسىزدىعىن سەزگەن، بىلگەن قۇس.
ادام جوق جەردە قارلىعاش ءوزى سياقتى السىزدەردىڭ ىشىندەگى ايلاسى بارىن، قارسى جۇمسايتىن قارۋى بارىن ىزدەپ تابادى ەكەن. قارلىعاشتىڭ ۇياسىندا شيقىلداپ، قىزىل شاقا بالاپانى جاتىر. بالاپان جۇتىپ ۇيرەنگەن جىلان داۋىستى سەزىپ، جاقىن جەردە ۇيا بارىپ، سوعان قاراي جىلجيدى. مىنە، جىلان ۇياعا بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلەدى. بالاپاندارىنا جەم الىپ كەلگەن انا قارلىعاش جاز بويى ۇيا سالىپ، جۇمىرتقا باسىپ، ودان جەم تاسىپ، بەينەتپەن ءوسىرىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىنا ءتونىپ قالعان قاتال جاۋدى كورىپ، شىرىلدايدى، بەزەكتەيدى. انا جانىن قيىپ، جىلان مەن بالاپان اراسىنا ءتۇسىپ، قاناتىمەن جەر ساباپ، شىرىلدايدى كوپ، شىرىلدايدى. بۇدان باسقا ايلاسى جوق، بۇدان وزگە قارۋى دا، كۇشى دە جوق. انا قارلىعاش جانىن ساپ قورعانادى. ونى ەلەر، ودان قايمىعار جىلان جوق، باسىن كوكشيتىپ، سۋسىپ كەلەدى، سۋسىپ كەلەدى. كوزى جالتىلداپ، ءتىلى سۇيرەڭ-سۇيرەڭ ەتەدى. كەرەك دەسە، بالاپاننان بۇرىن اناسىن جۇتىپ قويۋعا بار. وسى كەزدە اتا قارلىعاش كەلدى. نە ىستەرىن بىلمەگەندەي، ەسى شىعىپ، شىر كوبەلەك اينالىپ ءبىراز ءجۇردى دە، ۇشىپ كەتتى. كەشىكپەي قايتا ۇشىپ كەلدى. ءبىراق، جالعىز كەلمەي، قاناتىنا قوندىرىپ ءداۋىت اكەلدى. ونى ۇياسىنىڭ اۋىزىنا قوندىردى دا وزدەرى كەرى ۇشىپ كەتتى. جىلان مەن ءداۋىت ارباستى. جىلان بالاپاندارعا اۋىز سالا بەرگەندە ءداۋىت ونىڭ كوزىن شۇقىپ الدى. كوزى اعىپ تۇسكەن جىلان سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. قارلىعاشتاردىڭ بالاپاندارى امان قالدى...
بۇل ەل اراسىندا كوپتەن كەلە جاتقان اڭىز-اڭگىمە. بولعان جانە بولاتىن جاي. الدابەرگەنوۆ ءوزى كورمەسە دە وسى اڭىزدى ەسىنە الدى. دۇنيەدە اكە بولۋدان، انا بولۋدىڭ قيىنى اي! ۇيا ساپ جاتقان مىنا ەكى قارلىعاشتىڭ اناسى ازاپتى كوپ شەگىپ، جۇمىستى كوپ تىندىرىپ ءجۇر. بالا ازابىن كوپ كورەتىن دە انا، قاشاڭ جۇمىرتقادان بالاپان بوپ، سارى اۋىز تارتقانشا جىلۋىمەن جان بەرەتىن دە، قان بەرەتىن دە انا. اتا قارلىعاش باسپانا، ۇيا سالىستى. ول ونىڭ اتالىق پارىزى. بالاپاندار اۋىزدانعان سوڭ جەم تاسىدى، ونى جاۋدان، جاتتان قورعادى.
ۇيا دەمەكشى، ادام دا وزىنە ۇيا سالادى، ءۇي تۇرعىزادى. ول ءوزىنىڭ سەگىز بولمەلى، ەكى قابات، ەندى عانا ىرگەسى قالانىپ جاتقان ءۇيىن ەسىنە الدى. ەسىنە الىپ قانا قويعان جوق، قازىرگى وتىرعان دەمالىس ۇيشىگىنىڭ تەرەزەسىنەن قارادى. اۋدەم جەردە كورىنىپ تۇر. «وسى ءۇيدىڭ كەرەگى بار ما ەدى، جوق پا ەدى؟ وسىنداي بيىك ءۇيدىڭ كەرەگى نە، كىمگە كەرەك، كىم تۇرادى؟ ءبىر ۇيدەگى ءتورت ادامعا وسى دا جەتپەس پە ەدى؟ ءتىپتى، سوناۋ ءبىر كەزدە بەس كەرەگەلى، وتىز ۋىقتى كىشكەنە كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە-اق ونداعان بالا ءوسىپ جەتىلمەۋ مە ەدى؟ اعاش ءۇي، قىش ءۇي، تاس ءۇي سالماي-اق ەل بولدىق قوي» دەگەندەي وزىنە-وزى قاتال سۇراۋ قويدى دا، تاعى ءبىر ءسات ويلانىپ قالدى.
«راس، ەل كەشتى، كوشپەلى بولدى. تۇراقتى مەكەن بولعانمەن، تۇراقتى ىرگەسى بار، شاتىرى بار، تۇندىكپەن جاپقان ءۇيى بولمادى. ال، ءسويتىپ وسكەن ەلدىڭ بالاسى بۇگىن ادەمى، ەڭسەلى، بيىك ۇيدە وتىرسا نەسى بار؟ ءقازىر تورت-بەس بولمەلى ادەمى، ىشىندە بارلىق كەرەگى تۇگەل پاتەر كىمدە بولسا سوندا بار. باسقاعا ونەگە بولاتىنداي ەتىپ، وسى كولحوزدان ەڭ ۇلكەن ءۇيدى ءوزىم سالسام، باستىقتىڭ كورسەتكەن ۇلگىسى بولماس پا» دەگەن باستاپقى ويىن ىشتەي تاعى ءبىر قايتالاپ ءوتتى. «كوشپەلى ەل بوپ، ءۇي-جاي، جاقسى ءۇيدىڭ تاۋقىمەتىن كوپ تارتقان ەلدىڭ بالاسىمىز عوي. ءۇي دەگەندە ءبىز جەتىم بالا سياقتىمىز. ءوزىمىز تويساق تا كوزىمىز تويماي تۇرادى. ەكىنشىدەن، «كەشەگى كوشپەلى ەلدىڭ بالاسىنىڭ بۇگىنگى تۇرىسىن اي» دەپ تاڭ قالدىرماق تا ويىم بولىپ ەدى» — دەپ ول ىشىنەن ءوز ويىن ءوزى شولىپ ءوتتى.
ول ءۇي جايىن قارلىعاشتىڭ ۇياسىنا بايلانىستى ەسكە العان-دى. ءبىراق، ويىن اياقتاپ ۇلگەرمەدى. كوبەن كەلىپ كىردى.
— اسسالاۋمالەيكۋم، نۇرەكە، ات-كولىك امان، ساۋ-سالامات كەلدىڭىز بە؟ — دەدى كوبەن ەسىكتەن اتتاي بەرىپ.
— كوبەن قالقام، امانسىڭ با، ءۇي-ىشىن، بالا-شاعاڭ امان با؟ اۋىل-ايماق امان با؟ ال، نە جاڭالىق بار، سويلەي وتىر.
— اناۋ ايتقانداي جاڭالىق جوق! — دەپ جەرگە قاراپ كۇڭك ەتە قالدى.
— تىنىشتىق پا، ايتەۋىر؟ — دەدى نۇرمولدا كوبەننىڭ داۋسىنان الدەقالاي ءبىر سەزىك الىپ قالعانداي.
— تىنىشتىق قوي، ءبىراق، الگى كوميسسيا دەگەن تاعى كەلدى.
— نە قىلعان كوميسسيا؟
— ءجونىن ءالى ايتقان جوق، جايلاۋدا قويدى ساناپ، مۇندا قىزىلشا ەگىلگەن جەردى ولشەپ جاتىر.
— اناۋ ءبىر كەزدەگى ءجوندىبايدىڭ ماسەلەسى سياقتى نارسە بوپ جۇرمەسىن!
— بىلمەدىم.
— بۇلار مۇلدە حالىققا جۇمىس ىستەتۋدى قويدى اۋ.
— جايلاۋدا مال ساناۋعا مۇندا قىزىلشا كۇتىپ جاتقانداردىڭ ءبىرازىن اكەتتى. جايلاۋعا قاراي كوتەرىلىپ بارا جاتقان ەلدىڭ ءبارى توقتادى. تەكسەرۋدى كۇتىپ وتىر. تەكسەرۋ بىتپەي بىردە-بىر وتاردىڭ ورنىنان قوزعالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي قويدى.
— دۇرىس تا، كورەرمىز. ودان باسقا تاعى نە بار.
— كوميسسيانىڭ ءبىر مۇشەسى ءسىزدىڭ مىناۋ جاڭا سالىنىپ جاتقان ءۇيىڭىزدىڭ جايىن سۇراپ، اقشا كىمدىكى، قايدان الىنعان، قانشا اقشا جۇمسالدى، ەندى قانشا جۇمسالماق دەپ سۇراستىرىپ جاتتى.
— ەشقانداي جاڭالىق جوق دەيسىڭ، كوبەن اۋ، جاڭالىق سەندە بوپ شىقتى عوي. ءسويتىپ، بۇل ءۇي نە قىلعان ءۇي، كىم، نەگە سالعىزىپ جاتىر دەيدى دە...
— سولاي دەيتىن كورىنەدى.
— مىنە، مىناۋ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ىشىنەن، ناق توبەسىنەن مىنا ءبىر قوس قارلىعاش كوپ وزدەرىنە ءۇي سالىپ جاتىر. اناۋ بالشىقتى، قىل قابىردى، ءجۇن-جۇرقانى قايدان الدىڭ، نەگە سالاسىن دەپ، مىنا تولەگەن ەكەۋمىز ۇندەمەي-اق وتىرمىز عوي. كورە قويعان ەكەن دە شىركىندەر!
ول بۇل ءسوزدى ءوزىن-وزى، باسقانىڭ كوز الدىندا، جۇباتۋ ءۇشىن ايتقانمەن ءىشى الەم-جالەم بوپ كەتتى. الگىندەگى، كوبەن كەلمەي تۇرعانداعى وسى ءۇي جايلى ويى مىناۋ اڭگىمەنىڭ بولىپ جاتقانىنا كورىنگەن ەكەن دە. دەگەنمەن، بۇل حابار وعان وڭاي تيگەن جوق.
— كورەمىز دە، كورەرمىز، — دەي سالدى.
ول مىرس ەتىپ كۇلگەن بولدى. ءبىراق، ونىڭ كوپتى كورگەن، اۋىردى، قيىندى كوتەرگەن جۇرەگى جاي عانا بۇلك ەتە ءتۇستى. «كوپ بولماسا دا ازداعان ەڭبەگىم، كورسەتكەن قىزمەتىم بار ەمەس پە ەدى، اپىر-اي، وسى جۇرت ىشتەن شالعاندى قاشان قويار ەكەن؟» دەپ ويلادى. ارتىنشا كوبەنگە ىشىندەگىسىن ايتتى:
— سالا باستاۋىمدى باستاسام دا، ىشىمنەن وسىنشا ۇلكەن ءۇي نەگە كەرەك دەپ ويلاۋشى ەدىم. بىتكەن سوڭ كورەرمىن دەگەن دە ءبىر وي كەلدى. مۇمكىن كولحوزعا مۋزەي جاسارمىز، نەمەسە، بالالار باقشاسىنا بەرەرمىز دەۋشى ەدىم. نە دە بولسا قارا باسىما بولا جاسالىپ جاتقان دۇنيە ەمەس، قاتىن-بالانىڭ ايتۋىمەن، سولاردىڭ تىلەگى، وتىنىشىمەن سالىنىپ جاتقان ەدى. ارىز تۇسسە كورەمىز دە، وندا مەن دە قاساردىم. ءۇي وزىمدىكى، اقشا وزىمدىكى، ەڭبەگىممەن تاپقان اقشاما سالدىرىپ جاتىرمىن. قالادا مينيستر دەگەندەر ەكى قابات، بىرنەشە بولمەلى ۇيدە تۇرادى. ونىڭ ءوزى ۇكىمەتتىڭ ءۇيى. ال كولحوز پرەدسەداتەلى ءوزى سالدىرعان ەكى قابات ۇيدە تۇرسا بىرەۋدىڭ ءوتى جارىلىپ كەتە مە ەكەن؟
الدابەرگەنوۆ بۇل ءسوزدى ايتارىن ايتسا دا، الگى ءبىر كەزدەگى كولحوزدىڭ وسكەنى، اۋىلىنىڭ كوركى، قوس قارلىعاشتىڭ ۇياسى جايىنداعى وسىڭكى، ىستىق كوڭىلىنىڭ ۇستىنە مۇزداي سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي سۋىپ قالعان ەدى. ول دەگەنمەن وسى ءبىر ساتتە سۋىعان كوڭىلدى جىلىتۋعا سەبەپكەر ىزدەدى، ءبىراق ويىن بولەر تىرەك تابىلا قويمادى. مۇندايدا ۇيدە وتىرۋدىڭ دا، نەمەسە كەڭسەگە جەتىپ بارۋدىڭ دا سەبەبىن تابا المادى. ەكەۋى دە قولايسىز كورىندى. ماشيناسىن الدىردى دا قىزىلشاشىلاردىڭ اراسىنا كەتتى.
II
اۋىلدان ۇزاپ، ات-اربا جۇرەتىن شاڭداق جولعا ءتۇستى. جول ءارى شاڭ، ءارى كەدىر-بۇدىر ەكەن. ماشينا شاڭدى توزاڭداتىپ، ىرعالا ىرعالا ەتەدى. نۇرمولدانىڭ دا ويى بىت-شىت بوپ، ىرعالاڭداپ كەلەدى. جان-جاققا، ءار نارسەگە ءبىر اۋىتقىعان باس-اياعى جوق كەلتە عانا وي ەمەس، وعان قوسىلعان ازداپ ىزا بار سياقتى. ىزا! كادىمگى ادامدى القىمنان اپ، ءاي شايعا قاراماي بۋىندىرا باستايتىن ىزا. مۇنداي ىزا وزىڭنەن الدەقايدا بيىك كەلىپ، ءاي شايعا قاراتپاي القىمنان الا تۇسكەندە مۇلدە جامان. ول العاشقى كەزدە كۇنى اپ كەتەدى. بيلەپ الادى. مۇنىڭ ۇستىنە قۋلىق-سۇمدىعى مۇلدە جوق، اشەيىن حالىق اراسىنان شىققان اڭقاۋ، اقكوڭىل ادامعا ارىزدىڭ ىزاسى، ادىلەتسىزدىك ىزاسى قاتتى تيەدى. ءوز ىسىندە ادال ادام قاشاندا اڭقاۋ، اڭعال كەلەدى. ونداي ادام توتەننەن كيلىككەن سوققىعا ءازىر تۇرمايدى دا، بىردەن قۇلاپ كەتەدى. ءبىراق، ول ءوزىن-وزى جايلاپ جۇباتا بەردى، جۇباتا بەردى: — «ارىز بەرسە بەرسىن. ودان پايدا كورەتىن بولسا، ونىسىمەن ۇلكەن ءبىر قىلمىستى اشۋعا كومەكتەسە الاتىن بولسا، ارىزدى بەرسىن. جالپى ارىزعا، ارىز بىتكەننىڭ بارىنە بىردەي قارسى بولۋعا بولمايدى. ونىڭ ىشىندە جالپى ىسكە، ەل، قوعام، كوپ ىسىنە پايداسىن تيگىزەتىنى بولادى. ال وتىرىك ارىز شە، جالاقورلىق ارىز شە؟ بۇل ىسكە زيان كەلتىرەدى، ادامدى بۇزادى، ءتىپتى ازدىرادى. ەكىنشىدەن كەيبىرەۋلەر ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قۋلىق-سۇمدىعىمەن ونى پايدالانادى، ول بىرەۋدەن الا الماي جۇرگەن وشىنەن ۇمىتكەر بوپ، وتىرىك ارىزدى قالايدى. ءسويتىپ ادال ادامنىڭ بەتىنە كۇيە جاعادى، قورلايدى، كوك الادى، ول وزىنشە رۋحاني راحاتتانادى. ال، ەندى بىرەۋلەر، سەندە التى الاسى، بەس بەرەسىسى بولماسا دا، الىس وتىرىپ سەنى تابالايدى، كورە المايدى. ول سەنى كورە الماي تابالايدى. سەن وعان ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ، ءتىل تيگىزبەسەڭ دە، ول سەنىڭقۇلاعانىڭا، جىعىلىپ جاتقانىنا كۇلەدى. «قۇلان جىعىلسا قۇلاعىنا قۇرباقا ۇيمەلەيدى» دەگەندى اينالايىن حالقىم، ءبىلىپ ايتقان عوي. حالىقتى، كوپتى ايىپتاۋدان اۋلاقپىن: ءبىراق، كەيبىرەۋلەر سەن جوعارىلاپ، ءوسىپ، جاقسى بوپ بارا جاتساڭ اڭ-تاڭ بولادى، ءاي، مىناۋ قايدا، قايدا بارا جاتىر دەپ اياعىڭا جارماسادى، تومەن سۇيرەيدى. ال ەندى ءبىرى — مىناۋ كىم، بىزدەن نەسى ارتىق، دەپ، وزىنەن-وزى كۇيىنەدى دە، وسەك ايتادى، جالا سوزدەر تاراتادى. مىنە، وسىنداي ادامدار سەنىڭ قۇلاپ تۇسكەنىڭە قۋانادى. وزدەرىنە جاقسى بولسا جازسىن ارىزدى، ايتسىن وسەكتى. مەنىڭ ارىم ادال، جانىم اق. قۇلاتسا قۇلاتسىن. ونى دا كورەيىن. «بۇدان دا جامانىمدا تويعا بارعانمىن» دەگەندەي، مەن اش تا، جالاڭاش تا، قورلىق تا، تەپكى دە كورگەن اداممىن. مەن ءتىپتى مۇنداي بولامىن دەپ ويلاماعان اداممىن، وسىنداي بولۋدى ارمان دا ەتپەگەن جانمىن. ءبىراق وسەك جامان، قاڭقۋ ءسوز جامان. ادىلەتسىز كۇيگەن بارىنەن جامان...»
ول ويلاپ كەلەدى. ءوز ويىن ءوزى نىعىتا باستادى. «ادال ەڭبەگىمدى دۇرىس باعالاعان ەلىم قيا باستى دەپ قيانات ايتقانداردان دا ساقتاپ قالاتىن بولار» دەپ ءبىر توقتادى. ونىڭ ەڭ ءتۇيىندى، ەڭ باستى ويى، تىرەگى وسى بولدى.
وسى ءبىر ويىن ول ىشىنەن الدەنەشە رەت قايتالادى، بۇدان سوڭ نەگە ەكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى عوي دەيمىن، ۇلى وتان سوعىسىندا بولعان ءتورت جىلدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەتتى. ول كەز ەر ەتىگىمەن سۋ كەشكەن، ات اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەن، جىگىت جەڭىن جاستىق، ەتەگىن توسەك ەتكەن، بەتىن وتقا، جالىنعا توسقان، جورىقتى كۇندەردى باستان وتكىزدى. سوناۋ ءبىر جىلدارى تۇركىستان-سىبىر تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسىندا جەر قازۋشى بولعانى، ودان كولحوزدا سوعىسقا دەيىن قارا جۇمىس، ىستەپ، كەتپەن شاۋىپ ابدەن شىنىققانى سوعىستا كورىندى، دۇرىسىراق ايتسا، ۇلكەن مەدەۋ بولدى. بىلەگى قاتتى، كەۋدەسى كەڭ، يىعى شىعىڭقى الپامساداي جىگىت سوعىستا دا ءوزىنىڭ ەرلىگىن، كۇشىن كورسەتتى. وعان قارۋلاس جولداستارىنىڭ تالاي-تالاي ريزا بولعانى بار. الدابەرگەنوۆتىڭ كۇشى، ەرلىگى جايلى مايداندىق گازەتتەردە دە ماقالالار شىقتى. ءقازىر ول تەڭسەلىپ كەلە جاتقان ماشينا ۇستىندە، سول ءبىر سوعىس كۇندەرىنىڭ ءبىرازىن ەسكە الدى...
...1943 جىلدىڭ قاقاعان قىسى ەدى. سولتۇستىك-باتىس مايدانىندا تۇرعان ءبىزدىڭ اسكەرلەر شابۋىلعا شىقتى. ول 76 ميلليمەترلىك زەڭبىرەك سۇيرەتكەن قوس كۇرەڭ اتتىڭ سوڭىندا كەتىپ بارا جاتقاندى. سىرتى جاعال-جاعال شولاق تونى قاۋدىرلاپ، جۇگىرە باسىپ، ەلپەڭدەپ بارا جاتتى. كۇن سۋىق، قالىڭ قار، شىتىمىر اياز. زەڭبىرەككە جەگىلگەن اتتاردىڭ ساۋىرىنا اپپاق قىراۋ تۇرعان. ال القىمىنان بۇرقىراعان بۋ شىعادى. ءالى جول تۇسپەگەن، سۇرلەۋسىز قالىڭ قاردىڭ ۇستىمەن ارەڭ ءجۇرىپ كەلەدى. اتتار قاتتى پىسقىرىنىپ قويادى. اۋزىنان، تاناۋىنان اق كوبىك اعىپ، جەرگە مۇز بوپ تۇسەدى.
شولاق تونى قاۋدىرلاپ كوپ ءجۇردى، ۇزاققا كەتتى. سولداتتاردىڭ ءبىرازى سىر بەرىپ قالدى. قاتاردان، جورىقتاعى ساپتان شىعىپ قالۋشىلار كوبەيدى. ءبىرىنىڭ قارنى اشتى، ءبىرىنىڭ ەتىگى قاجادى، بىرىنە سۋىق ءتيدى، ەندى ءبىرىنىڭ قۇلاعى، قولى ءۇسىدى.
وسى جايدى سەزگەن بولۋ كەرەك، كوماندير الداعى، الدابەرگەنوۆتىڭ قىزمەت ەتەتىن باتارەياسى باستاپ بارا جاتقان توپقا:
— باياۋ جۇرىڭدەر؟ — دەپ كوماندا بەردى.
توپ سوعىس جولىنىڭ ۇستىندە، اپپاق قالىڭ قاردا مامىرلادى دا قالدى. اياز بۇرىنعىدان دا قاتتى قىسا تۇسكەندەي بولدى.
— شەپ قۇرىڭدار! — دەگەن كوماندا بەرىلدى.
اتتاردىڭ باسى تىلعا قاراي بۇرىلدى دا، زەڭبىرەكتەردى، شەپ بولعاندا الدى اشىق، بيىكتەۋ جەردىڭ ەنىسىنە ورناتتى. الدان ۇلكەن ءبىر سەلونىڭ شەتى كورىنىپ تۇر. قىراۋ باسقان ايازدى كۇندە سەلو دا ءۇن-تۇنسىز مۇلگىپ قالعان.
شابۋىلداعى اسكەرلەر كوماندا كۇتتى. زەڭبىرەكشىلەر الدىمەن كۇتكەن بولار.
— سەلونىڭ وڭ جاق قاناتىن الا، بىرتىندەپ، زەڭبىرەكتەن اتىڭدار! — دەگەن كوماندا بەرىلدى.
جاۋدىڭ شەبىن، ونداعى قارۋىن ءبىلىپ الۋ ءۇشىن بەرىلگەن كوماندا ەكەنىن جاۋىنگەر ارتيللەرياشىلاردىڭ ءبارى بىلەدى.
الدابەرگەنوۆ قىزمەت ىستەيتىن زەڭبىرەكتىڭ كىشى كوماندير، سەرجانت جىگىتتىڭ بۇيرىعىمەن زەڭبىرەك وقتالدى. اتۋشى مەن وق تاسۋشى باسقا دا، زەڭبىرەكتى وقتاۋشى نۇرمولدا.
مايدانعا كەلگەلى ەكى جىلداي بوپ قالدى. سودان بەرى وقتاۋشىنىڭ قىزمەتىن ءوزىنىڭ بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ العان. وق تاسۋشى اكەلگەن ۇزىن سناريادتى زەڭبىرەكتىڭ قۇلىبىن اشتى دا، ىشىنە سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، قۇلىپتى قايتا جاپتى. اتۋشى نىساناعا ءۇڭىلدى. سەرجانت:
— ات! — دەپ ايقاي سالدى.
زەڭبىرەك گۇرس ەتە قالدى. زەڭبىرەكتىڭ ىشىنەن، قىزىل جالىننىڭ اراسىنان ۇشقان سنارياد نىسانالى جەرگە ءتۇسىپ جارىلدى. اپپاق قاردىڭ استىنان كوتەرىلگەن قارا-قوشقىل توپىراق شاپشىپ بارىپ، جەرگە قايتا ءتۇستى. ءبىراق سەلت ەتكەن ەشكىم بولمادى. جاۋدان جاۋاپ جوق.
— تاعى دا ات! — دەگەن كوماندا بەرىلدى.
وق تاسۋشى قولىنا ۇستاتا بەرگەن سناريادتى نۇرمولدا قاعىپ الىپ، الگى اتىس بولعان سوڭ، سۋىسىن دەپ اشىپ قويعان ستۆولدىڭ وڭەشىنە تاستاپ جىبەردى دە، قۇلىپتى سارت جاپتى. جاۋعا قاراي زۋلاپ تاعى ءبىر وق كەتتى. سنارياد العاشقىدان وڭعا قاراي بۇرىس بارىپ ءتۇستى. ءالى جاۋاپ جوق. نۇرمولدانىڭ باسىنا «وسى ءبىز جاۋ جوق سەلونى بوس اتقىلاپ جاتپايىق» دەگەن ءبىر وي كەلدى. دەگەنمەن مۇنىڭ اتىن «ارتيللەريالىق بارلاۋ» دەيدى. وقتاۋشى مۇنى دا جاقسى بىلەدى.
كوماندا بويىنشا تاعى بىرنەشە سنارياد جىبەرىلدى. ەڭ سوڭعى سنارياد سەلونىڭ شەتىندەگى ساراي سياقتى ءبىر ءۇيدىڭ جانىنا بارىپ ءتۇستى. سول سول-اق ەكەن، الگى ۇيدەن قاراڭداعان بىرەۋلەر شىعىپ، ناق ءبىر ۇيقىدان ەندى ويانعانداي سەلوعا قاراي جۇگىردى. ارتىنشا اق جاۋدىڭ ارتيللەرياسى گۇرسىلدەتىپ اتا باستادى. بۇرىن ءبىر زەڭبىرەكتەن عانا بايقاۋ ءۇشىن اتىلعان ەدى،.مىنە ەندى بارلىق ستۆولدان وق شىعا باستادى.
سەلودا جاۋدىڭ كوپ كۇشى بار ەكەن. بارلىعى دا ۇيدەن شىعىپ شەبىنە كوپ جاتتى. ەڭ الدىمەن ۇلكەن-كىشى زەڭبىرەكتەردىڭ قىم-قيعاش اتىسى باستالىپ كەتتى.
— ات! — دەگەن كوماندا ايازدى كۇنى شاق-شاق ەتىپ ءار جاقتان ەستىلەدى.
جاڭا عانا جورىقتا توڭىپ، بۇرسەكتەپ كەلە جاتقان سولداتتار ەندى ءتىپتى ايازدى دا ۇمىتىپ، كەيبىرەۋلەرى ەركىن قيمىلداۋعا ىڭعايلى بولسىن دەگەندەي اق تونىنىڭ ومىراۋىن اعىتىپ جىبەرىپتى.
اتىس، ارتيللەريا اتىسى ەداۋىر كوپكە سوزىلدى. جاياۋ اسكەرلەر اڭدىسىن اندىپ، كوماندا كۇتىپ جاتىر. مىناداي ايازدا قاردىڭ ۇستىندە قيمىلسىز جاتۋ قانداي قيىن. دەگەنمەن ءتىرى جان تىرلىگىن ىستەمەي قويمايدى. جاۋىنگەرلەر قاردىڭ استىن ۇڭگىپ، وزدەرىنە ىقتاسىن، پانا جاساپ جاتىر.
جاۋدىڭ ەكى-ۇش زەڭبىرەگى الدابەرگەنوۆ قىزمەت ەتەتىن زەڭبىرەكتىڭ تۇرعان جەرىن ءبىلىپ قالسا كەرەك، ءدال كوزدەپ اتا باستادى. جاۋ سناريادتارى جاقىن كوپ ءتۇسىپ جاتىر. سنارياد جارىقشاقتارى بۇرشاقتاي جاۋدى. قوس كۇرەڭ قىسىلعاننان جان داۋسى شىعىپ، شىڭعىرا كىسىنەدى. سويتكەنشە بولعان جوق، وق تاسۋشى كەۋدەسىن باسىپ قالپاقتاي ۇشتى. ەندى ءبىر كەلگەن سنارياد قوس كۇرەڭ تۇرعان جەرگە ءتۇسىپ، ءبىرىنىڭ بەلىن ءۇزىپ كەتتى دە، ءبىرىنىڭ باسىن جۇلىپ اكەتتى. جانۋار، مال ەكەش مال دا بىلەدى ەكەن-اۋ، وسىنىڭ الدىندا عانا جان داۋسىمەن شىڭعىرىپ-اق ەدى. جىلقى بالاسىن سوناۋ جاسىنان دوسى، قاناتى ساناپ وسكەن قازاق بالاسى ەمەس پە، مۇرتتاي ۇشىپ تۇسكەن قوس كۇرەڭگە كوزى تۇسكەندە نۇرمولدانىڭ، كوزىنەن ءبىر تامشى جاس بىرت ەتىپ شىعىپ تا كەتتى. ايازدا مۇزداپ قاتقان جەڭىنىڭ سىرتىمەن ماڭدايىن، كوزىن سۇيكەپ ءوتتى.
— شەپتى اۋىستىرىڭدار! — دەگەن شىڭكىلدەك سەرجانتتىڭ داۋسى شىقتى.
اتتار سۇلاپ جاتىر، شەپتى كىم، قالاي اۋىستىرادى؟ اتقىش پەن وقتاۋشى از-كەم ويلانىپ قالدى.
— زەڭبىرەكتى باسقا جاققا اۋدارىڭدار، جاۋ سەندەردى نىساناعا الدى! — دەپ سەرجانت تاعى دا ايقايلادى.
وقتاۋشى مەن اتۋشى ات جەگىلەتىن قايىستى موينىنا سالىپ، زەڭبىرەكتى، ەكى ات سۇيرەيتىن 76 ميلليمەترلىك زەڭبىرەكتى .دىرىلداتىپ الا جونەلدى. قالاي شاپشاڭ، قالاي تەز قوزعاعانىن وزدەرى دە جوندەپ اڭعارا الماي قالدى. جاۋ نىساناعا العان جەردەن ءجۇز مەتردەي ۇزاعان كەزدە بارىپ توقتادى دا، ەكەۋى دە ارتىنا قارادى. بەتىنەن بۋى بۇرقىراپ تۇرعان جولداسىنا قارادى نۇرمولدا. مەن دە سونداي تەرلەپ تۇرعان. بولارمىن. نە بوپ كەتتى؟ الدە اياز سىقىلدى كۇن جىلىندى ما؟ ەكەۋى زەڭبىرەكتى قايتا سۇيرەدى. تاعى دا ءبىر ءجۇز مەتردەي ارى اپارىپ ورناتتى.
الدابەرگەنوۆ العاشقى ورىنعا قايتا جۇگىردى. ناق ءبىر قىمبات زاتىن قالدىرىپ كەتكەندەي زىر جۇگىرىپ بارادى. الدىنان سنارياد ءتۇسىپ جارىلدى. جاتا قالدى. تاعى تۇرىپ، العا ۇمتىلدى. الدەنەنىڭ ۇرگەن يت سياقتى ارسىلداعان داۋسى شىقتى. تانىس داۋىس. جاۋدىڭ ۇرەتىن زەڭبىرەگى بار. ەلدى سودان اتا باستادى. قايتەر ەكەن، اسىپ كەتەر مە ەكەن، الدە جەتپەي قالار ما ەكەن، ءدال تۇسە مە؟ كىم بىلەدى؟ ءبىر ءسات وسىلايشا ويلادى. زىرلاپ كەلەدى. بىرەۋدىڭ «جات» دەگەن داۋسى ەستىلدى. جاتا قالدى. گۇرس ەتىپ سنارياد جارىلدى. ەكى قۇلاعى تاس ءبىتىپ، ءبىر ءسات ۇيىقتاپ كەتكەندەي باسى اينالا بەردى. ورنىنان قايتا تۇرىپ، ارتىنشا بۇعا قالدى. دىتكە العان جەرىنە كەلىپ قالعان ەكەن، انادايدا قاردىڭ ۇستىندە، دوڭكيگەن ەكى اتتىڭ ولىگى اراسىندا سولىعىن باسا الماي، جارالى جولداسى، وسىدان از-اق، بۇرىن وزىنە سنارياد تاسىپ بەرىپ جۇرگەن ورىس جىگىتى جاتىر.
ول تاعى دا اتىلا تۇرىپ، ىشقىنا جۇگىرگەندە جولداسىنىڭ قاسىنا كەلدى. ءوزى ەتپەتتەگەن بويدا جارالى جولداسىن قولىمەن جىلجىتىپ ارقاسىنا سالدى. قاعىلەز عانا جىگىت ەدى، ارقاسىنا سالعاندا بايقادى، اۋىر ەكەن، ءوزى نازىك بولعانمەن سۇيەگى اۋىر ادام بولادى. سونداي شىعار، يىعىنا ارەڭ ساپ، ورنىنان تۇردى دا، كەيىن قاراي جۇگىرە جونەلدى. ادام ارقالاۋ زەڭبىرەك سۇيرەگەننەن اۋىر بولماسا، جەڭىل ەمەس ەكەن! زەڭبىرەك قانشا اۋىر بولسا دا دوڭعالاعى بار، ال شالا جاسار جارالى ادامدى ارقالاپ قاراڭىز. نۇرمولدا تەرلەپ، وكپەسى ءوشىپ، زەڭبىرەكتىڭ شەبىنە ارەڭ الىپ كەلدى. ەكەۋلەپ وعان جەڭىل جاردەم كورسەتتى. اتشى دا كەلدى، قامىتتارىن سۇيرەتىپ ارقالاپ العان.
— ەندى قايتتىك، مىنا زەڭبىرەكتى قالاي سۇيرەيمىز؟ — دەپ الاقانىن جايادى.
— ءبىز ات بوپ، جەگىلىپ كوردىك، ەندى سەن ءوزىڭ جەگىلىپ بايقا! — دەپ نۇرمولدانىڭ وسىنداي قىسىلشاڭ جەردە قالجىڭ ايتقانى بار...
ناق ءقازىر ماشينا ۇستىندە كەلە جاتىپ ەسىنە تۇسكەنى وسى ءبىر وقيعا ەدى. قىزىلشا كۇتۋشىلەردىڭ قاسىنا كەلىپ، ماشينادان تۇسكەن سوڭ ول ويى دا بىت-شىت بوپ، ىدىراپ كەتتى.
III
— ال، ساۋمال، بيىل ءونىمدى قانشادان الماقسىڭ؟
نۇرمولدانىڭ اماندىق-ساۋلىقتان كەيىنگى اتاقتى قىزىلشاشى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى ساۋمال نوعايبايەۆاعا قويعان ءبىرىنشى سۇراعى وسى ەدى.
— نە دەپ بولادى. اللا بىلەدى، كەلەشەك كورسەتەدى.
— اۋ، سەنىڭ مۇنىڭ قالاي؟ اناۋ ءوزىڭ سياقتى تاشەنبالا، مەن بىلسەم مۇنداي جاۋاپ بەرمەيدى. ول ەسەپتەپ، ولشەپ-پىشىپ جۇرەدى دە، ءبىر-اق ايتادى.
— ايتسا ايتار. مەنەن گورى كوپ بولسا ەسەبى دۇرىس شىعار. ءجونى كەلسە، ارىق ايتىپ، سەمىز شىققانعا نە جەتسىن؟
— سەمىز شىققان ارينە جاقسى. سەن بيىل جاقسى ءونىم بەرۋگە ءتيىسسىڭ. ساعان كولحوز باسقالارعا جاساماعان جاعداي جاساپ وتىر.
— جاساعان جاعدايلارىڭا راحمەت!
— سەن ءوزىڭ كوڭىلسىزسىڭ عوي، الدەنەگە رەنجىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟ وندايىڭ بولسا ايتىپ قوي، ەڭ بولماسا بىلە جۇرەيىك!
— جوق، ءا، كىمگە، نە دەپ رەنجيمىن. مەن رەنجىسەم، وزىمە ءوزىم رەنجيمىن. كوپپەن بىرگە كورىپ، كوپپەن بىرگە بوپ، بۇرىنعى ۇيىمدە اق وتىرا بەرگەندە، نەمەسە، كەرەك بولسا ءوز قولىمنان، بۇل قول نە كورمەگەن قول دەيسىڭ، ءوز كۇشىممەن سالىپ العاندا اق بولاتىن ەكەن. نوعايبايەۆاعا كولحوز ەرەكشە قامقورلىق جاساپ وتىر، ەندى ول بۇرىن بولماعان، ەشكىمنىڭ قولى جەتپەگەن ەرەكشە ءونىم الىپ بەرەتىن شىعار دەپ كۇندەۋشىلەر كوبەيىپتى.
— ءا، سولاي ما ەدى؟ ەندى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن كوڭىلىندە ءبىر دىق بارىن ءبىلىپ ەدىم-اۋ. ال سەن ونىڭ نەسىنە رەنجيسىڭ، ونىڭ نەسىن كوڭىلىڭە دىق الاسىڭ؟ كولحوز باسقارماسىنىڭ قاۋلىسىمەن ساعان كولحوزدىڭ بۇرىنعى قوناق ءۇيى ساتىلدى. سەن ونى ءوزىڭنىڭ ەڭبەگىم ەڭ تاپقان اقشاڭا الدىڭ. كوپ بولسا ەكەن، ءبىر ءۇي كىمگە جەتەدى؟ باسقا بىرەۋگە بەرسەڭ، وعان وسىنى ايتار ەدى! ەل ىشىندە كىم جوق، بىرەۋلەردىڭ، اركىمنىڭ وسەك ايانىن كوڭىلىنە الا بەرسەڭ كۇن كورە المايسىڭ، ءبىلىپ قوي مۇنى! قاتارداعى كولحوزشى سەن تۇگىل، قوس جۇلدىز تاعىپ، وعان قوسا دەپۋتاتتىق بەلگى قاداپ، اتقا ءمىنىپ قاۋقيىپ جۇرگەن مىنا ءبىز تۋرالى دا توقسان ءتۇرلى وسەك-اياڭ ايتادى. سوعان شىداپ ءبىز دە جۇرەمىز. ايتقان ادام ايتا بەرسىن، ەشتەڭەگە رەنجىمەي، جۇمىسىڭدى تىندىرا بەر!
— ايتقان سوزىڭە راحمەت! ادام دەگەن دەگەنمەن ادام عوي، تەمىر ەمەس، داڭعىراتىپ ۇرا بەرسە تەمىر ەكەش تەمىردىڭ دە مازاسى كەتەتىن شىعار اۋ! كەيدە ءتىپتى پەندەشىلدىگىن ۇستاپ شىداي الماي كەتەسىڭ. ءوز قولىممەن سالماسام دا ءوز قولىممەن تاپقان اقشامدى بەرىپ وتىرمىن.
— ەشقانداي باسقاشا ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. ايتقانىڭ ءجون. الاڭ بولما! ەڭبەگىڭدى ەت! بيىل دا وتكەن جىلداعىداي كوپ ءونىم الۋعا ۇمتىل ەندى. ول سەنىڭ وسەكشىلەردى ەڭبەگىڭمەن سوققانىڭ بولادى.
— وسەكشىلەر الىنعان ونىممەن، قىزىلشامەن سوعىلاتىن بولسا الدەقاشان كومىلىپ قالار ەدى-اۋ!
نۇرمولدا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— راسى دا! — دەدى ساۋمال، — راسى دا. ءبىزدىڭ قىزىلشادان ونگەن قانتپەن ءۇندى شايىن تەرلەپ-تەپشىپ راحاتتانا ىشە وتىرىپ-اق، ءبىز جايلى ايتاتىندارىن ايتا بەرەدى. «سوزدە قاڭقۋ جامان، اۋرۋدا شانشۋ جامان» دەگەن ءسوزدى سوناۋ جاس كەزىنەن بىلەتىن ساۋمال جايشىلىقتا ءسوز بىلمەيتىن ءارى ۇياڭ، ءارى سوزگە ساران ادام، وسەك جايلى اشىنىپ سويلەگەندە تاپقىر بوپ كەتكەنىنە نۇرمولدا دا تاڭدانىپ قالىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە وسەك، ارىز جايلى، جاڭا عانا ءوزى سوندايدان وسى جەرگە باس ساۋعالاپ قاشىپ كەلگەندەي بولعان جايدان تاعى دا تەز قۇتىلعىسى كوپ، ءسوزدىڭ بەتىن باسقا جاققا كىلت بۇردى.
— ءبارى قۇرىسىن، ەندى ايتپاي-اق قويايىق. ىسكە كەلەيىكشى. سونىمەن قالاي، ۋادەڭدى ايت، قانشادان بەرەسىڭ؟
— ونى ايتۋ ءالى ەرتە.
— نەگە ەرتە، قاشان ايتاسىڭ؟
— ونى مىنا قىزىلشا جەر بەتىنە تۇگەل شىعىپ بولعان سوڭ، بىر-ەكى سۋدان كەيىن عانا ايتا الامىن.
— جوبامەن، ءوز كوڭىلىڭدەگىنى ايت!
— ونىڭ كەرەگى نە؟
— ءوزىن قىزىقسىڭ با باستىققا ونىڭ كەرەگى نە دەيسىڭ، كىممەن سويلەسىپ تۇرسىڭ باعانادان بەرى، جانىم اۋ؟ — دەپ نۇرمولدا كۇلدى.
— كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىمدى بىلەمىن. ماعان ايتۋ ءقازىر قيىن.
— ونىڭ نەسى قيىن! قانشا جەرگە ەكتىڭ، قانشا تىڭايتقىش بەردىڭ. كوز مولشەرىمەن بايقا، وتكەن جىلى وسى كەزدە قالاي ەدى، ءقازىر قالاي، سونى سالىستىر. سونان سوڭ ۋادەڭدى ايت. كۇزدە اسىپ كەتسەڭ قۇبا-قۇپ. ءدال تۇسسەڭ ول دا جاقسى. ال جەتە الماي قالساڭ بىرەۋ سەنىڭ قۇلاعىڭدى كەسىپ الادى دەيسىڭ بە؟
— مەنىڭ ءىشىم سەزىپ تۇر، ۋادەمدى ءبىلىپ اپ، بىلاي شىعا بەرە، انە، ساۋمال نوعايبايەۆا قىزىلشانى مۇنشا بەرەم دەپ وتىر، ال كانە، سەندەر قانشادان بەرەسىڭدەر دەپ جار سالماقسىڭ عوي. جاس كەزدەگىمىز اق جەتەر، قارتايعاندا اق جاۋلىعىم جەلپىلدەپ جاقسى دا بولسا كوزگە ەرەكشە ءتۇسىپ ،ونەگە بولماي-اق قويدىم.
— قىزىقسىڭ با، ساۋمال اۋ، كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى جار سالا ما، جوق پا، ءتىپتى ونى ەشكىمگە ايتپاي قۇپيا ۇستاي ما، ول ونىڭ ءوز جۇمىسى عوي. ودان دا ۋادەڭدى ايت!
— الدىمەن اناۋ تاشەنبالانىڭ، ودان سوڭ الگى جاڭا پەرى، جاڭا شىققان جاس كەلىنشەكتىڭ ۋادەسىن ءبىلىپ ال، سولاردىڭ ۋادەسىن ءبىلىپ العان سوڭ بارىپ ايتامىن.
ول ەكىنشى زۆەنوعا ءجۇرىپ كەتتى. قىزىلشا ەگىستىگىن كەشكە دەيىن ارالادى. ءبىر جەرگە سۋ جەتپەي جاتىر، نەمەسە سۋ شىقپايدى. ەكىنشى جەرگە تىڭايتقىش بەرىلمەگەن. ول كوبىنەسە سۋمەن بىرگە بارۋ كەرەك. ول ءۇشىن قۇلاق، اۋزىنا توگىلەدى. قۇلاق اۋىزىنا تۇتاس توگىلمەسە، تىڭايتقىش تا تۇگەل بارمايدى. كەيبىر جەردىڭ العاشقى وتاعى وتالماي-اق سۋ بەرگەن. مۇنىڭ ءبارى اگروتەحنيكالىق شارالاردى بۇزۋشىلىق دەپ ەسەپتەلەدى. ءونىمدى كەمىتەتىن، ەگىستىككە زيان كەلتىرەتىن وسىنداي جايلار.
نۇرمولدا ەگىستىكتى ابدەن شارشاعانشا ارالاپ، سۋشىمەن دە، زۆەنو جەتەكشىلەرىمەن دە سويلەستى، اقىلىن ايتتى، ەسكەرتۋلەر جاسادى. كەشكە قاراي، اۋىلعا كەلگەن بويدا ۇيىنە دە كىرمەستەن، ەرتەدەن بەرى ءنار سىزباي كوپ، كەڭسەگە وتىردى. بريگاديرلەردى، اگرونومدى، تاعى باسقا قىزمەتكەرلەردى جيناپ كەڭەس وتكىزدى. كەڭەستەگى باستى ماسەلە قىزىلشا كۇتۋ، ودان جاقسى ءونىم الۋدى قامتاماسىز ەتۋ ەدى. كوپ ءسوز بولدى. الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزى بۇگىن ارالاعاندا كورمەگەن، بىلمەگەن كەمشىلىكتەردىڭ بەتى اشىلدى.
الدابەرگەنوۆتىڭ باستى قاسيەتىنىڭ ءبىرى كەمشىلىكتى كورسە توزبەيدى. كىم بولسا دا سول جەردە، نەمەسە، سول كۇنى ايتىپ تىنۋعا قۇشتار. ول سول كۇنى ايتىلماسا كوڭىلىنە كۇدىك بولادى، الاڭ بوپ ۇيقىسى بۇزىلاتىنداي سەزىنەدى.
— ناق ءقازىر، قىزىلشاعا ءبىرىنشى سۋ بەرەردەگى بريگاديرلەردىڭ مىندەتى نە، ەڭ باستى مىندەتى قايسى؟ ەڭ الدىمەن تىڭايتقىش تۇگەلدەي، جەرگە تۇتاس بەرىلۋگە ءتيىس. سۋ بارعان جەردىڭ بارىنە تىڭايتقىش قوسا بارۋى كەرەك. بۇگىن مەن ارالاعان جەردىڭ وتىز پروسەنتىنە سۋ بارعانمەن، تىڭايتقىش بارماعان. كوپ جەردە سۋ اعاتىن قۇلاق اۋىزىندا تىڭايتقىش جوق. بريگادير جولداستار، سىزدەر ەگىستىك جەردىڭ قالاي سۋارىلىپ، قالاي باپتالىپ، قالاي تىڭايتىلىپ، ەگىننىڭ قالاي ءوسىپ كەلە جاتقانىن باقىلاماعاندا، سونى ءبىلىپ وتىرماعاندا نە ىستەيسىڭدەر؟ سەندەردىڭ مىندەتتەرىڭ جۇمىسقا ادام جىبەرۋ، جۇمىستى ءبولىپ بەرۋ عانا بولاتىن بولسا، ول مۇلدە جەڭىل، جاي جۇمىس بولعانى. سەن اندا بار، سەن مۇندا بار، سەن اربا ايدا، سەن سۋدى ءبولىپ بەر دەپ قاراپ وتىراتىن بولساڭدار، جۇمىس وڭبايدى. ءونىم الا المايمىز. ءبىزدىڭ كولحوزىمىزدىڭ بايلىعىنىڭ تورتتەن ءۇشى وسى قىزىلشادان ءتۇسىپ وتىرعانىن بىلەتىن ۋاقىت جەتتى. قىزىلشا ءبىز ءۇشىن التىنمەن، كۇمىسپەن بىردەي. بىردەي عانا ەمەس سول التىنى مەن كۇمىسىڭنىڭ ءوزى. ويتكەنى وسى كۇنى ساناپ وتىرعان كوك الا قاعاز اقشاڭىز سول قىزىلشادان ءتۇسىپ وتىر. ارينە، مۇنى ەسكە سالۋ ارتىق تا. ويتكەنى مۇنى وسى كولحوزدىڭ ەڭكەيگەن كارىسىنەن باستاپ، ەڭبەكتەگەن جاسىنا دەيىن بىلەدى.
ول قىزىلشا ەگىسىنىڭ جايىنا توقتادى، كوپ مىندەر، سىندار ايتتى.
— ال ەكىنشى ءبىر ماسەلە بار. وزدەرىڭە بەلگىلى، بيىل كۇزدە كولحوزدىڭ وتىز جىلدىق مەرەكەسى بولماق. ونى بۇكىل اۋدان، وبلىس ءبىلىپ وتىر. ال ءبىز كولحوزىمىزدىڭ وتىز جىلدىق مەرەكەسىن نەمەن، قانداي تابىسپەن قارسى الماقپىز. مىنە، اۋەل باستان ويلايتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى مەنىڭشە وسى. ءبىز ءوز كولحوزىمىزدىڭ باياعىدان بەرى اششى تۇششىسى بىردەي باتىپ، ىستىق سۋىعىنا كۇيگەن كولحوزدىڭ وتىز جىلدىعىن تابىسپەن، ەڭبەكتەگى تابىسپەن، مول ءونىم اپ قارسى الساق، ول جامان با؟ قايتا ابىروي، اسا ۇلكەن ابىروي بولار ەدى...
نۇرمولدا ابدەن شارشاپ كوپ ۇيىقتادى.
ەرتەڭىنە تاڭنان تۇرىپ كەڭسەگە قايتا كەلدى. ناق ءبىر اڭدىپ وتىرعانداي كوميسسيا باستىعى ارتىنشا اق جەتىپ كەلدى.
كۇنى بويى ول وسى كوميسسيا باستىعىمەن سويلەستى. اقىرىندا:
— تەكسەرىڭدەر، كەمشىلىگىمىز بولسا اشۋعا كومەكتەسىڭدەر. ەسىك اشىق. تەكسەرىڭدەر. ءبىر بۇل ەمەس، بۇدان بۇرىن دا تالاي تەكسەرىس، سۇرگىندەر بولعان. ولاردىڭ قورىتىندىسىنا قاراڭىزدار. ايتەۋىر ءادىل بولسىن! — دەگەندى ايتتى.
تەكسەرۋ ۇزاققا سوزىلدى.
بەسىنشى تاراۋ
I
نۇرمولدا مەن كوبەن كەشكە قاراي كەڭەس الدىندا كەزدەستى دە ىشكە، پرەدسەداتەلدىڭ بولمەسىنە ەندى. بۇگىنگى ىستەگەن جۇمىستىڭ قورىتىندىسىن شىعارىپ، ەرتەڭگى ىسكە تاپسىرما بەرىلەتىن وتكىنشى جيىنعا دەيىن ەكەۋى كەڭەسىپ وتىردى. الدابەرگەنوۆ ەڭ الدىمەن كولحوز مۋزەيىن ۇيىمداستىرۋدىڭ جايىن ايتتى.
— قاشان، كىم قايدان باستاما كوتەرىپ، كولحوزدىڭ تاريحىن كورسەتەتىن مۋزەي جاسايىق دەگەنشە كۇتە بەرۋدىڭ ءجونى بار ما؟ ءبىز ونى كۇتپەي-اق جاسايتىنىمىزدى جاساي بەرەيىك!
— مۋزەيدى جاساۋعا ازىرلىك ءجۇرىپ جاتىر. جاساعان جوبامىز دا بار.
— وعان مەنىڭشە كوپ جوبانىڭ قاجەتى دە جوق. ازىرشە ءتورت قابىرعالى ۇلكەن ءبىر بولمە بەرەمىز مۋزەيگە. ونىڭ كىرە بەرىستەگى قابىرعاسىنا كادىمگى اعاش سوقادان باستاپ، وسى زامانعى ەڭ كۇشتى تراكتوردىڭ سۋرەتىنە دەيىن ىلەسىڭ. كولحوزدىڭ قازىرگى باي دا، مىقتى دا تەحنيكاسى وسىندا كورىنەدى. ال توردەگى ەڭ نەگىزگى قابىرعاعا ادامداردىڭ، كولحوز ەڭبەككەرلەرىنىڭ ۇلكەن-ۇلكەن فوتوسۋرەتتەرىن ىلەسىڭ. قويعاندا تالاس، وكپە، ناز تۋمايتىن بولسىن. ول ءۇشىن كولحوزداعى وردەن مەن مەدال العان شارۋالاردىڭ ءبارىن ىلۋگە ورىن دا جەتپەيدى. سەن، ەڭ الدىمەن كولحوزداعى سوسياليستىك ەڭبەك ەرلەرى مەن كولحوزىمىزدان شىققان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ماتاي بايسوۆتىڭ عانا فوتوسۋرەتتە ىلەسىڭدەر. سوندا مىنە، مىنا رەتپەن ىلەسىڭ! ارينە، مەن ايتپاسام دا، ەڭ الدىمەن مەنى، الدابەرگەنوۆ نۇرمولدانى ءبىرىنشى ەتىپ ءىلىپ قوياسىڭدار!
ول كۇلىپ قويدى.
— ە، وعان داۋ بار ما؟
— داۋ نەگە بولماسىن، بار عوي. ءبىراق، ەكى جۇلدىز الدى دەيسىڭ دە، الدىمەن ءبىرىنشى ەتىپ ىلەسىڭ. مەن ولاي بولماسىن دەسەم دە سولاي ەتەسىڭدەر!
— ءجونىنىڭ ءوزى دە سول عوي.
— بۇل جولى ءجونى ولاي بولماي-اق قويسىن.
— ەندى قالاي؟ ەڭ سوڭىنا ىلەمىز بە، الدە مۇلدە ءسىزدىڭ پورترەتىڭىزدى ىلمەيمىز بە؟
— ماعان مىناۋ دالادا تۇرعان تاس پەن قولادان جاساعان دا جەتپەي مە؟
— ول وكىمەت قاۋلىسىمەن جاسالعان. ءبىز ءوز كولحوزىمىزدىڭ ءوسۋ جولىن كورسەتەتىن مۋزەي جاسايمىز. وعان ءسىزدى باس ەتىپ، الدىمەن كورنەكتى جەرگە ىلەمىز. بۇعان داۋ بولماسا كەرەك. الفاۆيتپەن جازعاندا دا ءسىز الدا تۇراسىز.
— ال داۋلاسپاي-اق قويدىق. ءبىراق، پورترەتتەر مىناداي رەتپەن ءىلىنسىن! — دەپ ول كوبەنگە قارادى دا، ءتىزىم جاساي باستادى.
بايسوۆ ماتاي — سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى. العاشقى ەر وسى.
الدابەرگەنوۆ نۇرمولدا.
ايداربەكوۆا تاشەنبالا.
اسانبايەۆ بازارباي.
نۇرمانبەتوۆ اقىق.
نوعايبايەۆا ساۋمال.
ەسبولاتوۆا قايتشا.
نۇرپەيىسوۆ نۇرعالي.
جيدەبايەۆا نۇريلا.
سەرىكوۆ ءداۋىتالى.
الىمبەكوۆا سارا.
تەرلىكبايەۆ مىرزاعۇل.
تەرگەۋوۆا قالدىبالا.
دايىروۆا ءزارىش.
ءمۇساپىروۆ اپپاق.
رىسقۇلوۆ احمەتقۇل.
ول بۇلاردى جازىپ بولدى دا:
— تاعى كىمدەر قالدى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرلەرىنەن؟ — دەپ سۇرادى.
— وسى عوي.
— وسى ما، مىنە وسىلاردىڭ ءوزى ءبىر قابىرعانى الادى. ال ءۇشىنشى قابىرعاعا كولحوزدىڭ ءوسۋ جولىن، تابىسىن، ءار جىلعى تابىسىن جەكە-جەكە كورسەتەتىن وتىز جىلعا ارنالعان وتىز سان، الگى نە دەۋشى ەدى، دياگراممالار كەرەك. ءبىزدىڭ كولحوز جايلى ەرتەلى-كەش جازىلعان گازەتتەر مەن جۋرنالداردا شىققان ماقالالاردان نەگە ۇزىندىلەر الىپ كەلتىرمەسكە! مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى ماتەريال، وسىلاردىڭ ءبارى ءبىز وتكەن جولدى باياندايدى.
— ءبىزدىڭ دە جوبامىز وسى ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزعا ۇقساس ەدى. ناق وسى ءسىز ايتقانداي ەتىپ جاساۋعا كىرىسەمىز.
— ناق مەنىڭ ايتقانىمداي ەتۋ مىندەتتى ەمەس. مەن ءوز ويىمدى ايتتىم. باسقا دا جاقسى ويلار بولسا كورسەتىڭدەر. ماسەلەن، كولحوز اۋىلىنداعى مادەنيەت، اعارتۋ ءىسى شە! وتىزىنشى جىلى بىزدە قانشا ساۋاتتى ادام بار ەدى؟ ونىڭ قانشاسى باستاۋىش، ورتا، جوعارى ءبىلىمى بولدى؟ ال ءقازىر شە! بىزدە ءقازىر ساۋاتسىز ادام جوق. ال، اۋىلدا جوعارى ءبىلىمدى، ورتا ءبىلىمدى جۇزدەگەن ادام بار. بۇل ءبىزدىڭ تابىسىمىز ەمەي، نەمەنە؟ كەشە عانا وت باسىندا، وشاق قاسىندا جۇرگەن تاشەنبالا، ساۋمال، سارالاردىڭ ءومىرىن، ەڭبەك جولىن، بۇگىن كىم ەكەنىن ايتۋ قاجەت پە، قاجەت-اق. ءبىر سوزبەن ايتسام، مۋزەي جاساۋدى شىن كولعا الساق، ءبىر بولمەنى ەمەس، وسى تۇرعان ەكى قابات، ون التى بولمەلى ءۇيدى تۇگەلدەي مۋزەي ەتىپ جىبەرۋگە ابدەن بولادى.
كوبەن وزىنەن-وزى قىزارىپ كەتتى. نۇرمولدا ونى بايقاپ قالدى.
— مەن ماسەلەنىڭ زاتىن، اتىن عانا ايتىپ وتىرمىن! — دەدى ول.
— ءبىراق، كوپ بولسا ەكى جەتىدەن سوڭ اشىلاتىن بولسىن. «كەش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن ەمەس پە، كەيىن تولىقتىرا جاتارمىز.
بۇلاردىڭ ۇستىنە وتكىنشى جيىنعا كەلۋشىلەر كەلىپ كىردى. العاشقى اڭگىمە ءۇزىلىپ كەتتى.
وتكىنشى جيىن باستالدى. كەلگەندەر تاپسىرما الدى.
II
كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ بولمەسى قايتا بوسادى. كەڭسەدە نۇرمولدا مەن كوبەن عانا.
— كولحوزشىلارعا حابارلاپ قويدىق. كەشكە قاراي كولحوزشىلار ەسكى كلۋبقا جينالادى.
— وندا نە بولماق؟
— ءسىز سويلەيسىز.
— نە دەيدى؟ نە سويلەيمىن.
— مىنا اراب ەلىن ارالاپ قايتقان ساپارىڭىز جايىندا ايتاسىز.
— اۋ، ونداي نارسەنى كۇنى بۇرىن ەسكەرتپەي مە، نەمەسە، كەلىسىپ الماۋشى ما ەدى؟
— كەلىسەتىن، ەسكەرتەتىن نەسى بار. كورگەن بىلگەنىڭىزدى ايتاسىز دا...
— ءپالى، كوبەن، مەنى ءبىر بۇرىشقا ايداپ اكەپ تىقتىڭ عوي.
— كەلىسكەنمەن ءبارىبىر ءسىزدىڭ ۋاقىتىڭىز بولمايدى، ودان دا وسىنداي سايابىر كەزدە ەتكىزىپ جىبەرگەنىمىز ارتىق. حالىققا حابارلاپ قويدىق.
— حابارلاپ قويساڭدار كەلىستىم. قاي كەزدە باستالادى؟
— كەشكى توعىزدا باستاساق، ءبىر ساعاتتا بىتىرەمىز.
الدابەرگەنوۆ كەلىستى دە، باسقا جۇمىسىنا وتىردى.
كوبەن اسىعىس شىعىپ، ەگىن دالاسىنا، قىزىلشاشىلارعا بەتتەدى. ويتكەنى ونىڭ حابارلاپ قويعانى وتىرىك ەدى. وعان ەڭ الدىمەن الدابەرگەنوۆتى كوندىرىپ السا، حابارلاۋ قيىن ەمەس-تى.
مەرزىمدى كەزىندە كەزدەسۋ باستالدى. الدابەرگەنوۆ مىسىر جەرىندە، ونىڭ ورتالىعى كايردە ازيا مەن افريكا ەلدەرىنىڭ ىنتىماق كونفەرەنسياسى بولعانىن، سوعان ءوزىنىڭ قاتىسقانىن، ءسوز سويلەگەنىن ايتتى. ايتقان ءسوزىنىڭ مازمۇنىن قىسقاشا بايانداپ شىقتى. جۇرت جاقسى دا ىقىلاستى تىڭدادى.
— كونفەرەنسياعا ازيا مەن افريكانىڭ بارلىق ەلدەرىنەن ادامدار قاتىستى. بارلىعى دا ءوز ەلىنىڭ حال-جايىن، سوعىستان كەيىنگى قول جەتكەن تابىستارىن ورتاعا سالدى. سويلەۋشىلەردىڭ ايتقانىنا زەر ساپ، ۇقىپتى تىڭداپ، تالداۋ جاساساڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، بىزدەن ارتىعى جوق. ءبىز ءوزىمىز دە بايقاماي قاپپىز، ءبىز وزىق تۇرمىز. ونى سىرتقا شىعىپ، باسقالارمەن سالىستىرعاندا عانا انىق كەرۋگە بولادى.
الدابەرگەنوۆ جارتى ساعاتتان اسا سويلەپ، ەندى وتىرا بەرگەندە:
— جوق، مۇنىڭىز از، ادەيى باس قوسقاندا! — دەپ قالدى بىرەۋلەر.
— ەندى سۇراۋ بەرىڭىزدەر، سوعان جاۋاپ قايتارىپ كورەيىك!
— ونىڭىزعا كونەمىز.
— ال، كانى، كىمدە سۇراۋ بار؟ — دەدى كوبەن ورنىنان تۇرىپ.
زالداعىلار بىر-بىرىنە قارادى. ءبىر كەزدە تاناۋى ەدىرەيگەن كەلتە مۇرىن، تىك مۇرتتى قارا كىسى ورنىنان تۇردى. الدابەرگەنوۆ ونى تاني كەتتى دە:
— ال اپپاق، سويلە! — دەدى.
ول كىدىرە بەردى. سۇراۋىن نە ۇمىتىپ، نە ەسىنە تۇسىرە الماي تۇرعان سياقتى اڭىرا بەردى. اپپاق دەگەن اتى بولماسا، ءوزى قاپ-قارا، ونىڭ ۇستىنە ابدەن كۇنگە كۇيگەن كىسى ەكەن، سودان دا بولار، قىسىلعانى، قىزارعانى وڭىنەن كورىنبەيدى. قايتا ەدىرەيگەن شالتىك تاناۋىنىڭ استىنداعى تىپ-تىك مىسىق مۇرتىن بىر-ەكى رەت شيراتىپ قويىپ، الدەن ۋاقىتتا بارىپ وڭ قولىنىڭ ساۋساعىن كوتەردى.
— ءاي، نۇرمولدا، وسى سەن مىسىر دەدىڭ، قايىر دەدىڭ. سەنىڭ سول ايتقاندارىڭ الگى پايعامبارلاردىڭ ءولى ەمەس پە؟
— ءدال ءوزى! — دەدى نۇرمولدا كۇلىپ.
— ءدال ءوزى بولسا، سەن پايعامباردىڭ جاتقان جەرىنە باردىڭ با؟
— ونىڭ جاتقان جەرى باسقا مەملەكەتتە. وندا بولمادىق. ءاي، اپپاق، پايعامباردا جۇمىسىڭ نە، ودان دا باسقا بىلگىڭ كەلگەنى بولسا، سونى سۇرا دا!
— پايعامباردا مەنىڭ جۇمىسىم نەگە بولماسىن. مەنىڭ ودان كورگەن زورلىق-زومبىلىعىم جوق، ماعان ول ەشبىر زيان دا، پايدا دا جاساماعان ادام. اتا-بابامىز قۇرمەت تۇتقان سوڭ جۇمىسىم بولدى دا. ال، ەندى ەكىنشى سۇراعىمدى تىڭدا: سەن عوي، ءۇندى ەلىنە دە باردىڭ. سوندا دا پايعامباردىڭ ساقالىنىڭ ءبىر تالى ساقتاۋلى تۇر دەيدى. سەن ونى كورە الدىن با؟
الدابەرگەنوۆ كۇلىپ الدى، ارتىنشا كۇلە تۇرىپ.
— اپپاق، سەن ناماز وقىپ، مەككە ءماديناعا بارايىن دەپ جۇرگەننەن ساۋسىڭ با؟ — دەدى. — ونداي ساقالدى دا كورگەنىم جوق.
— جوق، وندايىم جوق. وزىمە ەشبىر زيان دا، پايدا دا كەلتىرمەگەن مۇحامبەت تۇگىل، مىنا كۇندە ءسوزىن ەستىپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ بريگاديردىڭ ەسىمىن قۇرمەتپەن اتايمىز، نە، مۇحامبەت سول قۇرلى جوق پا؟ بىلگىم كەلەدى دە. ال، ەندى سەن مەنىڭ ءۇشىنشى سۇراعىما جاۋاپ بەر.
— اۋ، اقساقال، باسقالاردىڭ دا كوكەيىندە بىردەڭە بار شىعار، كەزەك بەرمەيسىز بە؟
— ولار ويلانا تۇرسىن.
— دۇرىس، سۇراسىن اپپاق، سۇراسىن.
— ال ەندى ءۇشىنشى سۇراعىم. ەرتەدە پايعامباردىڭ ەلىنە بايلار، بيلەر، قولىندا دۇنيە-مۇلكى كوپ مولدالار باراتىن. سەنى كورگەندە، سەن كىمسىڭ، قانداي ادامسىڭ دەگەن جوق پا؟
— دۇرىس اق، مۇنداي سۇراقتىڭ اكەسى سۇراق بولدى. ءۇزىلىس كەزىندە ءبىر جاس جىگىت، سۋرەتشى كەلىپ، مەنى سۋرەتكە ءتۇسىردى دە، ءاتى-جونىمدى سۇراپ بولعان سوڭ، ونى جازىپ الدى دا، ارتىنشا ءسىز اسقان باي بولارسىز، سول بايلىقتىڭ ارقاسىندا كەلگەن بولارسىز. جالپى دۇنيەقورىڭىز قانشا دەپ سۇرادى. العاشقىدا ساسىپ تا قالدىم. نە دەۋ كەرەك؟ تاپقانىم مىناۋ بولدى، كەدەي دەسەڭ، كەدەيمىن، باي دەسەڭ بايمىن. ماسەلەن، ءوزىڭ قالاي قارايسىڭ، مەن سياقتى ادام باي بولا ما، كەدەي بولا ما؟ ول مەنىڭ كيىمىمە، تۇرىمە، كەۋدەمدەگى وردەندەرىمە، ەكى جۇلدىزعا» قارادى دا، «ارينە، ءسىز وتە باي ادامسىز، جانە وتە اتاقتى ادامسىز» دەدى. دۇرىس، تاۋىپ كەتتىڭ دەپ، مەن ونىڭ ارقاسىنان قاقتىم. ول ءماز بوپ جايىنا كەتتى. ءبىراق، وسىنى ەستىپ تۇرعان ءبىر افريكاندىق قاسىما كەلدى دە، ءسىزدىڭ بايلىعىڭىز اقشامەن ەسەپتەگەندە قانشا بولادى دەدى.
— مەنىڭ جەكە.باسىمدا ەشتەڭە جوق. ءبىزدىڭ بايلىعىمىز ورتاق. ەگەر ول بايلىقتى ايتسام، ەسەپ جوق. ونىڭ نەسىن سۇرايسىز. — ءبىزدىڭ سوزىمىزگە اراب جازۋشىسى راشاد يبراگيم ارالاستى. ول ءسوزىن بايلىقتان باستامادى، قالاي تۇراسىزدار دەپ سۇرادى.
— جاقسى تۇرامىز.
— ەلەكتر بار ما؟
— بار. سيىردى دا ەلەكترمەن ساۋامىز.
— كيىم، تاماق مول ما؟
— مول اق. كەرەكتىڭ ءبارى بار.
— ءبارىڭىز ءبىر قازاننان، ءبىر اسحانادان ىشەسىزدەر مە؟
— اركىمنىڭ ءوز قازانى، ءوز وشاعى، ءوز ۇلەسى بار. ول كولحوزعا ەڭبەك ەتەدى دە، ەڭبەگىنە قاراي كەرەگىنشە الادى، جەيدى، ىشەدى، كيىنەدى.
— جاننىڭ ءبارىنىڭ كەرەگىنە جەتەتىندەي كولحوز سونشالىق باي ما؟
— باي. ايتايىن، كولحوزدا ءبىر مىڭ ءۇش جۇزدەي ءۇي بار. ءار ۇيدە ورتا ەسەپپەن بەس ادامنان بولعاندا التى مىڭ بەس ءجۇز ادام بار دەيىك. مىنە، وسىنشا ادامنىڭ مىناداي ورتاق بايلىعى بار: كولحوزدىڭ جىلدىق تابىسى جيىرما ميلليون سوم. بۇل جان باسىنا قانشادان كەلەدى. ءوزىڭىز ساناڭىز. مۇنىڭ ۇستىنە كولحوزدا ەلۋ مىڭ قوي، ءۇش مىڭ سيىر، مىڭداي جىلقى بار. كولحوزدىڭ مەملەكەتتەن ساتىپ العان جۇزدەگەن كومباين، تراكتور، اۆتوماشينا، بۋلدوزەرى تاعى بار. كولحوزشىلار ءارى جارىق، ءارى كەڭ، ادەمى ۇيلەردە تۇرادى. شارۋالار تۇراتىن ۇيلەردىڭ ءبارى دە جاڭا ەكەنى سونشالىق — تۇگەلدەي سوعىستان كەيىن سالىنعان. كولحوزدىڭ ورتالىعىنداعى ازىق-تۇلىك، ماتا، كيىم-كەشەك ماگازيندەرىندە ادامعا كەرەكتىڭ ءبارى دە بار. كولحوزشىلار ەڭبەكاقىعا اقشا، استىق تاعى دا باسقا تاماقتىق زاتتار الادى. وزىنەن ارتىعىن ساۋدا ورنىنا وتكىزەدى، ساتادى. ءبىزدىڭ كولحوزىمىزدىڭ ورتالىعىنان ون ەكى شاقىرىم جەردە تالدىقورعان دەپ اتالاتىن ۇلكەن، ادەمى قالا بار. سونىڭ وزىنە كولحوزشىلار وتە سيرەك بارادى. ويتكەنى كولحوزدىڭ ورتاسىندا كينوتەاتردان باستاپ ادام بالاسىنىڭ قىزىعى، يگىلىگى، كەرەگى دەگەننىڭ ءبارى بار.
ول مەنى باستان-اياق ءبىر رەت شولىپ ءوتتى:
— شىن ماعىناسىندا باي ەكەنسىزدەر! سونىڭ ءبارى كوللەكتيۆتىك ەڭبەكتەن تۇسكەن بە؟
— ەندى قايدان دەپ ويلايسىز؟ — دەپ وزىنە قارسى سۇراۋ قويدىم.
سوزگە العاشقى سۋرەت تۇسىرەتىن جىگىت قايتا ارالاستى. مەنىڭ جايدارى قاراعان كوزىمە، بارلىق سۇراعىنا مۇدىرمەي بەرگەن جاۋابىما قىزىقتاپ، بەتىمە قايتا-قايتا قاراپ الدى دا، كەۋدەمدەگى ەكى «التىن جۇلدىز» مەدالىنە ءۇڭىلىپ:
— قولمەن ۇستاپ كورۋگە بولا ما؟ — دەدى.
— بولادى!
ول قولىمەن ۇستاپ، ولاي-بۇلاي اۋدارا قاراپ:
— ءوزى اۋىر ەكەن، تازا التىن با؟
— تازا بولار.
— تازا التىن، ءا؟ مۇنىڭ ەكەۋىن بىردەي سىزگە نە ءۇشىن بەردى؟
— ەتكەن ەڭبەگىم ءۇشىن.
— سىزگە ەڭبەگىڭىز ءۇشىن اقشا بەرمەي مە؟
— بەرەدى. التىن دا بەرەدى.
— ەڭبەك ءۇشىن دەيسىز، ءا؟
— ەڭبەك ءۇشىن.
— مەنىڭ اكەم ءومىر بويى ەڭبەك ەتتى. ءبىراق، ەڭبەگىنە التىن تۇگىل، تاماعىنا جەتەتىن نان دا الماي كەتتى. سوندا، ەڭبەك بولعاندا، سىزدەردە قانداي ەڭبەك؟
— استىق، قىزىلشا وسىرەمىز. مال باعامىز. ادەمى ۇيلەر سالامىز.
— مەنىڭ اكەم دە نىلدە، سۋەستە جۇك تاسۋشى بولدى. ءبىراق، ونىڭ ەشقانداي التىنعا قولى جەتكەن جوق. مەنىڭ اكەم سوناۋ ءبىر جاس كەزىندە مىنا كايردەگى ءزاۋلىم، ادەمى ۇيلەردى سالىسقان. ءبارىبىر ونىڭ اتى دا شىققان جوق، التىن دا العان جوق. مىناۋ قاڭقايىپ، قايقايىپ تۇرعان ۇيلەردىڭ قىشىنا مەنىڭ اكەمنىڭ اششى تەرى توگىلگەن. ءقازىر بۇل ۇيلەردىڭ كىمگە بولا، نەگە بولا سالىنعانى عانا بەلگىلى شىعار. كوپ بولسا كىمنىڭ اقشاسىنا، كىم سالدىرعانى بار شىعار. ال كىمدەر سالدى، قانداي ەڭبەك كەتتى، قانشا ادام ءولدى، ءوشتى، كىم قانشا الدى؟ كىمدە-كىمنىڭ اقىسى كەتتى دەگەندى ەشكىم بىلمەيدى. مەن سۋرەت ءتۇسىرىپ كۇن كورە ءجۇرمىن.نە ءبارى سۋرەت تۇسىرەم». ال، مەن سىزدەردە ادام ەڭبەگىنىڭ وتە ارداقتى ەكەنىنە تاڭ قالام. ءبىز ءوزى، ارابتار تەگىندە، الىمىزگە قاراماي ءفالسافا حالىقپىز. مەنىڭ ءوز ۇعىمىمشا ادام ەڭبەگىن دۇرىس باعالاي ءبىلۋ دەگەن ءسوز، ول ۇلىلىقتىڭ بەلگىسى. ال، ەندى ءسىزدىڭ تابىسىڭىز قانداي؟
— قانداي تابىستى سۇرايسىز؟
— ماسەلەن، ءسىز باسقا شارۋالاردان كوپ الاتىن شىعارسىز؟
— نەگە مەنى باسقادان كوپ الادى دەپ ويلايسىز؟
— ءسىز باستىق بولارسىز. ءبارى ءسىزدىڭ قولىڭىزدا. كەرەگىنشە الاتىن بولارسىز.
— بىزدە ونداي زاڭ جوق. بىزدە كىم جاقسى، كوپ ەڭبەك ەتسە، سول جاقسى دا، كوپ تە الادى. مەنەن تابىسى ارتىق كولحوزشىلار بار. ماسەلەن، كەشەگى سوعىستا ءبىر اياعىنان ايرىلعان مۇگەدەك ءبىر شوپان بار. اتى بالىقباي. قوي باقپاي-اق، ۇيىڭدە پەنسياڭدى الىپ وتىر دەسەك كونبەيدى. ءسويتىپ ول قوي باعادى. ونىڭ جىلدىق تابىسى وتىز مىڭ بولادى. مەن كوپ بولسا جيىرما ءتورت مىڭ الامىن.
الگى سۋرەت ءتۇسىرىپ جۇرگەن جىگىت جاعاسىن ۇستادى. ول تاڭ بولعانى. جازۋشى ءوزىن ودان گورى سابىرلى ۇستادى.
— مەن ءسىزدىڭ باي دا، جاقسى. دا تۇراتىنىڭىزدى تۇرىڭىزدەن اق، كيىمىڭىزدەن اق كورىپ تۇرمىن. ءفاشيزمدى جەڭگەن، ودان كەيىن كوسموستى بيلەي باستاعان ەلدىڭ ادامىن كەدەي ەكەن، بيشارا ەكەن دەپ ايتقانمەن ەسۋاس بىرەۋ بولماسا ەشكىم نانبايدى. ءبىزدىڭ اسۋاندى سالۋعا كەلىپ جاتقان تەحنيكانىڭ ءوزى اسا باي ەلدىڭ، اسا ونەرلى ەلدىڭ، ەڭبەكقور ەلدىڭ دۇنيەسى ەكەنىن كورسەتەدى! — دەدى جازۋشى.
توبەم كوككە جەتكەندەي كوتەرىلىپ قالدىم.
— ءاي، نۇرمولدا، الگى اق كيگەن ۇزىن شالمەن، كىم ەدى، قۇداي-اۋ؟ سونىمەن كەزدەسكەنىڭدى ايت! — دەپ تاعى بىرەۋ قول كوتەردى.
— كىمدى ايتاسىز؟ سۇراقتى جوندەپ بەرە ءبىلۋ قاجەت؟ — دەپ بەدىرەيىپ كوبەن تۇر.
— الگى ءبىر جەيدەشەڭ جۇرەتىن ءۇندىنىڭ شالى شە؟
— ە، ەندى ءتۇسىندىم. بۇل كىسى ءۇندىستاننىڭ پرەمەر-مينيستر! دجاۆاحارلال نەرۋدى ايتىپ تۇرعان بولار.
— ءيا، ناق سونىڭ ءوزى.
نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ دەلي قالاسىندا بولعان بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك اۋىلشارۋاشىلىق كورمەسىنە قاتىسقانىن ايتتى.
— يندياعا، ونىڭ استاناسى دەليگە كەلگەنىمە ەكى-ۇش كۇن بوپ قالدى. كورمە دەگەن تىم ۇلكەن. ارالاپ تاۋىساتىن سىڭاي جوق. كۇنى ىسسى. ءبىر كۇنى تەرلەپ-تەپشىپ دەگەندەي، ارالاپ كەلە جاتىر ەدىم. توڭىرەك تولى ادام. اركىم ءوز تىلىندە دابىرلاپ سويلەپ، كۇلىپ ءجۇر. ءبىر مەزگىلدى توڭىرەك تىنا قالدى. جان-جاعىما مەن دە كوز تاستادىم. جاننىڭ ءبارى ءبىر جاققا قاراپ قالعان ەكەن. سول جاعداي مەن دە قارادىم. ءبىر توپ ادام بىزگە قارسى كەلەدى ەكەن» ورتاسىندا بىرەۋى تانىس ءتارىزدى. اپىر-اۋ مىنا كىسىنى قايدا، قاشان كورىپ ەدىم دەپ، ۇڭىلە قالدىم. سۋرەتىن ساڭ رەت، ءوزىن ەكى رەت بۇرىن كورگەن ادامىم بوپ شىقتى. دجاۆاحارلال نەرۋ ەكەن. قالتا قاراپ تۇرا قالدىم. ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ شالدارى سياقتى جۇگىرىن بارىپ، شاپ بەرىگى قولىن ۇستاي الۋ قولايسىز. ءبىر ورنىمدا تۇردىم. ءوزىنىڭ كوزى وتكىر اق ەكەن، نازارىنا ءتۇسىپ قالسام كەرەك، قاباتتاسا بەرىپ، جالت قارادى. كوردى دە، بۇرىلدى.
— ۇمىتپاسام، ەسكى تانىستاردىڭ بىرىنە ۇقسايسىڭ، اسسالاۋمالەيكۋم! — دەدى قولىن سوزىپ.
— الەيكۋمۋسسالام! مەن نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ! ءسىزدى جاقسى بىلەم، تانيمىن. ەكى رەت كەزدەستىك. بىرىندە ماسكەۋدە، بىرىندە الماتىدا.
— ەندى ءبىلدىم. ءسىز الماتىدان عوي، الدابەرگەنوۆ مىرزا!
— الماتىدان.
— وتە جاقسى قالا. ءسىز كورمەگە كەلدىڭىز بە، اللابەرگەنوۆ مىرزا!
— ءيا، كورمەگە كەلدىم، نەرۋ مىرزا!
— كەلگەنىڭىز وتە جاقسى بولعان. ال ءسىز كولحوزدان كەلدىڭىز عوي، اللابەرگەنوۆ مىرزا!
— كولحوزدان، نەرۋ مىرزا!
— ءسىزدىڭ كولحوز باي عوي، اللابەرگەنوۆ مىرزا!
— باي كولحوز، نەرۋ مىرزا!
— سىزدەر سول بايلىققا قالاي جەتتىڭىزدەر، اللابەرگەنوۆ مىرزا!
— كوللەكتيۆتىك ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا، نەرۋ مىرزا!
— مىنە، وسى جايدى، اللابەرگەنوۆ مىرزا، ءبىزدىڭ ءۇندى شارۋالارىنا ايتساڭىز. ءسىز ولارعا كولحوز دەگەن نە، ونىڭ پايداسى نە دەگەندى ايتىڭىز! سىزدەر بۇرىنعى كوشپەلى ەلسىزدەر. ءقازىر سىزدەر داۋلەت جاعىنان وزىپ كەتتىڭىزدەر! مىنە، وسى جايلاردى ايتساڭىز! — دەپ تىلەك ءبىلدىردى.
وسى كۇنى كەشكە قاراي مەنىڭ ءۇندى شارۋالارىمەن ۇلكەن كەزدەسۋىم بولدى. وندا دا وسى بۇگىنگى سياقتى سويلەگەنىمنەن سۇراققا جاۋاپ بەرگەنىم كوپ بولدى. ناق الگى دجاۆاحارلال نەرۋدىڭ ءوزى ۇيرەتىپ قويعانداي اق، فاميليامدى دۇرىس ايتپاعانىمەن تۇرماي، وعان «مىرزا» دەگەن ءسوزدى قوسادى دا، سۇراقتاردى جاۋدىرا بەرەدى.
— اللابەرگەنوۆ مىرزا! — دەدى بىرەۋى، بايقايمىن شارۋا ادامى سياقتى ەمەس ەكەن، سول ويىم دۇرىس تا بوپ شىقتى كەيىن، — اللابەرگەنوۆ مىرزا، ايتىڭىزشى، كولحوز ۇكىمەتكە نە بەرەدى، ۇكىمەت كولحوزعا نە بەرەدى؟
— كولحوز ۇكىمەتكە استىق، ەت، ءجۇن، ماي، ءسۇت، قانت قىزىلشاسىن بەرەدى. ۇكىمەت وعان كومباين، تراكتور، اۆتوشينا، قۇرىلىس ماتەريالدارىن، اقشا تاعىسىن تاعىلار بەرەدى.
— ۇكىمەت الا ما، جوق، كولحوز ءوزى بەرە مە؟ — دەدى ول.
— كولحوز ءوزىنىڭ ارتىعىن بەرەدى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ كولحوز ءبىر جىل ىشىندە ءوزىنىڭ كەرەگىن تۇتاس جيىپ-تەرىپ العان سوڭ، ءوزىنىڭ ارتىق تابىسى رەتىندە مەملەكەتكە جيىرما مىڭ سەنتنەر ەت، ون مىڭ سەنتنەر ءسۇت، ءبىر جارىم مىڭ سەنتنەر ءجۇن، ءۇش ءجۇز مىڭ سەنتنەر قانت قىزىلشاسىن، ءجۇز مىڭ جۇمىرتقا وتكىزەدى. بۇل ءۇشىن مەملەكەتتەن ميلليونداعان سوم اقشا الادى! — دەدىم مىنا مەن. — ال ەندى وزدەرىڭ كورىڭدەر! مەن وسىندا وتىرىك ايتتىم با؟
— ءبىر وتىرىگى جوق.
— ولار ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە تاڭ-تاماشا قالادى. ولاردىڭ وزىندە ءومىر بىركەلكى ەمەس. بىرەۋ وتە باي، بىرەۋ كەدەي عانا ەمەس، قايىرشى. ولار مىنا بىزدەگى سياقتى ۇيىمداسقان، كوللەكتيۆتىك ەڭبەكتىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەندەر ەمەس. كولحوز دەگەننىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ پايداسىن ايتا باستاساڭ، ولار ناق ءبىر ەرتەگى تىڭداپ وتىرعانداي-اق قايران قالادى. ال، كەيبىرەۋلەرى ءبىزدىڭ وسى كۇنگى تۇرمىسىمىزدى ايتقاندا نانبايدى.
نۇرمولدا بۇگىنگى كەشتە شەت جۇرتتا بولعانى جايلى ەداۋىر اڭگىمە ايتتى.
III
الدابەرگەنوۆ كەش قايتتى ۇيىنە. جازۋ ستولىنىڭ ۇستىندە كوپتەگەن حاتتار جاتىر ەكەن. ولاردى الىپ شەتىنەن وقي باستادى. كوپشىلىگىنىڭ ءمانى، سۇرايتىنى ءبىر سياقتى. «قىمباتتى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆيچ!» دەپ باستالعان مىنا ءبىر حات سوناۋ كارپاتتان جازىلعان. «ءبىز ءسىز باسقارعان كولحوز جايىندا وقىدىق. كولحوزىڭىز اسا وزىق، تابىسى مول كورىنەدى. ەڭ الدىمەن ءبىز، ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ شارۋالارى سىزدەردىڭ سونداي تابىسقا قالاي جەتكەندەرىڭىزدى بىلگىسى كەلەدى. ەكىنشىدەن، ءبىز ءوزىڭىزدىڭ ءومىربايانىڭىزدى تولىق ەتىپ جازىپ جىبەرسەڭىز دەپ وتىنەمىز».
حاتتاردىڭ ءبىرازى اق وسى ماندەس ەكەن. الدابەرگەنوۆكە كولحوزدىڭ تاريحىن، بۇكىل وتكەن جولىن، قازىرگى تابىسى مەن جەڭىسىن، بولاشاعىن ايتىپ بەرۋ قيىن ەمەس.
ال ءومىر تاريحىن ايتۋعا كەلگەندە ول قاتتى قينالادى. ويتكەنى ونىڭ وزىنە سالساڭ، وندا ەشقانداي ءومىر تاريح جوق. ءومىرىڭىزدى ايتىڭىز، نەمەسە جازىپ بەرىڭىز دەگەندە ونىڭ ايتاتىنى دا، جازاتىنى دا مىناۋ: «مەن نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ وكتيابر سوسياليستىك ريەۆوليۋسياسىنىڭ الدىندا، سودان ون جىل بۇرىن تۋدىم. تۋعان جەرىم مالايسارى دەگەن تاۋدىڭ ىشىندە. جاسىمنان اركىمنىڭ مالىن باقتىم. تۇركىستان-سىبىر تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسىندا جەر قازۋشى جۇمىسشى بولدىم. 1930 جىلى شۇبارداعى كولحوزعا مۇشە بولدىم. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىستىم. سوعىستا ءۇش جىل، جەتى اي بولدىم. قايتىپ كوپ، وسى كولحوزدى باسقاردىم. اقجارقىن دەگەن جولداسىم بار. كۇلاندا دەگەن قىز بالام، تولەگەن دەگەن ۇل بالام بار».
الدابەرگەنوۆتى قانشا قيناساڭ دا بۇدان باسقا ەشتەڭە ايتپايدى، ويتكەنى جوق دەيدى. ال وسى ءبىر از سوزگە ۇڭىلگەن ادام، كوپ نارسە تابۋى كادىك. باسقانى، جيىرما جىلدان اسا ۇلكەن كولحوزدى باسقارعانىن بىلاي قويعاندا، ول قاندى مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندە ءۇش جىل، جەتى اي بولعان. ءار كۇنى ايعا، جىلعا تاتىعان سول كۇندەردىڭ — ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز توقسان كۇننىڭ ىشىندە قانشاما سىر جاتىر؟ ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز توقسان كۇن قان مايداندا وتكىزگەن كۇندەردىڭ ىشىندە قانشاما ەرلىك، ازاماتتىق بار دەسەڭشى! ءبىراق، ونىڭ مۇنى ايتۋعا قولى بوساعان ەمەس. ەڭبەك مايدانى ونى ەلىكتىرىپ اكەتكەن ەدى.
مىنە، بۇگىن ءتۇنى دە ول كوپ وتىردى. ءاربىر حاتقا قىسقا-قىسقا جاۋاپ ازىرلەدى. ءبىراق، ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز توقسان كۇننىڭ ءبىر كۇنى تۋرالى دا ءلام دەگەن جوق.
التىنشى تاراۋ
I
كولحوزدىڭ ۇيىمداسقانىنا وتىز جىل تولۋ مەرەكەسىن وتكىزۋ ماسەلەسى ايتىسقا ءتۇسىپ، ءبىرى ولاي، ءبىرى بىلاي تارتتى. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى پلوتنيك ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. ءوز پىكىرىنىڭ توڭىرەگىنە باسقالاردىڭ ويىن توپتاستىرىپ، ارىزشىلداردىڭ پىكىرىن قولدادى.
— كولحوزدىڭ وتىز جىلدىعىن وتكىزۋدەن بۇرىن ارىزدى تەكسەرىپ ءبىتىرۋ قاجەت. ارىزداعى ايتىلعاندار راس بولسا، توي جاساپ، دۋمانداتىپ ەشتەڭە دە جوق. ەڭ الدىمەن كولحوزدىڭ شارۋاشىلىعىن تارتىپكە كەلتىرۋ. قاجەت، جولداس الدابەرگەنوۆتى دەگەندى ايتتى ول.
جاي ايتپادى، قىزمەتى ۇلكەندىگىن بىلدىرە، ءزىل ايتتى.
نۇرمولدا ىشتەي شيلىعىپ قالدى. قاپەلىمدە جاۋاپ تا ايتا المادى. ول پلوتنيكتىڭ بەتىنە قاراپ ۇزاق وتىردى. ايتايىن دەگەن تالاي-تالاي قىجىل ءسوزدى جۇتىل جىبەردى. نە دە بولسا ماسەلەنى اسقىندىرعىسى كەلمەدى.
— جاقسى، كەزىندە كورەرمىز! — دەدى دە شىعىپ كەتتى ول.
ارىزدى تەكسەرۋ بىتپەدى. قايتا ارىزدىڭ ۇستىنە ارىز جاۋا بەردى. ونىڭ ۇستىنەن ارىز ۇيىمداستىرۋشىنىڭ ءبىرى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتار! نازاروۆ سياقتى مىقتىلار بار. مۇنىڭ ءبارى كەلە-كەلە ءمالىم بولدى. ارىزشىلار مەن ونى قولداۋشىلار قولىنان كەلسە كولحوزدىڭ وتىز جىلدىق تويىن جاساتپاۋعا، ءتىپتى تويعا دەيىن الدابەرگەنوۆتى ورنىنان الىپ جىبەرۋگە كۇش ساپ باقتى. بۇرىنعى ايتىلعانداردىڭ ۇستىنە «الدابەرگەنوۆ ابدەن داندايسىعان، مەنمەن، وركوكىرەك، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى مەن پارتيا كوميتەتىن تىڭدامايدى. سوۆەت زاڭىن بۇزىپ، كولحوزدا ماستاردى قاماپ قوياتىن اباقتى ۇيىمداستىرعان. كولحوزشىلاردى بالاعاتتاپ، ۇرساتىن بولعان» دەگەن دالەلسىز كىنالار جابىلدى.
الدابەرگەنوۆتىڭ بۇلارعا قارسى قويار بارلىق قارۋى، بار كۇشى، جالعىز سۇيەنىشى ادالدىعى عانا بولدى. «ادالمىن. ىشكەنىم، جەگەنىم جوق. بىرەۋدىڭ اقىسىنا، ۇلەسىنە قول سالمادىم. مەملەكەت قالتاسىنا تۇسكەنىم جوق. ەلگە، وتانعا پايدادان باسقا، كوك تيىندىق زيان كەلتىرگەن جوقپىن. حالىقتىڭ ءوزى سايلاعان كولحوز باستىعىنان باسقا لاۋازىم، قىزمەت ىزدەمەدىم. مانساپقور ەمەسپىن. اتاقتى سۇراپ العانىم جوق. ەڭبەگىڭ بار دەپ وزدەرى ەلەدى، قۇرمەتتەدى، وعان كوپ راحمەتى ال ەندى مەن نەدەن قورقام؟ اققا جاق كوپ. ادالدىقتان اسقان كۇش جوق. ءبىراق قاشان ورنىمنان الىپ تاستاعانشا ويىما كەلگەن، وزىمشە دۇرىسى وسى دەگەن تىرلىگىمدى ىستەي بەرەم. كولحوزدىڭ وتىز جىلدىق تويىن وتكىزۋ كەرەك. بۇل وسى كولحوزدىڭ نامىسى، ارى، وسىنداعى ونداعان سوسياليستىك ەڭبەك ەرىنىڭ، جۇزدەگەن وردەندى، مەدالدى كولحوزشىلاردىڭ سوناۋ قىردا، قۇمدا مال باققان قويشىلاردىڭ نامىسى ءۇشىن كەرەك. كولحوزدىڭ وتىز جىلدىق مەرەكەسىن وتكىزگەننەن ەلگە، وتانعا كەلەر زيان جوق. كولحوز ءبارىن ءوز مويىنىمەن كوتەرەدى. كولحوزشىلارعا دا زيان كەلمەيدى. قايتا بۇل مەرەكە ەلىمىزدەگى كولحوز قۇرىلىسىنىڭ تابىسىن، ونىڭ زور جەڭىسىن، ۇلكەن سالتاناتىن كورسەتەتىن ماڭىزدى، اسا زور ساياسي ماسەلە. كىمدە-كىم كولحوز قۇرىلىسىنىڭ سالتاناتىن، بايلىعىن، جەڭىسىن كورگىسى كەلسە، تابىسىن كورگىسى كەلسە، كورسىن، ءبىزدىڭ مەرەكەگە كەلسىن. ءبىز كوللەكتيۆتىك شارۋاشىلىقتىڭ ۇلگىسىن، ونەگەسىن ءوز وڭىرىمىزدە ەڭ العاشقى كورسەتكەندەردىڭ ءبىرىمىز. ال سوعىستان كەيىنگى داۋىردە كولحوز قۇرىلىسىنىڭ ارتىقشىلىعى مەن ەرەكشەلىگىن، تيىمدىلىگىن، ونىڭ ومىرشەڭدىگىن، شارۋا ءۇشىن اسا قولايلى ەكەنىن تانىتقانداردىڭ ءبىرىمىز. ءبىز مەرەكە ارقىلى تاعى دا سونى ايتامىز. مۇنداي شارانى بولدىرماۋ جەتەسىزدىك، سوقىرلىق بولادى. ەل، جۇرت، ءتىپتى شەتەل ءبىزدىڭ وتانىمىزدا كولحوز دەگەننىڭ قانداي كۇش ەكەنىن بىلۋگە ءتيىس. ءبىز كولحوزىمىزدىڭ تويىن وتكىزەمىز دەپ تالاي جەرگە، اۋدانعا، وبلىسقا، رەسپۋبليكانىڭ كەيبىر جەرلەرىنە، سوناۋ موسكۆا تۇبىندەگى، بىزبەن سوسياليستىك جارىسقا ءتۇسىپ وتىرعان سوسياليستىك ەڭبەك ەرى گەنەرالوۆتىڭ كولحوزىنا دا حابارلاپ قويدىق. كولحوزىمىزدىڭ وسىنداي ۇلكەن مەرەكەسى بار، كولحوز دەگەن زور كۇش دەپ، وتكەن ساپارلارىمدا اراب، ءۇندى جۇرتىنا دا ايتتىم. ەندى مۇنى بولدىرماۋ مەن ءۇشىن عانا ەمەس، كولحوز ءۇشىن، كولحوزشىلار ءۇشىن ۇيات. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس...»
وسى وي ونى كوپ مازالادى. سوڭىنان قالمادى. ول اۋدانعا، ونىڭ باسشىلارىنا قايتا كەلدى. اۋداننىڭ ەكىنشى حاتشىسى نازاروۆ، پرەدسەداتەلى پلوتنيك قاسارىپ وتىرىپ الدى.
— ەڭ الدىمەن، تويدان بۇرىن ۇستىننەن تۇسكەن ارىزداردان اقتالىپ ال! — دەگەن جاۋاپ ايتىلدى.
— بۇل الدابەرگەنوۆ ءۇشىن ەمەس، كولحوز ءۇشىن، بۇرىن ايتىلعان ۋادە جەردە قالماسىن، دەدى نۇرمولدا.
— ۋادەنى كەلىسىپ، بىزدەن رۇقسات الىپ، سودان كەيىن بارىپ ايتۋ قاجەت ەدى.
— سەندەردىڭ ءبۇيتىپ قاسارىپ قالاتىندارىڭدى قايدان بىلەيىن؟
— سەنىڭ ءوز بەتىنشە بىلگەنىڭدى ىستەۋىڭ ەندى جەتەدى؟ — دەدى پلوتنيك سۇرلانىپ.
— مەن ءوز بەتىمشە ىستەگەندە كولحوزدىڭ نەسىن ءبۇلدىردىم، نەسىن شاشتىم؟
— ونى ارىزدىڭ ناتيجەسى كورسەتەر. كورەمىز ءالى...
— مەن سەنەن دە بۇرىن كولحوز باسقارىپ، ەل باسقارىپ كەلگەنمىن! — دەدى ول اشۋ ۇستىندە.
— ەندى مەنسىز ەل باسقارا المايسىڭ! — دەدى پرەدسەداتەل.
— كورەرمىز! — دەدى نۇرمولدا.
— كورسەك كورەرمىز! — دەدى پرەدسەداتەل.
— سەنسىز دە مەن جيىرما جىلداي باستىق بولعانمىن. بۇگىن الىپ تاستاساڭ دا كولحوزدىڭ تويىن وتكىزەمىن.
— وتكىزە المايسىڭ. مەن قاۋلى الدىرمايمىن. قاۋلىسىز سەن ءوز بەتىڭشە وتكىزسەڭ، ول ءۇشىن پارتيا الدىندا، بيۋرودا باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ! وسىنى ءبىلىپ قوي.
ول تۇيىققا تاعى كوپ تىرەلدى. شىنىندا دا قاۋلىسىز ەشتەڭە بولمايدى.
— ال ەلدەن، حابارلانعان ەلدەن ۇيات، باسقانى، الىستا جاتقاندى بىلاي قويعاندا ءوزىمىزدىڭ كولحوزشىلار الدىندا ماسقارا بولاتىن بولدىم عوي، قاۋلى قابىلداڭىزدار! — دەپ ءوتىندى ول.
وسى كەزدە ەكىنشى حاتشى نازاروۆ استىڭعى ەرنىن جىمىرا تىستەپ، ويلى تۇردە پرەدسەداتەلدىڭ كابينەتىنەن شىعىپ كەتتى. الدابەرگەنوۆ پەن پلوتنيك جەكە قالدى.
— قىزمەت ۇستىندە نە بولمايدى. بىر-بىرىمىزگە قاتتى ايتقان بولارمىز. مەنى ۇيالتپاي، كوپتىڭ الدىندا ماسقارا ەتپەي، قاۋلى شىعارىپ بەرىڭدەر! ەڭ بولماسا رەسپۋبليكا كولەمىندە ەمەس، وبلىس كولەمىندە، ءوز وبلىسىمىزدا وتكىزەيىك!
— وبلىس تۇگىل اۋدان كولەمىندە دە وتپەيدى. بۇل جونىندە ماسەلە قويۋشى بولماڭىز! — دەپ كەسىپ تاستادى.
نۇرمولدا قينالىپ ءالى وتىر. كەيىنگى ون — ون بەس جىل ىشىندە بەتىنىڭ قايتقانى، ءوتىنىشىن ورىنداتا الماعانى وسى بولار. بەتى سازارعان، ايتقانىنان قايتپايتىن، كىسىمەن مامىلەلى سويلەسە بىلمەيتىن دورەكى ادام ەكەنىن ءبىلدى. ونىڭ ۇستىنە ارىز ۇيىمداستىرۋشىنىڭ ءبىرى وسى ەكەنى ەسىنە ءتۇستى. نۇرمولدانىڭ زىعىردانى قاينادى، ىزاسى كەلدى.
— قاۋلى بولا ما؟ — دەدى ول.
— بولمايدى.
— بولماسا دا وتكىزەم.
— جاۋاپ بەرەسىڭ.
— سەن ەمەس، ءوزىم بەرەم.
— ارينە ءوزىڭ بەرەسىڭ! باسىن كەتەدى، بايقا! بۇل كۇنىڭ ءالى از.
— نە دەدىڭ؟
— بۇل كۇنىڭ از.
— سەن ارسىزسىڭ، ارىز قويسىن، وتىرىك ارىز جازدىراسىڭ. ونى جالاقور دەيدى. ونى شىنداي ەتىپ قولدايسىڭ! مەن ەندى سەن سياقتى ارسىز، ارىزقويعا كەلمەيمىن.
— كەلمەسەڭ كەلمە، سەنىڭ كۇنىڭدى باتىرامىن.
— باتىرا المايسىڭ.
— باتىرامىن.
پالەنىڭ باسى وسىنداي «بىلشىلدامادان» باستالدى.
الدابەرگەنوۆ اشۋلانىپ شىعىپ كەتتى. سازارىپ پلوتنيك قالدى. «ارىزشىلسىڭ» دەگەن سوزگە ەشتەڭە ايتا المادى. الدابەرگەنوۆتىڭ ول ءسوزدى سەزىپ قانا ەمەس، ءبىلىپ ايتقانىن ءتۇسىندى. سودان دا «نەگە ارىزشىلمىن»، «قالايشا جالاقورمىن» دەپ ايتا المادى...
الدابەرگەنوۆ اشۋلى كۇيىندە نازاروۆتىڭ كابينەتىنە قاراي ءجۇردى. ءبىرىنشى حاتشى ءبارىبىر بۇل ماسەلەنى شەشپەيدى. مۇنداي اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ماسەلەسىن نازاروۆ شەشەدى، «سول ۇسىنىس ايتسىن، سونسىن كورەرمىز» دەيدى دە قويادى. ودان دا نازاروۆقا قايتا كىرۋگە بەل بايلادى. مۇنىڭ دا ءسوزىن ەستىپ كەتەيىن دەپ ءتۇيدى.
نازاروۆ ونى كۇلىپ، ءبىر ءتۇرلى جىلى قارسى الدى.
— ال قالاي، ماسەلەنى شەشتىڭدەر مە؟
— جوق ءا، كونەر ەمەس، پرەدسەداتەل جولداس.
— ول كونبەسە بىلاي بولسىن. سەن تويىڭدى ەپتەپ وتكىزە بەر. ءبىز بىلمەگەن اق بولايىق.
— ويباي، اتاماڭىز، جولداس نازاروۆ، ءوزىم ارىزدان كوز اشا الماي جۇرگەندە، تاعى ءبىر ارىز ءتۇسسىن دەيسىز بە؟ ول بولمايدى، اڭدۋشى كوپ. باسقانى بىلاي قويعاندا پرەدسەداتەلدىڭ ءوزى ارىز ۇيىمداستىرادى.
نازاروۆ بۇل جەردە پلوتنيكتى ادەيى اق قولداعان جوق، ونى اقتامادى دا. بۇل كەزدە پلوتنيكتىڭ الدابەرگەنوۆ سوڭىنا تۇسۋشىلەردىڭ ءبىرى ەكەنى انىق تا بولعان-دى. ءتىپتى ول كولحوزدىڭ تاۋداعى جايلاۋىنا بارىپ؛ «الدابەرگەنوۆ قۇريتىن بولدى. اتاعىن الادى. ورنىنان تاعى الادى. كولحوزداعى ءبيۋستىن قۇلاتادى» دەپ وسەك تاراتقان. «سەنىڭ بالاڭدى ماسكۇنەم» دەپ ون بەس كۇنگە قاماتقان الدابەرگەنوۆ دەپ بالىقباي سياقتى سىلتاۋ تابا الماي جۇرگەن ءبىر توپ مالشىدان ارىز تۇسىرگەن دە وسىنىڭ ءوزى ەكەنى اۋداندىق كوميتەتكە دە، ونىڭ ىشىندە نازاروۆقا ءمالىم ەدى. وسى جايدى نۇرمولدانىڭ ءبىلىپ العانىنا كۇدىك قالعان جوق. سونان سوڭ دا ول بۇل جەردە، ەكەۋى جەكە وتىرعاندا پلوتنيكتى ادەيى اق اقتامادى.
— ءبىز بىلمەگەن بولايىق، وتكىزە بەر، ەپتەپ.
— ول قارسى بولسا بولمايدى. ارىز ءالى تەكسەرىلىپ جاتىر. — تەكسەرۋدى ۇزاققا سوزىپ وتىرعان دا وسىنىڭ ءوزى عوي. كوميسسيانىڭ ءبىرى دە ءوزى.
— جاعدايىڭ قيىن! — دەپ قويدى نازاروۆ.
بۇل ءسوزدىڭ ءبىر جاق توركىنىندە ۇرەيلەندىرۋ بارىن سەزدى نۇرمولدا.
— قورقىتپاي-اق قويىڭىز. مەن اشەيىن حالىقتان شىققان، حالىقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان اداممىن. ماعان كىشىرەيە قويۋ وڭاي. كوپ بولسا بۇرىنعى قالپىما، ءوز ورنىما، كادىمگى كولحوزشىما بارام.
نازاروۆ ودان مۇنداي جاۋاپ كۇتپەپ ەدى. مۇڭايىپ، ۋايىم جەپ وتىرعان ول جوق. «سەن ءالى كۇشتى ەكەنسىڭ» دەپ ويلادى دا:
— قاۋلىسىز اق وتكىزە بەر! — دەدى ول.
— بولمايدى.
— مەنىڭ اۋىزشا رۇقساتىم جەتە مە؟
— جەتپەگەندە شە!
— جەتسە، بەردىم.
— ۋادەڭىز وسى عوي.
— وسى.
الدابەرگەنوۆ نازاروۆتىڭ كابينەتىنەن قۋانا شىعىپ، تۇپ-تۋرا اۋىلىنا تارتتى.
II
كولحوز اۋىلى مەرەكەدەگىدەي بەزەندى. استىق ەت، ءجۇن، ماي، قىزىلشا جوسپارى ارتىق ورىندالدى. ەندى كولحوزدىڭ وتىز جىلدىق مەرەكەسىن وتكىزىپ، سوناۋ ءبىر كەزدەگى جۇپىنى اۋىلدىڭ ەندى بايىعانىن، مادەنيەتىنىڭ وسكەنىن كورسەتپەك. بۇل اۋىلدا ءقازىر نە جوق؟ ءبارى بار. ءزاۋلىم سالىنعان ون جىلدىق مەكتەپ ءۇيى قانداي اسەم. مالشىلاردىڭ بالالارىنا بولا سالىنعان ينتەرنات قانداي جاقسى؟ كەڭسە، مۋزەي، قوناق ءۇي، ماگازين، قانداي ادەمى سالىنعان! قالا سياقتى ءتۇزۋ، كەڭ كوشەلەرگە پلاكاتتار ىلىنگەن. كەڭسەنىڭ الدىنداعى الاڭداعى جازۋلاردا كولحوزدىڭ وتىز جىل ىشىندەگى ءوسۋ جولى تۇگەلدەي باياندالعان. دياگراممالار، دياگراممالار! بىرىنەن ءبىرى اسقان ۇزىن-ۇزىن ساندار. كولحوز قاي جىلى قانشا استىق قىزىلشا، ەت، ءجۇن، ءسۇت بەرگەنى تۇگەلدەي كورسەتىلگەن.
كولحوزدىڭ تالدىقورعان جاقتان كەلەتىن ۇلكەن كوشەسىنىڭ ورتاسىنداعى بيىككە، «كولحوزىمىزدىڭ ۇيىمداسقانىنا وتىز جىل تولعان مەرەكەمىزگە قوش كەلىپسىزدەر، قىمباتتى جولداستار!» دەپ جازىلعان.
اۋىل كوشەسى كوڭىلدى، تولعان حالىق. بۇگىن جاننىڭ ءبارى ەرتە تۇرعان. كۇن ەندى عانا شىعىپ كەلەدى.
ەڭ ءبىرىنشى بوپ جەتكەن قوناق پانفيلوۆ قالاسىنداعى «وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى» كولحوزىنىڭ پرەدسەداتەلى نيكولاي گولوۆاسكيي ەدى. ونىڭ ماشيناسىندا ءتىلشى دوسوۆ وتىر.
بۇلار ناق كەڭسەنىڭ الدىنا كوپ توقتادى. مەرەكەدەگىدەي جاقسى كيىنگەن، باسىندا ادەمى سۋسارى بوركى بار نۇرمولدا نيكولايدى كورىپ تۇرا جۇگىردى. گولوۆاسكيي دە ماشينادان شىعا ۇمتىلدى. ەكەۋى اتاقتى ەكى كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى كادىمگى تۋىسقان، جاقسى دوستارشا قۇشاقتاسىپ كورىستى. ەكەۋى ءبىر-بىرىن قۇشاعىنان شىعار» ماي، قاتتى قىسىپ كوپ تۇردى. قۇشاعىن ەكەۋى دە جازىپ جىبەرىپ، قايتا قاۋىشتى دا، ءبىر-بىرىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى، ءبىرىنشى بوپ نيكولاي گولوۆاسكيي ءتىل قاتتى.
— ال، نۇرمولدا، تويىڭ قۇتتى بولسىن، تويعا توي ۇلاسسىن! قالاي، امان-ساۋسىڭ با؟ ايەلىڭ، بالالارىڭ امان با؟
— ءبارى جاقسى! كەلگەنىڭ وتە جاقسى بولدى. ءوزىم دە ءبىرىنشى بوپ نيكولاي كەلەتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. ءىشىم سەزگەن ەكەن. وي، ساعان وتە ۇلكەن، وتە زور راحمەت. مىنە، جولداس، دوس، تۋىس دەپ وسىنداي ادامدى ايتادى.
الدابەرگەنوۆ تاعى نيكولايدى قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاعىپ قويدى.
— نۇرمولدا، سەنىڭ كولحوزىڭنىڭ تويىنا مەن كەلمەگەندە كىم كەلەدى؟ ءبىز ەڭ جاقىن، ەڭ جاقسى دوسپىز. ال جۇمىستا كۇندەسپىز. كىم وزادى، كىم قالادى؟ كولحوزدىڭ تويىن بۇگىن سەن وتكىزسەڭ، ەرتەڭ ءبىز وتكىزەمىز. سەن تاعى دا العا ءتۇسىپ، بىزگە جاقسى جول سالىپ، ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ وتىرسىن. ەندى كولحوز تويىن ءبىز دە وتكىزەمىز. سويتە-سويتە بۇل ءوزى بەلگىلى سالتقا، قالىپتى ادەتكە اينالادى.
— يلاحيم، سولاي بولعاي!
— كورەرسىڭ، ەندى ءوزى دە سولاي بولادى.
ىشىنەن «سولاي بولسا وڭدى بولار ەدى-اۋ» دەپ ويلاعانمەن نۇرمولدا بۇل باستامانىڭ سالتقا اينالىپ، ەتەك الىپ كەتۋىنە سەنگەن جوق. ونىڭ كوز الدىندا پلوتنيك تۇردى. ءار جەردىڭ ءوز پلوتنيگى جوق دەيسىڭ بە؟
— ال، باسقانى قوي، كولحوزىڭنىڭ جايى قالاي، سونى ايت؟ — دەپ الدابەرگەنوۆ شۇقشيا سۇرادى.
— وتە جاقسى. بيىل ءۇش رەت ميلليونەرلىككە قاراي سىلتەپ كەتتى.
— وي، بارەكەلدە! وتە وڭدى ەكەن. ءبارى دە جۇگەرىدەن بە؟ ساعان ءبىر ەڭ بايلىق تابىلدى عوي، ءوزى.
— ءبارى دە جۇگەرى مەن باقشادان، باۋدان. جۇگەرى ءبىزدىڭ التىنىمىز. ءوزى دە التىن سياقتى ساپ-سارى.
— ءيا، ناق التىن سياقتى. مىنا سارىوزەكتەگى ەليەۆاتوردان وتە كوپ كورەم. التىنداي ساپ-سارى بوپ جاتادى.
— قايدان كورسەڭ ودان كور، ءبىزدىڭ جۇگەرىمىزدىڭ التىن ەكەنىن مويىنداساڭ بوپتى. ال، تۇسىنە قاراساڭ، سەنىڭ قىزىلشاڭ كۇمىس سياقتى. ءوزى دە زاۆودتان كۇمىس بوپ، اپپاق بوپ شىعادى. سوندا ءبىز التىن، سەن كۇمىس ءوندىرىپ جاتىرسىڭ.
— اح سەنىڭ ايتپاعىڭ سول ما ەدى. ۇندەمەي مەنى ءبىر سوقتىڭ اۋ! ال شىنىنا كەلسەك، ءبىزدىڭ قىزىلشا كۇمىستەن دە، التىننان دا ارتىق. التىننان ارتىق الگى ءبىر تاستى نە دەۋشى؟ سول عوي.
— اتىن بىلمەسەڭ ونىمەن نەسىن تەڭەيسىڭ؟
— نەگە بىلمەيمىن. قاۋقار جاقۇت.
— ونىڭدى كورمەگەن سوڭ، ايتا المايمىن. ال سەن نەگە جۇگەرى ەكپەيسىڭ، نەمەنە، سەن جاڭا نۇسقاۋعا، جاڭا باستاماعا قارسىسىڭ با؟ كانى وسىنى ايتشى؟
— مەن جۇگەرىگە، جاڭا باستاما مەن نۇسقاۋعا دا قارسى ەمەسپىن. ونىڭ قىزىلشاعا قاراعاندا ەنبەكتى دە از كەرەك ەتەتىنىن بىلەم.
— جۇگەرىنىڭ ەڭبەگى قىزىلشادان از دەپ ساعان كىم ايتتى؟
— ەشكىم ايتقان جوق. ءوز شامالاۋىمشا از. بىر-ەكى شابىقتاپ، سۋدى ۋاقتىلى بەرسەڭ جۇگەرى بولا بەرەدى. ول كوزگە كورىنىپ، بيىكتەپ وسەتىن نارسە. ال قىزىلشادا ازاپ كوپ. قاشان جەردەن سۋىرىپ العانشا ىشىندە نە بوپ جاتىر، ءتىپتى يت ءولىپ جاتسا دا بىلمەيسىڭ. قىزىلشانى قولمەن وتىرعىزادى. ونى تالداپ، وسكەن سوڭ كەي جەرىن قالىڭداتىپ، ەندى كەي جەرىن سيرەتىپ قايتا وتىرعىزامىز. بەس-التى رەت شابىقتايمىز. سونداي ەتىپ سۋ بەرەمىز. تىڭايتقىش توگەمىز. وسكەن سوڭ قولمەن قازامىز، ماشينادان شىققان سوڭ دا قولمەن تازالايمىز، سورتتايمىز. جۇگەرىدە، مۇنداي ەڭبەك جوق قوي، جوق!
— ءاي، نۇرمولدا، سەنىمەن نە دەپ تالاسۋعا بولادى. اركىم ءوزىنىڭ ىستەپ جۇرگەن ءىسىن ماقتايدى، ونىڭ قيىندىعىن تاعى ايتادى. ال جۇگەرى قىزىلشادان وڭاي بولسا، نەگە ەكپەيسىڭ؟
— جۇگەرى ەگەتىن بوس جەرىم جوق. سەنىڭ جەرىندەي بايتاق كەڭ مول جەرىم بولسا قىزىلشامەن قوسا جۇگەرىڭدى دە ەگەر ەدىم. اتتەڭ، جەر تار، ايتپەسە، مەن دە كورسەتەر ەدىم، ساعان، سەنىڭ وزىنە جۇگەرىنىڭ پايداسىن!
— نە ىستەر ەدىڭ؟
— ءىشىم بىلەدى. مەن ونى تازا التىنعا اينالدىرىپ جىبەرەر ەدىم.
— ءقايتىپ؟ — نيكولاي گولوۆاسكيي وعان اڭ-تاڭ بوپ قارادى. — نە ىستەر ەدىڭ؟
— وسى كولحوزدىڭ سىرتىنا شىقساڭ، اينالادا بەس-التى سيىر قوراسى بار. ءبارى دە جاڭا ۇلگىمەن، سيىردى قىسى-جازى ۇستاپ ساۋۋعا بولاتىن ەتىپ سالىنعان. ءبىراق ءبىز سيىردى وندا قىستا عانا ۇستايمىز. ءويتىپ-بۇيتىپ جيناعان مال ازىعى قىسقا عانا جەتەدى. ال جۇگەرى ەكسەم، سول ساۋىن سيىرلاردى قىسى-جازى قولدا ۇستار ەدىم دە، ءسۇتتى، مايدى، ىرىمشىكتى قانشا كەرەك بولسا، سونشا ەتىپ مىنا تالدىقورعان مەن تەكەلىگە بەرەر دە وتىرار ەدىم. ءبىراق، مەنىڭ جۇگەرى ەگەتىن جەرىم جوق. قىزىلشانىڭ جەرىن السام كولحوزعا و دا قيانات. بولمايدى. تەك جەردىڭ تاپشىلىعى قولدى بايلايدى.
— بۇل اقىلىڭ ءجون! — دەدى نيكولاي.
— ارينە، ءجون. سەندە قورا كوپ پە؟
— بار. ءبىراق، كوپ ەمەس. ءبىزدىڭ جەردە قىس مۇلدە بولمايدى. كوبىنەسە سيىردى جايىپ باعامىز.
بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن كادىمگى مەرەكەگە شىققانداي قىزىلدى جاسىل كيىنگەن جاستار، قىز-كەلىنشەكتەر، اۋىل ادامدارى ءبولىپ جىبەردى. حالىق كوڭىلدى. مەرەكەلى كۇندەردەي جاقسى كيىنىپ، ناگرادتارىن تاعىپ كوشەگە شىقتى.
— مىنە! — دەدى نۇرمولدا قۋانىشتان كوزى كۇلىمدەپ، قولىن نيكولايدىڭ ارقاسىنا ساپ، — مىنە، حالىق ءوز ەڭبەگىنىڭ قۋانىشىن تاماشالاۋعا شىقتى. ەندى ءبىرازدان سوڭ سالتاناتتى جيىن وتكىزەمىز. سودان سوڭ كەشكە قاراي بەرەتىن قوناقاسىمىز بار. مىنە، بارلىعى وسى. بايگە، كوكپار بولسا، كۇرەس بولسا، تاعى باسقا دا حالىق ويىندارى بولسا ەكەن دەپ ەدىك، وعان رۇقسات الا المادىق. كەيبىر جولداستار وسىنىڭ وزىنە اۋىزشا ارەڭ رۇقسات بەردى. ايتپەسە، العاشقى ويىم ەداۋىر قوماقتى ەدى. مىناۋ وزىڭنەن باستاپ رەسپۋبليكانىڭ ىبىراي، جازىلبەك، كەنەن، سىندىبالا، داريعا، باۋىرجان، تالعات سياقتى ازاماتتارىن شاقىرماق ەدىم. وعان مۇمكىندىك بەرمەدى. الىسقا ۇشقىسى كەلگەنمەن قاناتى سىنعان ۇيرەكتەي ءوز اۋىلىمىزدىڭ ۇيرەنگەن كولىندە وتىرىپ قالدىق. وبلىس باسشىلارى كەلمەيتىن بولدى عوي دەيمىن. ال اۋدان باسشىلارى بارامىز دەپ ۋادە بەرگەن...
— ۋادە بەرسە كەلەدى عوي، — دەدى نيكولاي.
— كەلەتىن شىعار! — دەدى نۇرمولدا.
كۇن كوتەرىلىپ قالدى، حالىق كوشەدە ءجۇر. جارقىن كۇلكى، جاراستىق ءازىل، ءان، سالتانات كوشەدەن بوي كورسەتە باستادى. ءتاۋىر كيىمدەرىن كيىپ كوشەگە قارتتار دا شىقتى. بۋلاردىڭ كوبى-اق وسى كولحوزدىڭ ىستىق سۋىعىنا كۇيىپ-پىسىپ وسكەندەر. كولحوزدى ءوز قولىمەن ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ بارلىق قيىندىعىن يىعىمەن كوتەرگەندەر. ولاردىڭ كولحوزسىز ءومىرى بولعان جوق. بارلىق ءومىربايانى، كورگەن جاقسىلىعى مەن شەككەن ازابى وسى كولحوزبەن بىرگە، وسى كولحوز وتكەن جول — ولاردىڭ وتكەن جولى. مىنە، وسى ايتىلعاننىڭ ايعاعىڭداي بوپ، كوشەگە شىققان كاريا كىسىلەر، ەركەك، ايەلدەر اراسىنداعى ءبىراز ادامنىڭ كوكىرەگىنەن لەنين وردەنى، ونىڭ قاسىندا وراق-بالعالى «التىن جۇلدىز» مەدالى جارقىرايدى. وردەندەر! مەن مەدالدارى بارلار مۇلدە كوپ ەكەن، بۇل دەگەنمەن ەتكەن ەڭبەكتىڭ سىيى سىباعاسى بولۋمەن قاتار، وسى كولحوزدىڭ ءومىر تاريحى، وتكەن جولى.
كوشەدەگى حالىق كوبەيە بەردى. اۋداننىڭ كورشى كولحوزدارىنان ادامدار، اعايىن-تۋىس، قۇدا-جەكجات جينالدى. رەسپۋبليكا مەن وبلىستان نۇرمولدانىڭ كوڭىل جەتەرلەرى، نيەتى دۇرىس دوستارى كەلدى. ءبارىن نۇرمولدا ءوزى قارسى الىپ، ۇي-ۇيگە ءبولىپ، جايعاستىرا باستادى.
ءتۇس بوپ قالدى. اۋدان باسشىلارى كەلمەدى. ەندىگى كوپتىڭ كۇتكەنى سولار ەدى. حالىق سەندەي. سوعىلىسىپ كوشەدە ءجۇر. ولارعا كىمنىڭ كەلىپ، كىمنىڭ كەتكەنى، نەمەسە، كىمدەردىڭ كەلمەي قالعانى ءبارىبىر. ال، كولحوزدىڭ باسقارماسى، ونىڭ ىشىندە الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزى ەلەڭدەپ، بۇعان اڭ-تاڭ بولا باستادى. مۇنىسى قالاي؟ ءوزى رۇقسات بەرگەن نازاروۆ جولداستىڭ كەلمەي جاتقانى قالاي؟
نۇرمولدا شىدامسىزدانىپ، ءبىراز شيىرشىق اتتى دا، ارتىنشا قايناپ باسىلعان سۋداي تۇنا قالدى. «كەلمەسە كەلمەسىن، جينالىستى كورسەتىلگەن ۋاقىتىندا، تۇستەن كەيىنگى ۇشتە باستايمىن» دەپ ءتۇيدى.
ءتۇس اۋدى. كۇتكەندەر كەلمەدى. كولحوزدىڭ ۇيىمداسقانىنا وتىز جىل تولۋ مەرەكەسىنە ارنالعان سالتاناتتى جينالىس باستالدى.
كولحوز باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ بايانداما جاسادى. ودان سوڭ قۇتتىقتاۋ سوزدەر سويلەندى، كولحوزعا دەپ سىي تارتتى كورشىلەر. كەشكە قاراي كولحوزشىلارعا، قوناقتارعا ارنالىپ، مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ كەڭ سپورت زالىندا قوناقاسى بەرىلدى. مۇندا دا قۇتتىقتاۋ سوزدەر ايتىلدى. سالتاناتتى جينالىستا ءسوز سويلەپ، جاقسى سىي تارتقان نيكولاي گولوۆاسكيي مۇندا دا كەزەكتى ءسوز الدى. قاسىندا وتىرعان نۇرمولدانى يىعىنان قاعىپ، ورنىنان تۇرعىزدى. ونىڭ ون يىعىنا ءبىر قولىن ساپ، ەكىنشى قولىن جوعارى كوتەرىپ الدى دا، سويلەپ كەتتى.
— جولداستار، ءبىز وبلىسىمىز ءبىر، اۋدانىمىز بولەك ءبىراق جايلاۋىمىز ءبىر تۋىسپىز. مەن الدابەرگەنوۆ نۇرمولدانى اسا ارداقتى نۇرەكەڭدى ون بەس جىلدان اسا، سوعىستان قايتىپ كوپ، كولحوزعا پرەدسەداتەل بولعان كۇننەن باستاپ بىلەم. بۇل وتە ادال، ەل جۇمىسىنا بەرىلگەن، ءوزىنىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتىن، ادامدىق قاسيەتىن، ازاماتتىق جىگەرىن، تالانتىن، ونەرىن كولحوزدى نىعايتۋعا، ەلدى كوركەيتۋگە، شارۋاشىلىقتى جاقسارتۋعا جۇمساپ كەلە جاتقان ادام. سوعىستان بۇرىن دا، ودان سوعىس كەزىندە مەشەۋلەپ ارتتا قالعان كولحوزدى ول ورگە سۇيرەدى. جولىن تاپتى، ءوزى ويلاعان جوسپار-جوبانى، ارماندى ىسكە اسىرا ءبىلدى. مىنە، سونىڭ ناتيجەسىندە كولحوز اۋدانداعى، وبلىستاعى، ءتىپتى رەسپۋبليكاداعى عانا ەمەس، وداقتاعى ەڭ ءبىر وزىق تابىستى، اتاقتى كولحوز شارۋاشىلىعى بوپ وتىر. بۇل حالىقتىڭ سول حالىقتى تابىسقا ۇيىمداستىرا بىلگەن نۇرەكەڭنىڭ ەڭبەگى. ارتتا قالعان شارۋاشىلىقتى وسىنداي دارەجەگە، زور تابىسقا جەتكىزگەنى ءۇشىن ۇكىمەت پەن پارتيا ونىڭ، ەڭبەگىن جوعارى باعالادى. ول سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن ەكى رەت الدى. سسسر جوعارعى سوۆەتىنە، رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى سوۆەتىنە دەپۋتات بولدى، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ مۇشەسى بوپ سايلاندى. مۇنىڭ ءبارى كەشەگى جالشى، بايدىڭ قويشىسى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتىڭ مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە دەيىن ەسكەنىن كورسەتەدى. ءيا، الدابەرگەنوۆ نۇرمولدا، مەنىڭ ەڭ جاقسى دوستارىمنىڭ ءبىرى، ەكەۋمىز قۇرداسپىز، سىرلاسپىز، ول شىنىندا دا كولحوز قۇرىلىسىنىڭ ارتىقشىلىعىن، باسقا شارۋاشىلىقتىڭ قاي-قايسىسىنان بولسا دا شارۋا ءۇشىن تيىمدىلىگىن تانىتا بىلگەن، كولحوز داۋلەتىن كوتەرگەن، مادەنيەتىن كوتەرگەن، شارۋالاردى قۋاتتى، مادەنيەتتى تۇرمىسقا كوزدەي بىلگەن باسشى رەتىندە كولحوز قۇرىلىسىنىڭ رەسپۋبليكاداعى، ودان قالسا وداقتاعى بىلىكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. مەن وسىنى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتىڭ دەنساۋلىعى، اماندىعى، بولاشاقتاعى تاعى وسىنداي جەمىستى ەڭبەگى ءۇشىن الىپ قويۋدى سۇرايمىن، جولداستار!
توستتان سوڭ نيكولاي گولوۆاسكيي مەن نۇرمولدا قۇشاقتاسىپ ءسۇيىستى. كوپشىلىك ەكى اتاقتى كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ دوستىعىنىڭ قۇرمەتىنە بولا ۇزاق قول سوقتى.
بۇدان سوڭ دا بىرنەشە ادام سويلەدى. كولحوزدى، ونداعى اتاقتى ادامداردى ماداقتاپ توستار كوتەردى. ءبىر كەزدە ەسىك جاقتان بىرەۋ قول كوتەرىپ ،ەشكىم ەلەي قويماعان سوڭ، ايقاي سالدى:
— بۇگىن توي جاساپ وتىرعان كولحوزدىڭ دا ءبىر مۇشەسى سويلەۋگە ءتيىس قوي. ماعان ءسوز بەرىڭىز، جولداس ستول باستىعى!
— ءسىز كىم بولاسىز؟
— مەن كىم بولۋشى ەدىم. بالىقبايمىن!
— كىم بوپ ىستەيسىز؟
— جاكە، قويساڭىزشى! دەپ مۇقاجان ونىڭ ەتەگىنەن تارتىپ، «تىنىش وتىر» دەگەندەي تومەن باسىپ قويادى. ءبىراق وعان كونەر بالىقباي جوق، ەكى بەتى شارا تاباقتاي بوپ، قىزارا ءبورتىپ العان. بالداعىمەن ەدەندى تىق-تىق ەتكىزىپ، ءبىر قولىن جوعارى كوتەرىپ العان.
— كىم دەيسىز بە؟ قويشىمىن دەسەم، ءسوز بەرمەيىن دەپ تۇرسىز اۋ! مەنىڭ قىزمەتىم جوق. كىممىن دەسەم ەكەن؟
— بۇل شوپان! — دەپ بىرەۋ ايقايلاپ جىبەردى. — اتى بالىقباي!
— ءسوز وسى كولحوزدىڭ مۇشەسى، شوپان بالىقبايعا بەرىلدى!
بالىقباي ءبىر قولىن جوعارى كوتەرىپ ستولدىڭ تەرىنە قاراعان بويى اڭىرىپ تۇردى دا قالدى. نە دەرىن، نەدەن باستارىن بىلمەي، توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بوپ قالعان شوپاندى، بۇل ءالى از دەگەندەي:
— بالىقباي!
— مىناۋ ءوزىمىزدىڭ بالىقباي ما؟
— بالىقبايعا ءسوز بەردى.
— بالىقباي ءسوز سۇراپ الدى.
— ال سويلە، بالىقباي!
— مىنانىڭ جاعى قارىسىپ قالعان با؟
— وي، سەن بولساڭشى، بالىقباي!
وسىنداي قاۋ-قاۋ سوزدەر ونىڭ دەگبىرىن الدى ما، الدە ءسوز بەرەدى عوي دەپ ويلاماي سۇراي سالعان بالىقبايدا ايتاتىن دايىن ەشتەڭە جوق پا ەدى. ول ەسى كەتكەن ادامشا تەردەگىلەرگە قاراپ اڭقيدى دا قالدى. جۇرت اقىرىپ، تىنا قالدى دا قايتا كوتەرىلدى.
— بالىقباي اۋ، بولساڭشى!
— ءبىزدىڭ دە سويلەگىمىز كوپ وتىر. ايتارىڭ بولسا ايت، نەمەسە باسقاعا كەزەك بەر، وتىر ورنىنا.
— جاكە، بالىقباي جاكە، وتىرساڭشى! دەپ مۇقاجان ونىڭ ەتەگىنەن تارتقىلاپ وتىر. ونى تىڭدايتىن بالىقباي جوق.
— جولداستار! دەدى بالىقباي. داۋسى تارعىل تارعىل بوپ، بارىلداپ شىقتى. جولداستار! سويلەگەن، ءيا ايتقان شەشەندەردىڭ ءبارى وسى الدابەرگەنوۆتى ايتادى، قول-اياعىن جەرگە تيگىزبەي ماقتايدى. ال دۇرىس، ماقتاسىن. ال اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي-اق قويسىن. دۇرىس اق، بولسىن. ال ماقتاسىن دەدىك. ماقتادى. ال ەندى، نەمەنە، وسى كولحوزدا باسقا ادام جوق پا ەكەن؟ نەمەنە، مەن الدابەرگەنوۆتى بىلمەيمىن بە، بىلەمىن. مىناۋ ءبىر اياعىمنىڭ جوق ەكەنىن قانداي بىلسەم، جولداستار، الدابەرگەنوۆ نۇرمولدا دەگەن ادامنىڭ بار ەكەنىن دە سونداي بىلەم. مەن ونى بىلەم.
— بىلسەڭ نە دەيسىڭ، ايتاتىنىڭدى ايتساڭشى، بالىقباي!
— ءسوزدى بۇزبا! ايتاتىنىم وسى، مەن ونى بىلەمىن. بىلگەندە، جولداستار، ەكەۋمىز وسى كولحوزعا بىردەي مۇشە بولدىق. بىرگە جەر جىرتتىق، بىرگە سۋشى بولدىق. ەكەۋمىز بىردەي، جولداستار، كەشەگى وتكەن سوعىسقا باردىق. ول امان-ساۋ قايتتى. ول ارتيللەريا بوپتى. مەن پەحوت بولدىم دا، اياعىمدى بەرىپ ارەڭ قۇتىلدىم. ەكەۋمىز تاعى دا بىرگە كولحوز بولدىق.
— سونىمەن، بالىقباي جاكە، نە ايتپاقسىز، وتىرساڭىزشى! — دەپ مۇقاجان ونىڭ ەتەگىنەن تارتىپ قالدى.
— وي، سەن بالا، قوي دەيمىن. ءسوزىمدى بىتىرەيىن. ءسويتىپ، جولداستار، قايتا كولحوز بولدىق. ءسويتىپ جۇرگەندە، جولداستار، مەنى قۇداي اتتى. سوزگە، تىلگە ەردىم.
جۇرت وسى جەرگە كەلگەندە تىنا قالدى. زال تىم-تىرىس بولدى. ۋلاپ-شۋلاپ وتىرعان جۇرتشىلىقتىڭ مۇنىسى قالاي دەگەندەي، بالىقبايدىڭ ءوزى دە ءبىر ءسات اڭ-تاڭ بوپ، قالتا قاراپ تۇرا قالدى.
— ءيا، ءسويتىپ مەن سوزگە، ءازازىل سوزىنە، تىلىنە ەردىم. ماعان ايتتى، جولداستار، اياعىڭدى العان قۇداي، سونىڭ ەسەسى دەپ جالعىز بالا بەرىن ەدى، الدابەرگەنوۆ سونى ون بەس كۇنگە قاماتىپ قويدى دەدى. مەن ناندىم. كەيىن سۇراسام ول بەكەر ەكەن. بالانىڭ ءوزى ايتتى. بالالىق ىستەپ، ءبىر جولداستارىمەن، جولداستار، ول ءوزى ءىشىپ قويىپتى. سونىمەن نە باستارىڭدى اۋىرتا بەرەيىن، جولداستار، ءازازىل سوزىنە ەرىپ دەدىم عوي، الدابەرگەنوۆتىڭ ۇستىنەن جازىلعان ءبىر قۇلاش ارىزعا مەن دە قول قويدىم. مەن قويشىمىن، مەن مۇگەدەكپىن، مەن جاسىرمايمىن، جولداستار، مەن ءسويتىپ، ىشىندە نە ايتىلعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءبىر ۇزىن، ۇزاق ارىزدىڭ ارتىنا مىنا قولىمدى قويدىم. مۇندا نە بار دەپ ەدىم، مۇندا سەنىڭ بالاندى زاڭسىز قاماعانى جايلى بار، سەن سوعان بولا، سونى راستاپ قول قوياسىڭ، باسقا جاعىندا سەنىڭ جۇمىسىن بولماسىن دەدى. مەن قول قويدىم، جولداستار! مىنە، بۇگىن، جولداستار، سەندەر، جولداستار، الدابەرگەنوۆتى ماقتاپ جاتىرسىڭدار. ول دۇرىس، جولداستار، بۇل جاقسى ادام. مەن ءسويتىپ، جولداستار، ارىزعا قويعان قولىمدى قايتىپ الدىم، جولداستار!
— دۇرىس، دۇرىس! ەندى وتىر، بالىقباي! دەدى قاسىنداعىلار.
— جوق، ءالى بولعانىم جوق. مەن، جولداستار، الگى نيكولايدىڭ گولوۆاتتىڭ ايتقان سوزىنە تۇگەل قوسىلام. مەن دە، جولداستار، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆىڭ دەنساۋلىعىنا الىپ قويامىن!
ماساڭداۋ بوپ وتىرعان بىرەۋلەر قول سوقتى. تور جاقتاعىلار ءمىز قاقپاي وتىرىپ قالدى.
تاعى دا ءبىراز تالاپكەرلەر سويلەدى. ەڭ سوڭىندا نۇرمولداعا ءسوز بەردى. ول قىسقا ايتتى. كەلگەن قوناقتارعا، جاقسى لەبىز ايتقان ادامدارعا راقمەت ايتتى. ەڭ سوڭىندا ول ءوزىن تىم اسىرا ماقتاپ جىبەرگەنىن، ول دا وسى كولحوزدىڭ كوپ مۇشەسىنىڭ ءبىرى، كوپ بولسا وسىنداعى اتاقتى ادامداردىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتتى.
— مەنىڭ باتىر باۋىرىم باۋىرجان مومىش ۇلى ءبىر جازعانىندا ايتىپتى: «ەر ىستەدى دەگەنشە، ەل ىستەدى دەسەڭشى» دەپتى. سول ايتقانداي-اق، مەن ىستەدى دەمەڭدەر. مەنىڭ اتاق، ابىرويىم ءبارى دە ەلدىڭ، مىنا وتىرعان كوپتىڭ ارقاسىندا بولعان، سولاردىڭ ەڭبەگىمەن بولعان نارسە. ەلىمە، ەڭبەككەر. حالقىما ريزامىن. مىنانى حالىق كولحوزشىلاردىڭ اماندىعى، دەنساۋلىعى، تابىسى مەن جەڭىسى ءۇشىن، سولاردىڭ بالا-شاعاسىنىڭ ساۋلىعى ءۇشىن الايىق!
قوناقاسى ۇزاققا سوزىلعان جوق. ونىڭ ۇستىنە «تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىز.ىق» دەگەندەي، ءبارى دە ءوتتى دە كەتتى. قوناقتاردىڭ كوبى تۇندە كەتتى. اۋىلى الىستار ەرتەمەن اتتاندى. الدابەرگەنوۆتىڭ ءوز باسى نيكولاي گولوۆاسكييدەن باسقا ەشكىمدى دە شىعارىپ سالعان جوق.
III
بۇلار شۇباردان كۇن كوتەرىلە، تاڭەرتەڭگى شايدان كەيىن شىقتى. تالدىقورعانعا سوقپاي، كيروۆ سەلوسىن قاق جارىن ءوتتى، كارل ماركس اتىنداعى كولحوزدىڭ قاسىنداعى تاۋدىڭ بوكتەرىنە، كىشكەنە وزەننەن وتەتىن كوپىردەن اسىپ بارىپ توقتادى. وسى جەردە قوشتاساتىن سىڭايى بار. ەكەۋى دە ءوز ماشينالارىنان ءتۇسىپ بىر-بىرىنە قارسى ءجۇردى.
— مىنە، نيكولاي، رۇقسات بولسا، وسى جەردەن كەيىن قايتايىن. جۇمىس ءالى كوپ. قىستىڭ قامى تاعى بار، وزىڭدە دە سولاي بولار. ايتاتىن ءسوز، اقىل قوساتىن ماسەلە ءالى دە بار. وعان ءبىر ادەيىلەپ باس قوسپاساق! — دەپ الدابەرگەنوۆ كىدىرىپ قالدى.
— ءبىز ەكەۋمىزدىڭ كەڭەسەتىن جاعدايىمىز بار. مىنا كولحوز شارۋاسىن وڭداۋ ءۇشىن تاعى نە كەرەك. سونى ءسوز ەتسەك دەپ ەدىم. وعان بۇل جولى ءساتى كەلمەس. سەن توي ۇستىندەگى سەزىممەن ءجۇرسىڭ، مەن بولسام تويعا كەلگەن اداممىن.
— نيكولاي، توي دەگەنىڭ بولماسا، توي اتى دەمەسەڭ، ءوزىمنىڭ كوڭىلىم تولعان جوق. «تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق» دەگەن ەمەس پە، ناق سونداي بوپ، كادىمگى جەتىم قىزدىڭ تويى سياقتى بوپ وتە شىقتى.
— وي، نۇرەكە، سەن ولاي دەمە! توي وتە جاقسى ءوتتى.
ءوزىمىز وسىنداي ەتىپ تە وتكىزە المايمىز با دەپ قورقامىن.
— جوق، اشەيىن، كوڭىلى قالماسىن دەپ ايتاسىڭ. شىنىنا كەلگەندە نەسىن جاقسى دەيسىڭ. ىشكەن جەگەن كىمگە دە بولسا تابىلادى. مەنىڭ ويىم باسقاشا ەدى. ءبىراق ونىم بولمادى.
— سەنىڭشە قالاي بولۋ كەرەك ەدى؟
— ورىندالماعان ويىم ساعان كۇلكى بوپ كورىنۋى دە كادىك قوي.
— كۇدىكتەنسەڭ ايتپاي-اق قوي. ءبىراق، توي جامان وتكەن جوق.
— نەسىن جاقسى دەيسىڭ؟
— توي كادىمگى توي. كولحوزدىڭ تابىسى، قول جەتكەن جەڭىسى ايتىلدى. شارۋالار كولحوزىنىڭ تويىن تويلاپ كوڭىلدەندى، كارىلەرى قايتا جاساپ، جاستارى قۋانىشقا باتتى. كولحوزدىڭ اتىنا قانشاما قۇتتىقتاۋلار ءتۇستى، سىي-سياپات اكەلدى. ال، سەنىڭ وزىڭە قانداي جاقسى ءسوز، يگى تىلەكتەر ايتىلدى. ءتىپتى، سوزگە شىداي الماي اناۋ ءبىر شوپان وتىرىك ارىزعا قول قويعانىن ايتىپ، وعان قويعان قولىن قايتىپ الاتىن بولدى.
— ول-ول عوي. ارىزدان كوز اشپايتىن بولدىق قوي. مەنىڭ ويىمشا كولحوزدىڭ تويىن بۇدان گورى كەڭىرەك وتكىزىپ، رەسپۋبليكانىڭ كوڭىل جەتەر جاقسى ادامدارىن تۇگەل شاقىرسام دەپ ەدىم. ونى جەرگىلىكتى وكىمەت، اۋدان باسشىلارى، اسىرەسە، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى، پلوتنيك جولداس قولدامادى. رايكومدەگىلەر سوعان سىلتەدى. اقىرىندا اۋىزشا رۇقسات الدىم. كولحوز كولەمىندە عانا وتكىز دەدى. ۇلكەن ويىم وسىلايشا قۇلدىراپ كەتتى. ءتىپتى جوعارى جاق قولداسا، كولحوزدىڭ تۋىنا دا ءبىر بەلگى قاداۋعا بولاتىن ەدى.
— وح، مىناۋ كەيىنگى دۇرىس پىكىر ەكەن. جەكە شارۋانىڭ تابىسى، ەنبەكتەگى ۇلەسىنە بەرىلىپ جاتقان ناگرادا كولحوزدىڭ بۇكىل كوللەكتيۆتىك شارۋاشىلىقتىڭ تابىسى مەن جەڭىسىنە نەگە بەرىلمەيدى. بۇل قولداۋعا تۇراتىن پىكىر.
— ءبارى ءوتىپ كەتتى عوي. مۇنىڭ ۇستىنە الگى ايتقان ارىز دەگەندەر تاعى ءبىر كەدەرگى بولىپ كولدەنەڭ تۇرىپ الدى.
— ونداي ارىزدار مەنىڭ دە سوڭىمنان قالىپ كورگەن ەمەس. كىم ەكەنىن انىق بىلە الماي قويدىم. بىرەۋلەر ناق ءبىر مەنىڭ كولەڭكەم سياقتى قوسارلاسىپ جۇرەدى دە وتىرادى. كىلەڭ وتىرىك نارسەلەردى تىزبەلەپ، جالعاندى شىنداي قىپ جوعارى جاققا ايدايدى دا جاتادى. كوميسسيادان كوميسسيا كەلەدى.
— ونداي كولەڭكە مەندە عانا بار دەسەم، سەندە دە بار ما ەدى؟
— بار بولعاندا قانداي؟ قانشا ەلەمەيىن دەسەڭ دە، جۇيكەگە تيمەي قويمايدى. جۇمىسقا زالالىن تيگىزەدى، ۋاقىتتى الادى.
— كولحوزدىڭ تويىنا دا وسى كولەڭكەلەر سالقىنىن تۇسىرمەي قويمايدى. ءسال كولەڭكەلەردى جاقتايتىن كوڭىلدەستەر تابىلا كەتسە، مۇلدە قيىن ەكەن.
— ازاپتىڭ ۇلكەنى سوندا. كولەڭكەلەردىڭ دە تىرەگى تابىلا كەتەدى. ولار كولحوز وسكەن سايىن، ءوزىڭنىڭ اتاعىڭ شىققان سايىن ىزالانىپ، وشىگە تۇسەدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، بىزدە دە ناق سولاي. تاعى ايتاتىنى ءبىر-اق نارسە. — جەپ قويدى، ءىشىپ قويدى، ءۇي سالدى.
— مەندە دە ناق سولاي. كولەڭكە، كولەڭكە!
— ال، نيكولاي، كولەڭكەلەردى جويۋ ءبىز ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەس.
— ارينە، كەلمەيدى. كولەڭكەنىڭ اتى كولەڭكە.
— دۇرىس ايتاسىڭ اياعىنا، العا باسقان قادامىنا شىرماۋىقتاي ورالىپ، جاتىپ الاتىنى جامان. ءبىراق، ەلەمەي جۇمىستى جۇرگىزە بەرگەن ءجون. مەن ءوزىم ويلاپ-ويلاپ ەندى سوعان باستىم. كوزگە ءتۇسىپ، تابىسىڭ ارتقان سايىن تابالاۋشى تابىلادى ەكەن. — الدابەرگەنوۆ ويلانىپ، جاي ءبىر مۇڭمەن ايتتى. — ماسەلەن مىنا كولحوزعا قاراشى! بۇل كولحوز جونىندە ەشبىر ارىز دا، داۋ دا، تالاس تا جوق،ال شىنىنا كەلگەندە اڭگىمە، ارىز وسىنداي كولحوز تۋرالى بولسا دۇرىس. نەگە بۇل كولحوز ارتتا قالعان. شارۋاشىلىعى نەگە تومەن؟ سەبەبى نە؟ نەگە بۇل كولحوز كورشىلەرى سياقتى بولمايدى. ءبارىنىڭ جايلايتىن جەرى ءبىر ءبارىنىڭ سۋى ءبىر، جايلاۋى، قىستاۋى ءبىر. سويتە تۇرىپ، بۇل كولحوزدىڭ شارۋاشىلىعى نەگە تومەن؟ مىنە، بىزدە ءسوز بولاتىن ماسەلە جوق پا ەكەن؟
الدابەرگەنوۆ بۇل ءسوزدى ايتقاندا جاڭا عانا قاسىنان وتكەن، قازىردە «اۋدەم» جەردە جاتقان كارل ماركس اتىنداعى كولحوزعا قاراپ تۇرىپ ايتتى. نيكولاي گولوۆاسكيي دە الگى اۋىلعا قارادى.
بۇل ەكەۋىنىڭ كوز الدىندا، رەسپۋبليكاداعى اتاقتى ەكى كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلدەرىنىڭ كوز الدىندا سوناۋ ءبىر سوعىس الدىنداعىداي، جاڭا-جاڭا ەسىن جيىپ، ەل سانىنا قوسىلۋعا ەندى عانا بەت العان تىم جۇپىنى اۋىلدىڭ سيقى جاتتى. بالشىقتان سالىنعان، جاتاعان، شاتىرى جوق، الاسا ۇيلەر ىعى-جىعى بوپ، بەيبەرەكەت سالىنعان. اۋىلدا نە ءبىر وندى كلۋب تا جوق ەكەن. باسقا اۋىلداردا ەڭ بولماسا الىستان ەنسە كورسەتىپ، مەن مۇندالاپ مەكتەپ ءۇيى تۇرۋشى ەدى. مىنا كولحوزدا ەڭ بولماسا جاڭا سالىنعان مەكتەپ ءۇيى دە جوق، ەكەن. اۋىلدىڭ شەتىندە سيىر قورا سياقتى ۇزىنشا ءبىر الاسا اق ءۇي تۇر، مەكتەپ بولسا سول شىعار. جول ۇستىندەگى جۇپىنى اۋىلدىڭ سيقىن ولاي-بۇلاي وتكەندەر ابدەن كورسىن دەگەندەي، ەڭ بولماسا كوشەسىنە اعاش تا وتىرعىزباعان. بۇل اۋىلدىڭ شارۋاسى قانداي دەپ تانىسپاي-اق، ۇيلەردىڭ سيقى اق كورسەتىپ تۇر.
— وسى كولحوزدا عوي، تالاي-تالاي باستىق، بولعان شىعار اۋ؟ — دەدى نيكولاي.
— بولعاندا قانداي، ءتىپتى، ءبىر كەزدە باسشى قىزمەتتە، وبلىستا جاۋاپتى قىزمەت ىستەگەن، وقىعان، بىلگىر ازاماتتار دا بۇعان باستىق بوپ كوردى.
— مەن بىلەتىندەرى بار ما؟
— بىلگەندە قانداي، ساعان، سەنىڭ كولحوزىنا وكىل بوپ بارعاندارى تابىلادى. ءبارى ءوتتى عوي. سەن ونى ايتاسىڭ، سوناۋ جىلدارى، ەڭ العاشقى كولحوز ۇيىمداسا باستاعاندا بۇل جەردە اۋدان ورتالىعى بولعان. مۇنى مۇقىرى سەلوسى دەپ اتايدى.
— اۋدان ورتالىعى بولعان دەيسىڭ بە؟
— بولعان. سونداعى قالپىنان ناشارلاماسا، ەشتەڭە قوسقان جوق. قايتا كەيبىر ۇيلەرى قۇلاپ قالدى.
— ءوزىنىڭ جەرى مول ەكەن، تەگىس ەكەن. ءجونىن تاپسا، دۋ كوتەرىلگىسى كوپ تۇرعان اۋىل.
— وتە دۇرىس ايتاسىڭ جەرى ءبىزدىڭ شۇباردىڭ جەرىنەن جاقسى بولماسا، جامان ەمەس. تەك دۇرىس باسشىلىق جاساي ءبىلۋ قاجەت. سوندا عانا كوكتەيدى بۇل اۋىل.
— بابىن بىلسە جەتىسۋ جەرىندە كوكتەمەيتىن، ءونىم بەرمەيتىن جەر جوق.
— وتە دۇرىس ءسوز. جەتىسۋ مالدىڭ مايلى قۇيقاسى سياقتى قۇنارلى جەر. تەك ەڭبەك ءسىڭىرۋ قاجەت. «جىلاماعان بالاعا اناسى ەمشەك بەرمەيدى» دەگەن وتە راس ءسوز.
— نۇرمولدا، سەن ونى قوي. جەتىسۋدىڭ جەرىن مەن دە جاقسى بىلەم. ءوزىڭ ايتتىڭ بۇل كولحوزدىڭ جەرى شۇباردان جاقسى بولماسا، جامان ەمەس دەدىڭ. ال سونداي ەكەن، ەگەر سەنى وسى كولحوزعا جىبەرسە، نە ەتەر ەدىڭ؟
نيكولاي نۇرمولداعا كوزىن قىسىپ، قۋلانىپ، سىعىرايا قارادى.
— ال، سونى سۇراپ تۇرعان مىنا سەنى جىبەرسە نە ىستەر ەدىڭ؟
— جوق، سەن قارسى سۇراۋدى قوي. جاۋاپ بەر.
— نە ىستەرىمدى ءوزىم بىلەر ەدىم.
— نە ىستەرىمدى مەن دە ءوزىم بىلەر ەدىم.
— دەمەك ەكەۋمىز دە وسى كولحوزدا جۇمىس ىستەۋگە كەلىستىك! ال ەندى ساۋ بول! دەپ نۇرمولدا نيكولايعا قولىن كۇلە سوزدى.
نيكولاي گولوۆاسكيي سارىوزەككە قاراي تارتقان قاسقا جولعا ءتۇستى دە، نۇرمولدا اۋىلىنا قايتتى.
جولاي ول كوشەسىمەن ءوتتى. الگىندە ايتىلعان وسى سەلو جونىندەگى اڭگىمەنىڭ اسەرىمەن اۋىل كوشەلەرىنە تاعى ءبىر زەر سالىپ ءوتتى. وسىندا باستىق بولعان ءوزى بىلەتىن ازاماتتاردىڭ ءبارىن بىرتىندەپ كوز الدىنا كەلتىردى. ءبارى دە وزىنشە جاقسى جىگىتتەر، بىلگىر ادامدار. نەگە بۋلاي ەكەن دەپ ويلادى. قالايشا ولار ەل باسقارعانىنا، ەڭبەك كۇن الىپ تاماق اسىراعانىنا ءماز بوپ جۇرە بەردى ەكەن؟ نەگە ولار ناق ءبىر بەس-التى ايعا كوپ بولسا ءبىر جىلعا كەلگەن قوناق سياقتى جۇرەدى ەكەن؟
وسىنداي ءبىر وتكىنشى ويمەن اۋىل كوشەسىنەن زىر ەتىپ وتە شىقتى. كوكسۋدىڭ كوپىرىنەن وتكەندە ونىڭ، ويى دا سەيىلىپ بىتكەن ەدى.
توي نۇرمولدانىڭ كوڭىلىندەي بولماسا دا ءبىر مىندەتتەن قۇتىلعانداي ءبىر ءسات ارقاسى كەڭىپ قالدى دا، ارتىنشا الدەنەسىن ۇمىتقانداي نەمەسە جوعالتىپ العانداي، كوڭىل شىركىن قۇلازىپ سالا بەردى. نە جەتپەدى، نە كەم؟ بۇعان ءوزى دە جاۋاپ تابا المادى. ارتىنشا كولحوزدىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى كوبەندى كەزدەستىرگەنىنە قۋانىپ قالدى دا:
— ال كوبەن، حال-جايىڭ قالاي، تويىمىز قالاي ەتتى، سەنىڭشە؟
— كوڭىلگە بولماسا جامان بولعان جوق قوي دەيمىن. ءبىراق اۋدان باسشىلارى ناق ءبىر كەلىسىپ قويعانداي كەلمەگەنى نەسى؟
— شاقىرۋىن شاقىردىق. الدىنان تۇتاس وتتىك. كەلمەسە، ەندى قايتەمىز؟ ولەمىز بە، الدە اياعىنا جىعىلامىز با؟ نازاروۆ جولداس رۇقساتىن بەرگەن. ماعان سول جەتەدى.
كوبەن ۇندەگەن جوق. ەكەۋى قاتار ءجۇرىپ، جايلاپ باسىپ، كولحوز باسقارماسىنىڭ كەڭسەسىنە كەلىپ ەندى.
الدابەرگەنوۆ تۋرالى جازباق بوپ جۇرگەن ءتىلشى بۇل مەرەكەدە بولمادى. شىنىنا كەلگەندە كولحوزدىڭ ەرتەڭگى كۇنى تۋرالى ۇلكەن اڭگىمە وسىندا بولىپ ەدى. ول توي كەزىندە تاپسىرمامەن ەركىن اۋىلىنا كەتكەن بولاتىن.
جەتىنشى تاراۋ
I
تەكسەرۋ ۇزاققا سوزىلىپ، كوكتەم شىعا ارەڭ ءبىتتى. ارىزدا ايتىلعانداردىڭ كوبى-اق وتىرىك بوپ شىقتى. الدابەرگەنوۆتىڭ ويىنشا ماسەلە وسىمەن بىتكەن سياقتى ەدى. ءبىراق ولاي بولمادى. سوناۋ ءبىر كەزدە ءجوندىبايدىڭ باسىنا كەلگەن پالە ءوز باسىنا كەلەرىن ول ويلادى دەيسىڭ بە؟ ويلاعاندا دا ناق وسىلايشا بولادى دا دەگەن جوق. ءبىراق ناق سولاي بوپ شىقتى. ەسكى ارىز تەكسەرىلىپ، قورىتىندىسى شىققان بويدا ارىزدار قايتا جاۋدى. «ويباي، نەسىن ايتاسىڭ، ءبىز تەكسەرۋدىڭ قورىتىندىسىنا ريزا ەمەسپىز، بۇعان الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزىن ارالاستىرعان كورىنەدى»، دەسە، ەندى بىرەۋلەرى «تەكسەرۋشىلەر الدابەرگەنوۆتى جاقتاعان، بەدەلىنە باس يگەن»، — دەپ سوقتى. ال ەندى بىرەۋلەرى «الدابەرگەنوۆ كوميسسيا مۇشەلەرىن جوعارى جاقتاعى تانىستارى، جولداستارىنىڭ اتىمەن قورقىتقان» دەيدى. كەيبىر ۇياتسىزدار «و، نەسىن ايتاسىڭ، الدابەرگەنوۆ كوميسسيا مۇشەلەرىنە پارا بەرىپتى. ءسويتىپ ءبارىنىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىپ تاستاعان ەكەن» دەپتى.
بۋلاردىڭ قايتا تۇتانا باستاعان وتىنا ماي قۇيىپ، ولاردى كەيدە كورىنە قولداپ، كەيدە جاسىرىن قولداپ پلوتنيك ءجۇردى. مىنا ارىزدى تەكسەرۋگە جوعارىدان بەدەلدى كوميسسيا سۇرادى. ەندى، وسى جولى بىردەڭە جاساپ قالماسا الدابەرگەنوۆ ونىڭ ۋىسىنان شىعىپ كەتەتىندەي كورىندى. تۇسكەن ارىزداردى ماشينكاعا باسىپ، الدەنەشە دانا ەتىپ كوبەيتتى دە، ءتيىستى دە، ءتيىستى ەمەس تە، ايتەۋىر قول جەتەر جەردىڭ بارىنە جىبەرىپ جاتتى. كورسە دە كورمەگەن بوپ نازاروۆ وتىرا بەردى.
ول ءوزىنىڭ ويلاعان ۇلكەن قۇپياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن الدىمەن كىشكەنەدەن باستاۋدى جوبالادى. وتكەن كۇزدە بولعان توي جايىن ءسوز قىلىپ، الدابەرگەنوۆ ول مەرەكەنى اۋداندىق كوميتەتتىڭ رۇقساتىنسىز، ەشبىر قاۋلىسىز، ءوز بەتىمەن جاسادى. ءسويتىپ ءوزىن اۋداندىق كوميتەتتەن جوعارى قويدى، پارتيالىق ءتارتىپتى بۇزدى. ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ داندايسىعانىن، بەتىمەن كەتكەندىگىن كورسەتتى. ول عانا ەمەس، الدابەرگەنوۆتىڭ بۇل مەرەكەسى، ءوز بەتىمەن جاساعان تويى كولحوزعا پالەنباي مىڭ سوم شىعىن كەلتىردى. ءسويتىپ ول قوعام تابىسىن شاشتى دەگەن كىنا تاقتى.
پلوتنيك اۋداندىق كوميتەتتىڭ بيۋرو مۇشەسى رەتىندە بيۋروعا ماسەلە قويدى.
بيۋروعا الدابەرگەنوۆ شاقىرىلدى. ءبىراق، ول ماسەلەنىڭ نەدە ەكەنىن بىلمەي كەلدى. ال وسىدان ءسال بۇرىنىراق، بيۋرو باستالماستان بۇرىن پلوتنيك نازاروۆقا كىردى. ويتكەنى سوناۋ كەزدە نازاروۆتىڭ الدابەرگەنوۆكە اۋىزشا رۇقسات بەرگەنى بار. سول كۇنى، رۇقسات بەرگەن كۇنى نازاروۆ پلوتنيككە ادەيى كىرىپ، بىلاي دەگەنى بار:
— الدابەرگەنوۆ سەنەن رۇقسات الا الماي، قاۋلى شىعارۋعا قولداۋ تابا الماي، ماعان كىردى. ءوزى تىم اشۋلى ەكەن. مەن نە دە بولسا، ناق وسى جەردە كوزگە تۇسپەيىن دەپ، اۋىزشا رۇقسات بەرىپ جىبەردىم. ار جاعىن ءوزىن كورە جاتارسىڭ. كوپ بولسا، مەن تانارمىن نەمەسە ەسىمدە جوق دەي سالارمىن دەگەنى بار.
پلوتنيك نازاروۆقا سونداعى ايتقانىن ەسىنە سالۋ ءۇشىن ادەيى كىردى.
— ايتقانىم ەسىمدە. مەن اڭگىمەنىڭ اڭدىسىن اندىپ، ارتىنان، كەيىنىرەك سويلەيىن. ءبارىن ءوزىڭ ايتا بەر! — دەدى نازاروۆ.
بيۋرو باستالدى. پلوتنيك ءسوزدى بىردەن الدى دا، باستىرمالاتا جونەلدى.
— كولحوزدا ەشبىر قاۋلى-قارارسىز ۇلان-اسىر، ۇلكەن توي جاسالعان. كولحوزدىڭ كولحوزشىلاردىڭ ماڭداي تەرىمەن تابىلعان اسا كوپ اقشانىڭ بوسقا شاشىلعانى بىلاي تۇرسىن، نەمەنە، الدابەرگەنوۆ جولداس ءۇشىن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ زاڭى، پارتيانىڭ قاۋلى-قارارى جۇرمەي مە؟ جوق، جولداستار، بۇل باس بۇزارلىق، بۇل بەتىمەن كەتكەندىك. بۇل پارتيانى، ۇكىمەتتى ەلەمەۋشىلىك. بۇل اۋداندىق كوميتەتكە باعىنباۋشىلىق. ءبىز مۇنداي بەتىمەن كەتكەن، داندايسىعان ادامداردى مىقتاپ تارتىپكە سالۋعا ءتيىسپىز. كەرەك بولسا، جولداستار، الدابەرگەنوۆ جولداستى مىقتاپ تۇرىپ جازالاۋعا، مىقتاپ جازالاۋعا بارلىق اتاقتان، ناگرادتاردان جۇرداي ەتۋگە، ءسويتىپ، جازالاۋعا ءتيىسپىز.
الدابەرگەنوۆ نازاروۆقا جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى. ول نۇرمولداعا قاراماعان، ونى كورمەگەن بوپ، ءمىز قاقپاي وتىر.
— مەنىڭشە، جولداستار! — دەدى پلوتنيك ءسوزىن اياقتاي كەلىپ، الدابەرگەنوۆ جولداستى جەرگىلىكتى پارتيا، سوۆەت ورگاندارىن ەلەمەگەنى، ونىمەن كەلىسپەگەنى، ونىڭ قاۋلى-قارارىن مويىنداماعانى ءۇشىن جانە ونىسىمەن تۇرماي كولحوزدىڭ مۇلكىن، كوعامنىڭ، كوپتىڭ تابىسىنا سۋىق قولىن سۇعىپ، ونى توگىپ-شاشىپ، دالىرەك ايتسام، تالان-تاراجعا سالىپ، رۇقساتسىز توي جاساعانى ءۇشىن، وتە قاتاڭ جازا بەرىلسىن. مەنىڭ ۇسىنىسىم، پارتيادان شىعارىلسىن، ءىسى سوتقا تاپسىرىلسىن.
نۇرمولدا نازاروۆقا قارادى. ول ۇندەمەدى. ول شىداي الماي كەتتى.
— جولداس پلوتنيك، مەنىڭ بار كىنام كولحوز تويىن جاساۋ جايلى عانا بولسا، مەن وعان مىناۋ وتىرعان نازاروۆ جولداستىڭ رۇقساتىن العانمىن.
— ول رۇقساتىن قايدا؟ — دەدى پلوتنيك.
— اۋىزشا العانمىن رۇقساتتى.
— ءپالى، ونداي نارسەگە اۋىزشا رۇقسات بولا ما ەكەن؟ قاۋلى كەرەك، قاۋلى، الدابەرگەنوۆ جولداس!
ول كوزىن ەدىرەيتىپ، الاقانىن جايىپ، وتىرعاندارعا، جان-جاعىنا الما-كەزەك قاراپ قويدى. الدابەرگەنوۆ سويلەيىن دەپ ەدى، سويلەتپەدى.
— سەن سوڭىنان تۇسىنىك بەرەسىڭ، توقتاي تۇر!
— ال، ماعان ءسوز بەرمەسەڭىزدەر، مىنا نازاروۆ جولداس ايتسىن. مەن ودان جەكە وتىرعاندا سەنتيابردىڭ ون بەسى كۇنى رۇقسات العانمىن.
نازاروۆ ءبارىبىر مەلشيىپ ءتىل قاتپادى.
— تاعى كىم سويلەيدى؟
— ماعان بەرىڭىزشى! — دەدى ادەمى كەلگەن ۇرپەك باس سارى جىگىت.
بۇل اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى چەرنىح جولداس ەدى.
چەرنىح وتە ءبىر سۇيكىمدى، ناقىشتى مۋزىكالى، قوڭىراۋداي سىلدىراعان داۋسى بار، ءسوز بىلەتىن، ماسەلەنى تۇسىنە بىلەتىن، ءوزى بارىنشا ءادىل، ويلاعانىن تايسالماي تۋرا ايتاتىن جىگىت ەدى. ونىڭ بويىندا ءبىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى جاستارىمىزعا ءتان العىرلىق، ادىلدىكپەن قاتار، بايقاعىشتىق، ماسەلەگە تەرەڭ ءمان بەرە بىلۋشىلىك بار ەدى. ونىڭ بۇل قاسيەتىن، سىرلاس، پىكىرلەس بولماعان سوڭ، ارينە الدابەرگەنوۆ بىلە دە بەرمەيتىن. ويتكەنى ول كولحوزعا كەلە قالسا، ءوزىنىڭ كومسومولدارىمەن بولىپ، جينالىسىن، اڭگىمەسىن وتكىزىپ قانا قايتاتىن. كەرەك دەسە، ول الدابەرگەنوۆتىڭ نە ۇيىنەن، نە ونىمەن ءبىر جەردە داستارقانداس، دامدەس-تۇزداس بولعان دا ادام ەمەس. سودان دا بولار، چەرنىح ءسوز العان كەزدە «مىناۋ قايتەر ەكەن؟» دەپ قالدى ىشىنەن نۇرمولدا.
چەرنىح ءسوزدى تۋرا تويدىڭ وزىنەن باستادى.
— مەن ءوز باسىم تويدا بولدىم. توي جاساۋعا، كولحوزدىڭ وتىز جىلدىعىن وتكىزۋگە رەسمي قاۋلى الىنعانىن، نەمەسە الىنباعانىن ءوز باسىم بىلمەي باردىم. ءبىراق بارعانىما وكىنگەنىم جوق. توي، كولحوز تويى ۇلكەن بولعان جوق. وتە جۇپىنى بوپ ءوتتى. ءبىراق بىزگە قاتتى ۇنادى. وندا كولحوزدىڭ وتىز جىل ىشىندەگى تابىسى كورسەتىلدى، قورىتىندى جاسالدى. ءبىز ءقازىر جەكە جاستاردىڭ، الدىڭعى قاتارلى وزىق جاستاردىڭ ۇيلەنۋ تويىن جاساۋدى، كومسومولدىق توي جاساۋدى سالتقا ەنگىزدىك. ونداي بولسا، ەڭ وزىق، اتاقتى كوللەكتيۆتىڭ، ءبۇتىن كولحوزدىڭ نەمەسە، سوۆحوزدىڭ تابىسىن، وسۋ جولىن، قول جەتكەن مادەني-ەكونوميكالىق جەلىسىن كورسەتەتىن تويلار جاساۋدان نەگە قاشامىز؟ ارينە، مەن سول تويعا قانشا اقشا كەتكەنىن بىلمەيمىن. بىلگىم دە كەلمەيدى. ويتكەنى ول حالىقتىڭ ءوزى تاپقان، بولىنبەس قورعا تۇسكەن، مادەني قوردان بولىنگەن اقشا بولسا كەرەك. اقشانىڭ اتى اقشا، ادامنىڭ اتى ادام. سول كۇنى ماسەلەن، حالىق قاندان كوڭىلدى بولدى! ءبارى دە كادىمگى مەرەكەدەگى كيىنىپ، سەرۋەن سالدى، قىزىق تاماشا كوردى. اقشانىڭ اتى اقشا. ول ەلدىڭ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە كەرەك. ول اقشانى جاساپ جاتقان سول حالىقتىڭ ءوزى.
— جولداس چەرنىح، كومسومول جولداس، جالپى ءسوزدىڭ كەرەگى نە، مىنا قارالىپ وتىرعان ماسەلەگە بايلانىستى ناقتىلى پىكىرىڭدى ايت، فيلوسوفيانىڭ كەرەگى نە بۇل جەردە! — دەپ پلوتنيك قىزارا كەتتى.
ءبىراق، چەرنىح سوزىنەن جاڭىلعان جوق.
— ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە فيلوسوفياسىز، ساياساتسىز، بوس جاتقان، قۋىس قالعان ەشتەڭە جوق. ءبىز ءار نارسەگە اق، فيلوسوفيالىق، ماركستىك لەنيندىك فيلوسوفيانىڭ تۇرعىسىنان قاراۋعا ءتيىسپىز. ماسەلەن، تويعا كەتكەن ون شاقتى مىڭ سوم اقشا قالاي، ال حالىقتىڭ، سول اقشانى ءوزى ەندىرىپ وتىرعان ادامداردىڭ ءبىر كۇندىك قۋانىشى، ماقتانىشى، ءبىزدىڭ كولحوزىمىز رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى بوپ، ءوزىنىڭ وتىز جىلدىق مەرەكەسىن وتكىزگەن كولحوز، ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز جانعان، تابىسىمىز تانىلعان كولحوزبىز دەگەن مورالدىك ماقتانىش سەزىمنىڭ كۇشى قانداي؟ مىنە، وسى جاعىنان كەلگەندە، رەسمي رۇقسات الماعانى دەمەسەڭىزدەر، الدابەرگەنوۆ جولداستىڭ الگى پلوتنيك جولداس ايتقانداي اۋىر جازا الاتىن .كىناسى جوق. مەن ول پىكىردى قولدامايمىن. توي ءتاۋىر ءوتتى. كارى-جاسقا بىردەي جاقسى اسەر قالدىردى. سول تويدا سويلەگەن قوناقتاردىڭ ءسوزى حالىققا ۇلكەن ماقتانىش سەزىمىن قۇيدى. جاستار كوڭىل كوتەرىپ ،ءان سالىپ، بي بيلەپ، كوركەم ونەر ۇيىرمەسىنىڭ كونسەرتىن بەردى. وعان حالىق تاعى ريزا بوپ تارادى. دەمەك، توي مەن تويدىڭ ايىرماسى بولاتىن شىعار. بۇل تويدىڭ حالىقتىق ءمانى بار، ءوزىنىڭ بەلگىلى ءمانىن تانىتقان توي دەپ قاراعان دۇرىس بولادى.
چەرنىحتىڭ ءسوزىن پلوتنيك جاقتىرماي قالدى.
— كومسومولدار ءوستىپ، بۇرا تارتىپ، ساياسات سوعادى، — دەدى ول. — بالالار عوي، بۇلار.
— ءسىز ساياسات ايتپاعاندا نە ايتىپ وتىرسىز؟ الگى ءسوزىڭىز، ادال ادامعا تاققان كىناڭىز ساياساتتان تىس بولسا، تالقىعا ساپ نەمىز بار! — دەپ چەرنىح ونى قاعىپ تاستادى.
پلوتنيك جىم بولدى. ءبىراق، ءوزىنىڭ قاتتى سوعىلعانىن بىلدىرمەۋگە كۇش سالدى، تەرىس اينالىپ، كوپكە، اسىرەسە، الدابەرگەنوۆكە قىرىپ وتىردى.
بىر-ەكى ادامنان سوڭ ءسوزدى نازاروۆ الدى. ول كوپكە قاراماي جەرگە قاراپ، اياعىنىڭ باسىنا قاراپ سويلەدى. «مەنىڭ اۋىزشا بەرگەن رۇقساتىم بار ەدى» دەپ ايتپادى. ءسوزىنىڭ ءبارىن ەكى ۇشتى ەتىپ، بىرەسە، پلوتنيك دۇرىس ايتتى دەپ، بىرەسە، چەرنىحتىڭ ايتقانى دا دۇرىس دەپ، بۇل توقتاتا بەردى.
— ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا الدابەرگەنوۆ جولداس باسقارىپ وتىرعان كولحوز سياقتى، سونىڭ تابىسىنداي تابىسى بار، جۇزدەگەن كولحوز بار. ولار دا وزىق شارۋاشىلىقتار. ولاردىڭ ۇيىمداسقانىنا الپىسىنشى جىلدارى وتىز جىل تولدى. ءبىراق، ءالى توي جاساعان بىردە-بىرىن ەستىگەن جوقپىز. ال الدابەرگەنوۆ جولداسقا ەلدىڭ الدىنا ءتۇسىپ، وسىنشا قارجى شاشۋعا كىم رۇقسات بەردى؟
— سەن رۇقسات بەردىڭ، جولداس نازاروۆ، ونى ايتۋ كەرەك، مويىنداۋ كەرەك! نەمەسە، الدابەرگەنوۆتى جازالاتۋ ءۇشىن ادەيى رۇقسات بەردىڭ بە؟ ونداي بولسا ول جاعىن دا اشىپ ايت!
الدابەرگەنوۆ شىداي الماي كەتتى. داۋسى وقىس شىقتى.
— ەسىمدە قالماپتى. رۇقسات بەرگەنىم جوق-اۋ، شاماسى! قاۋلى بولماعان سوڭ، ءبارى بەكەر. مەنىڭشە، الدابەرگەنوۆ ءتيىستى جازاسىن الۋعا ءتيىس. پلوتنيك جولداس ايتقان پىكىرلەردىڭ شىندىعى مول! — دەپ ءبىتىردى ول.
— ۇسىنىس، ناقتى ۇسىنىستى ايتىڭىز!
— مەنىڭشە، قاتاڭ سوگىس بەرىلسىن!
داۋىسقا سالدى. ءسويتىپ الدابەرگەنوۆ نازاروۆ ايتقان قاتاڭ سوگىستى ارقالاپ شىعا كەلدى. سوناۋ ءبىر العاشقى جىلدى، سوعىستان كەيىنگى، ەڭ العاش باستىق بوپ سايلانعان كەزدەگى جاعدايلاردى ەسكە الماعاندا، الدابەرگەنوۆتىڭ قاتتى سوگىس الۋى وسى ەدى. كوپتەن بەرى بەرىلمەگەن جازا. سودان دا بولار، ول بيۋرودان ءجۇنى جىعىلىپ، دەل-سال بوپ شىقتى. ءسويتىپ، بۇل وقيعادان سوڭ ءتىلشى دوسوۆتىڭ جازعان وچەركى دە ەش جەردە باسىلماي قالدى. ونىڭ دەل-سالدىعى بۇعان سەلسوقتىق اكەلدى. ءبارى بولماسا دا، كوبى، ءىستىڭ كوبى-اق تەرىس اينالىپ كەتتى.
وسى ءبىر دەل-سالدىق ونىڭ يىعىنا ءمىنىپ الدى. كەيىنگى كەزدە ونىڭ ەڭسەسى ءبىر كوتەرىلمەي-اق قويدى. ويى ونعا ءبولىندى. كەيدە سالى سۋعا كەتكەن ادامداي ۇزاق اقىرىپ، جۇمىسقا زاۋقى سوقپاي وتىرىپ الاتىن بولدى. ءبىر ءسات كوز الدىنا ءوزىنىڭ فەرما مەڭگەرۋشىسى ءجوندىبايدى اكەلدى. ءجوندىباي ادال، اقكوڭىل، بارىنشا كوڭىلدى جىگىت ەدى. ول وتىرىك جازىلعان ءۇش ارىزدان سوڭ مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. اراق ىشەتىن بولدى. ءبارى دە ءجۇردىم، باردىم، سەلسوق ات ءۇستى بوپ كەتتى. جۇمىسقا جانى اشىمايدى.
ءجوندىبايدى ويلاعان كەزدە «اپىر-اي»، جالعان ارىز، جالاقور قىلىق ادامدى بۇزادى ەكەن-اۋ. «تاۋدى تاستى جەل بۇزادى، ادامزاتتى ءسوز بۇزادى» دەگەن حالىق قانداي دانىشپان دەسەڭشى. حالىق دەگەن تەرەڭ، تۇڭعيىق، جاتقان اقىل. ءبىراق، ءسوز بۇزادى ەكەن دەپ بۇزىلا بەرۋگە بولمايدى. ول ومىرلىك تاجىريبەسى از، ءوزىنىڭ ويىندا، ماقساتىندا بەلگىلى تۇراقتىلىعى جوق ءالسىزدىڭ قىلىعى. قانداي قيىندىققا ۇشىراپ، ماڭدايىن تاسقا سوققانمەن ادام ءوزىنىڭ ويعا العان ۇلكەن ماقساتىنان قايتپاۋعا ءتيىس. ادامنىڭ ادامدى قاسيەتىنىڭ ءوزى سوندا. ول كەزدەسكەن تاسقا ءسۇرىندىم ەكەن دەپ، ورتا جولدان قايتىپ كەتپەۋگە ءتيىس.
ءوزىن وسىلايشا بەكىتە تۇسكەنمەن، كوڭىلگە داق العان، داق تۇسىرگەن جايلار اينالسوقتاپ، باستان شىقپاي قويدى. ول كوپ ويلاپ، كوپ تولعاندى. ءوز بويىنان دا ءمىن ىزدەدى. «مۇمكىن، — دەپ ويلادى ول، — مۇمكىن مەن ۇلكەن-ۇلكەن قاتەلەر ىستەگەن بولارمىن. مۇمكىن مەن اسقان شىعارمىن. دارەجەڭ قانشا ەسكەنمەن بەلگىلى كەنەرەدەن اسپا، توگىلمە، جان-جاعىڭا قارا، تاۋبەڭنەن جاڭىلما دەپ وزىمە ءوزىم ايتاتىنىم قايدا؟ مۇمكىن سول تاۋبەمنەن جانىلعانىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالعان بولارمىن. «اسقانعا توسقان» دەگەن تاعى دا حالىق ءسوزى. سول توسقان وسى بولار. ال، اسقاندا مەن نە ىستەدىم؟ ال نە ىستەدىم؟ كولحوزدىڭ مۇلكىن، اقشاسىن، استىعىن، ەتىن جەدىم بە؟ جوق. باسقالارعا بەردىم بە؟ جوق. دالاعا تاستادىم با، جوعالتتىم با، شاشتىم با؟ جوق. توي جاسادىڭ دەيدى. ول جالعىز مەنىڭ عانا تويىم، مەنىڭ عانا قىزىعىم، مەنىڭ عانا ماقتانىشىم با ەكەن؟ سوناۋ ءبىر كۇنى بيۋرودا سويلەگەن جاس جىگىت، كومسومولدىڭ سەكرەتارى ۆولوديا چەرنىح وتە دۇرىس ايتتى. ەمەس پە! ول ايتتى، مۇنداي تويعا، كوپتىڭ قۋانىشى دەپ قاراۋ كەرەك تە، ساياسي ماڭىزى بار نارسە دەپ تۇسىنگەن ءجون، دەدى اۋ ول. وتە ورىندى، ءادىل ءسوز. ال وسى جۇمىس، الگى توي باسقالار ءۇشىن نەگە ساياسي ماڭىزى بار، كەرەكتى نارسە بوپ كورىنبەيدى. بۇل دا تاق بولاتىن نارسە! ماسەلەنىڭ ماڭىزدى، ماڭىزسىز بولۋى جەكە ادامداردىڭ، پلوتنيك سياقتى داۋ ىزدەگىش، كەكشىل ادامداردىڭ قانداي كوزقاراستا بولۋىنا بايلانىستى ما؟ بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس! بۇعان دا ءبىر زاۋال بولار. تەكسەرەر، دۇرىس ەمەس دەپ كورسەتەر! جەكە ءبىر ادامعا وكپەلەپ قوعامدىق ءىستى، كوپتىڭ جۇمىسىن اياق استى ىستەۋگە بولمايدى!» — دەپ ءوزىن-وزى ىشتەي دەمەپ، وزىنە-وزى كۇش بەرەتىن.
ءبارى دە ۋاقىتشا ەكەن. ادەپكىدەگى ءىشتى اشىتقان ۋىت بىرتىندەپ قايتا باستادى. ءبىراق، وسىنى قايتا ۋشىقتىرىپ جىبەرگەن ءبىر جاي بولدى.
ءبىر كۇنى كولحوزعا اۋداندىق كوميتەتتىڭ ەكىنشى حاتشىسى نازاروۆ كەلدى. ول كەڭسەگە جايراڭداپ، كوڭىلدى كىردى، الدابەرگەنوۆ كۇلمەدى، تۇكسيە قالدى.
— ال، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆيچ، قال قالاي، جاعداي جاقسى ما؟ قىزىلشانى قاشان قازىپ بولاسىڭدار؟ جوسپار ورىندالا ما؟ — دەپ ءبارىن قوسا قابات، ۇستەمەلەپ سۇراي باستادى.
— حال جامان ەمەس. قىزىلشا بولادى! — دەدى ول قىسقا عانا.
— قاشان بولادى؟
— ايتىلعان كەزىندە.
نەگە ەكەنىن ءوزى دە بايقامادى، نازاروۆ سۇراۋ بەرگەن سايىن الدابەرگەنوۆ شيرىعا ءتۇستى.
— ايتىلعان كەزى قاشان ەدى، جولداس الدابەرگەنوۆ، مەنىڭ ەسىمدە جوق؟ — دەدى ول.
— ول ءۇشىن اۋداندىق كوميتەتتىڭ بيۋروسىندا الىنعان قاۋلىنى جوندەپ وقۋ قاجەت، ەكىنشىدەن ايتىلعان ءسوزدى، ۋادەنى ەسكە ۇستاي ءبىلۋ قاجەت. مەن قىزىلشانى قاشان، قانشا ورىندايتىنىمدى ايتقانمىن.
— نۇرمولدا الدابەرگەنوۆيچ، ءوزىڭىز اشۋلىسىز با دەيمىن. ماعان نەگە اشۋلاناسىز؟ — دەپ قالدى نازاروۆ.
— مەن سىزگە اشۋلانا المايمىن. ءبىراق، سوزىندە تۇرمايتىن ادامداردى وتە جەك كورەم.
— مەنىڭ سوزىمدە تۇرماعان جەرىم بار ما؟
— قالايشا ەسىڭىزدەن شىعا بەرەدى ءبارى؟
— كانە، سوزىمدە تۇرماعان جەرىمدى ەسىمە ءتۇسىرشى! ال، تۇسىرە الماساڭىز، وندا ماعان قويىپ وتىرعان كىناڭىزدىڭ ءبارى بەكەر. مەن فاكتىسىز، دالەلسىز ءسوزدى وتە ۇناتپايمىن.
— ۇمىتشاق ادامدى مەن دە ۇناتپايمىن.
— مەن ۇمىتشاق بولسام، ساعان نە ىستەگەنىمدى ەسىمە ءتۇسىرشى!
ماسەلەنىڭ نە تۋرالى ەكەنىن بىلە تۇرىپ، نازاروۆ قارسى سۇراقتى ادەيى بەردى. ونداعى ويى الدابەرگەنوۆتىڭ وزىنە قانداي كىنا قوياتىنىن ءوز اۋزىنان ەستىمەك تە جانە وعان قايتارار دايىن جاۋابى دا بولاتىن.
— كولحوزدىڭ وتىز جىلدىق مەرەكەسىن وتكىزۋگە ءوزىڭ اۋىزشا رۇقسات بەردىڭ بە؟
— بەردىم.
— بەرسەڭ، بيۋرودا نەگە تاندىڭ؟
— تانعانىم جوق. ەسىمدە جوق دەدىم. ونىم راس، جولداس الدابەرگەنوۆ. ماعان دا جان كەرەك. مەنىڭ دە بالا-شاعام بار. ساعان رۇقساتتى ءبىر بەر. سەندە بىرگە جازا ال! سونداي-اق، ماعان جان كەرەك ەمەس پە؟ سەنىڭ بۇل كىناڭ مۇلدە نەگىزسىز.
— ول سونداي-اق، باس كەتەتىندەي ماسەلە مە ەدى؟
— ا، سەنىڭشە، قالاي دەپ ويلاپ ەدىڭ؟
— مەنىڭشە ول قىلمىس ەمەس، وندا، تويدا تۇرعان ەشتەڭە دە جوق.
— ەشتەڭە جوق، بولسا، بيۋرودان نەگە قاتتى سوگىس الدىڭىز؟
— ول پلوتنيكتىڭ ماعان ويلاپ تاپقان جازاسى.
— پلوتنيك بىرەۋ، بيۋرو كوپ. ولاي دەسەڭىز قاتە بولادى.
— مەنىڭشە قاتە دە جوق، بۇلىنگەن ەشتەڭە دە جوق.
— جوق قاتە. بيۋرونىڭ قاۋلىسىن مويىنداۋ قاجەت! بۇل ءبىر دەڭىز، ەكىنشىدەن، جاقسىلىقتى ءبىلۋ قاجەت.
— ماعان سەن قانداي جاقسىلىق ىستەپ ەدىڭ؟ دەپ نۇرمولدا شاپ ەتە قالدى.
— بىلمەيسىڭ بە، ەسىنە تۇسىرەيىن بە؟
— ال ءتۇسىرشى، كانى؟
— باسقانى بىلاي قويعاندا، وسى كەيىنگى كەزدە ساعان ەكى بىردەي جاقسىلىق ىستەدىم. بىرىنشىدەن، ءوز باسىمدى قاۋىپكە بايلاپ، بۇكىل بيۋرو«ىڭ قارسى بوپ وتىرعان ماسەلەسىنە، كولحوزدىڭ تويىن جاساۋعا رۇقسات بەردىم. ەكىنشىدەن، سول توي ءۇشىن جازالانىپ، ەڭ اۋىر جازا الايىن دەپ وتىرعان جەرىڭنەن ساقتاپ قالدىم.
— سەن بولماعاندا مەنى قايتەر ەدى؟ سول پلوتنيك جولداس ايتقانداي بولاتىن با ەدى؟
— بولاتىن ەدى. بيۋرونىڭ قاۋلىسى دا ناق سولاي جازىلىپ قويعان بولاتىن. مەن سەنى سۋ تۇبىنە كەتىپ بارا جاتقاندا جاعاڭنان ۇستاپ، تۇڭعيىقتان شىعارىپ الدىم.
الدابەرگەنوۆ اڭ-تاڭ بوپ، وسىعان نانىپ تا قالدى. ءبىراق، ارتىنشا، ەسىن جيعانداي بوپ:
— مەنىڭ ەڭ جەك كورەتىن ادامىم ءوزىن تىم اقىلدى بىلگىش سانايتىن، باسقانى، وزىنەن وزگەنى اقىماق، اڭقاۋ سانايتىن ادام.
— ال مەنىڭ جەك كورەتىن ادامىم، جاقسىلىقتى جاماندىقتان، دوستى قاستان اجىراتا المايتىن ادام.
— مەن سەنىڭ دوستىعىڭدى كورە المادىم.
— بۇدان بىلاي كورسەتەمىن.
— نەنى كورسەتەسىڭ؟
— دوس دەسەڭ دوستىعىمدى، قاس دەسەڭ قاستىعىمدى كورسەتەم.
— بۇرىن سەن تىرناعىڭدى كورسەتپەي كەلدىڭ، ەندى كوپ بولسا اشىقتان-اشىق كەتەرسىڭ.
— ساعان ەتكەن ادالدىعىم، دوستىعىم بوسقا كەتكەن ەكەن، ەندى باسقاشا بولادى.
— قولىڭنان كەلگەنىڭدى اياما! — دەپ قالدى الدابەرگەنوۆ.
بۇل ونىڭ ءوز ادالدىعىنا. سەنگەن ەڭ اشۋلى، ەڭ قاتتى ءسوزى ەدى. سول ءسوز ايتىلدى. نازاروۆ قىزىلشا جايىن سۇراپ جاتقان جوق، ەسىكتى سىلكە اشىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى. الدابەرگەنوۆ كەڭسەدە وتىرىپ قالدى. جاڭا عانا شالكەس كوپ، تىرەسكەن سوزدەردى ەسىنە قايتا الدى. دەگەنمەن، ول مۇنى اشەيىن كوپ كەرىستىڭ، ۇمىتىلىپ كەتەتىن جايدىڭ ءبىرى دەپ ويلاعان جوق.
II
ۇزاققا سوزىلعان تەكسەرۋ ءبىتتى. الدابەرگەنوۆتىڭ ويىنشا ارىزدا كورسەتىلگەن جايلاردىڭ بىردە-بىرى دالەلدەنگەن جوق. شىنى دا سولاي ەدى. ءبىراق، كوميسسيا كوپتەگەن قوسىمشا فاكتىلەر تاۋىپ، سونى راستاپتى. ەندىگى اڭگىمە سول جايلار بولسا كەرەك. ءتىپتى، جەكە ادامداردى، كولحوزشىلاردى شاقىرىپ اپ، الدابەرگەنوۆ جونىندە مىنەزدەمەلەر سۇراعان. كوپتەگەن كولحوزشى وزدەرىنىڭ جيىرما جىلعا تاقاۋ باسشىسى بولعان ادام جونىندە ەشبىر جامان ءسوز ايتا المادى. الگى كوميسسيانىڭ بەدەلدى ءبىر مۇشەسىنىڭ وسى اۋىلعا اسا كوپ كەلگەن جانە الدابەرگەنوۆ جايلى جازباق بوپ، كوپتەن بەرى ماتەريال جيناپ جۇرگەن ءتىلشى دوسوۆپەن اڭگىمەلەسكەنى بار. ءبىراق، دوسوۆتان قانشا سىر تارتقانىمەن شي شىعارا المادى. ول الدابەرگەنوۆتى كوپتەن، سوناۋ ءبىر كولحوزدى ناشار كەزىندە قابىلداپ العان كەزدەن، سوعىستان كەيىنگى العاشقى سايلاۋدى ەسكى ات قورادان وتكىزگەن كەزدەن بىلەتىنىن ايتتى.
— مەنىڭ بايقاۋىمشا الدابەرگەنوۆ بارىنشا ادال، — دەدى ول ءسوزىنىڭ سوڭىندا. — ادال، اقكوڭىل. ەشكىمگە قياناتى جوق. ول قوعام مۇلكىن شاشپايدى دا، جەمەيدى دە. ونىڭ ءوز تابىسى وزىنە جەتىپ ارتىلادى. ءوزىنىڭ كولحوزدان، ۇكىمەتتەن الاتىن اقشاسى جەتپەيتىندەي وندا ۇلكەن سەميا جوق. ايەلى اقجارقىن، قىزى كۇلاندا، بالاسى تولەگەن. ءوزى ءتورتىنشى ادام. ال وسى سەميانى اسىراۋعا الدابەرگەنوۆتىڭ ءوز تابىسى مولدىق ەتپەسە، ازدىق ەتپەيدى. ال ءسىزدىڭ، ەرەكشە ءمان بەرىپ وتىرعانىڭىز ءۇي اۋ دەيمىن: مەنى تىڭداعىڭىز كەلسە، ونى دا ايتىپ بەرەيىن. قالاي دەسەڭىز دە الدابەرگەنوۆ كەشە عانا كوشىپ جۇرگەن ەلدە تۋعان ادام. ول جاس كەزىندە، ءتىپتى مىنا وتىزىنشى جىلعا دەيىن ىرگەتاسى بار، ەدەنى بار، بىرنەشە بولمەلى ءۇي تۇگىل، ءبىر بولمەلى ۇيدە دە تۇرىپ كەرگەن جوق. ول كيىز ۇيدە تۇردى. ول كوشىپ ءجۇردى: ول عانا ەمەس، ونىڭ وسى كۇنى باسقارىپ وتىرعان كولحوزىنىڭ كوپتەگەن مۇشەسى مىناۋ مالايسارى مەن سارىبۇلاق بويىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەندەر. ال كەشەگى كوشپەلى ەلدىڭ بۇگىنگى باسشىسى ۇلكەن ادەمى ۇيگە، ەكى قابات ۇيگە قىزىقسا بولار، قىلمىس بولار نەسى بار؟ بۇل ءبىر دەڭىز. ال ەكىنشىدەن كەشەگى قويشى، بايدىڭ جالشىسى جاقسى، ادەمى ۇيدە تۇرسا ول ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ارتىقشىلىعىن، ەرەكشەلىگىن كورسەتپەي مە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى جەڭىسىمىزدى بايانداپ جاتپاي ما؟
— بايقاپ وتىرمىن، ءتىلشى جولداستارمەن سويلەسۋ، ولاردى ءوزىڭ ويلاعان نارسەگە كوندىرۋ قيىن-اق.
— قيىن ەمەس. ءتىلشى دە ادام، لوگيكاسى بار، دۇرىس پىكىر بولسا ولار دا قۋلاي كەتەدى. ءسىز مەنى بولمەي اياعىنا دەيىن تىڭداڭىز. ول ۇيدە تۇرعان ەشتەڭە جوق. ول ۇيدە بۇگىن الدابەرگەنوۆ تۇرسا، ەرتەڭ بالالار باقشاسى بولادى، كولحوزدىڭ مۋزەيى بولادى. مەكتەپ-ينتەرناتقا جاتاقحانا بولادى. دايىن ءۇي ارتىق ەمەس، ول دا مۇلىك بوپ قالادى. ول ءۇيدىڭ قالقايىپ تۇرعانىنان كولحوز دا، كولحوزشىلار دا ەشبىر زيان شەكپەيدى. قايتا اۋىلدىڭ ورتاسىندا وسىنداي ءبىر ءۇيدىڭ تۇرعانى ونەگە، ۇلگى بولادى. قاراڭدار، كەشەگى كوشپەلى ەلدىڭ بالالارى قانداي ۇيدە تۇرادى دەپ ماقتاناتىن بولادى.
دوسوۆپەن سويلەسىپ ول ەشتەڭە تابا المادى. باسقالارمەن اڭگىمە دە وسى ءتارىزدى بوپ ءبىتتى بىلەم.
سونىمەن ەندى باسىلعان شىعار، اياعى سيىر قۇيىمشاقتاپ وسىمەن بىتەتىن شىعار دەپ جۇرگەندە الدابەرگەنوۆتى بيۋروعا شاقىردى دا، ماسەلەنى تالقىعا سالدى. وعان مىناداي كىنا تاعىلدى. كولحوزدىڭ وتارلارىندا بۇرىنعى ايتقانداي قوي كەم ەمەس، قايتا ارتىق ەكەن. ەتكە وتكىزىلۋگە ءتيىستى، ءبىراق ءالى وتكىزىپ ۇلگەرمەگەن بەس ءجۇز قويدىڭ ارتىق، بوپ شىققانى راس. ەكىنشىدەن، ءۇي سالدىڭ ۇلكەن، ەكى قابات ءۇيدىڭ ساعان كەرەگى نە ەدى دەگەندى قوستى. ۇشىنشىدەن، ماس بولدى دەگەن سىلتاۋمەن بىرەۋلەردى زاڭسىز قاماتقانسىڭ.
الدابەرگەنوۆ ورنىنان الىندى، تاعى ءبىر قاتاڭ سوگىس بەرىلدى. بۇل وعان العاشقىدان بەتەر قاتتى سوققى بولدى. ول كوپ جىل ىستىق سۋىعىنا بىردەي كۇيگەن تۋعان اۋىلدىڭ ادامدارىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الماي قالدى. نەگە؟ جەدى مە، ءىشتى مە، حالىققا زيان كەلتىردى مە؟ بۇل جاعى وزىڭە ايان. ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوق، الا تايىن العان جوق. سوندا دا بولسا ول حالىققا قاراي المادى. نەگە قاراي المادى؟ بۇل بەلگىسىز. سوناۋ ءبىر كەزدەگى قاتتى سوققى كەزىندەگى كۇيزەلىس اساۋلىق ەكەن. بۇل جولى ول قاتتى كۇيزەلدى، العاشقى ساتتە ءتىپتى قۇلاپ كەتتى. مانساپ، داۋ-جانجال، ايتىس-تارتىس تالقىسىنا تۇسپەگەن، سوعىستاعى قىرعىننان باسقا قاندى ايقاس كورمەگەن، اشەيىن ءبىر جاي پەندە ەكەنىن ەندى سەزگەندەي بولدى. باتىر ءپىشىن، شىنىققان بىلەك، كوپ جىلدىق تاجىريبە، ادال ەڭبەكتە وسكەن باسى جۇمىر پەندەگە تۇلعا بولا الماي قالدى. ونىڭ ءجۇنى جىعىلىپ كەتتى. «مەنىڭ دە ءجوندىبايدان ايىر.مام شامالى ەكەن» دەپ ءتۇيدى. ول كوپكە دەيىن سىرتقا شىقپاي، بۇك ءتۇسىپ ۇيدە جاتىپ الدى. ول قينالعان كەزدە: «وسى مەنىڭ باستىق بولعان نەنى العان ەدى؟ باسقا كولحوزشىلار سياقتى سۋىمدى سۋارىپ، قىزىلشامدى ەگىپ، ءوز جۇمىسىمدى عانا ءبىلىپ جۇرە بەرسەم عوي، مۇنداي كۇيگە تۇسپەس ەدىم. ءبىراق، مەنى ەركىمە قويدى ما؟ سەن بولاسىن دەدى، حالىق داۋىس بەرىپ سايلادى. سونسىن بولدىم. بولماسىما قويعان جوق»...
ەشكىممەن سويلەسپەي، ۇيدەن شىقپاي ءبىراز جاتتى. ءبىراق، ودان جايدىڭ وزگەرەر ءتۇرى جوق. ونىڭ ءجۇنى جىعىلىپ، ول وزىنە كۇن سايىن قۇلدىراپ بارا جاتقانداي كورىندى. ىسسىزدىك، حالىقتان جىرىلىپ قالىپ قويۋ ادامدى ازدىرادى، توزدىرادى. تىرەگى جوق بوس قيال ادامدى جۇنجىتەدى. ءوزىنىڭ ۇيىنەن شىقپاي جاتقان بىر-ەكى جەتىنىڭ ىشىندە ول ۇعا باستادى. كەشە عانا حالىقتىڭ اراسىندا، سونىڭ كۇندەلىكتى قىزۋ ءومىرىنىڭ ىشىندە ءقايناپ-پىسىپ، زىر جۇگىرىپ جۇرگەن ادامعا مىنا جاتىس ولىممەن بىردەي بوپ كورىندى. ول وزىنەن-وزى شوشىپ تا كەتتى. بەتى قۋارىپ، جاعى ءتۇسىپ، ءوڭى بوزعىل تارتقان، كوزىنىڭ استى سارعايىپ كەتكەن. الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزى ىزدەنبەسە، ونى جوقتاۋشى كورىنبەدى. «نۇرمولدا قايدا ەكەن، نە كۇيدە ەكەن؟ ونىڭ ويى نە، ەندى نە ىستەمەك دەگەندى ويلاۋشى بار ما؟ بار بولسا ول قايدا، ول كىم؟»
ول ءوزىنىڭ وسى ءتۇرىن كورىپ، قايتا شوشىدى. «جوق، بۇل بولمايدى ەكەن. مەن حالىقتان كەتسەم، جايىم ناشارلايدى ەكەن. دۇنيەدە ەڭبەكسىز،ىس-ارەكەتسىز جاتۋدان جامان نارسە جوق، ەكەن» دەپ ءتۇيدى ول.
ول قاتتى قورلاندى. ءبىراق وزىنشە جول تاپتى. اۋداندىق كوميتەتكە، كەشە عانا ءوزىن جازالاعان باستىقتىڭ ءبىرى نازاروۆتىڭ الدىنا قايتا كەلدى.
— الار جازامدى الدىم. ەندى ماعان قىزمەت بەرىڭىزدەر، — دەگەن تالاپ قويدى.
— قازىرشە قىزمەت جوق، — دەي وتىرىپ، نازاروۆ وعان قۋاقى سۇراق قويدى. — قىزمەت بولعاندا قانداي قىزمەت ىستەمەك ويىڭ بار؟
— مەنىڭ كولحوزدان باسقا بارار جەرىم جوق. كولحوز بەرىڭىزدەر...
نازاروۆ ميىقتاپ، ءبىر ءتۇرلى سىقاقتى، ءزارلى كۇلكىمەن جىميدى.
— كولحوزدان بوساتىپ، كولحوزعا جىبەرمەيدى عوي پارتيا!
الدابەرگەنوۆتىڭ نازارى تومەن ءتۇسىپ، كوڭىلى ءپاس بوپ قالدى. «مۇندايى تاعى بار ما ەدى؟ كولحوزدان باسقا تاعى نە قولدان كەلەدى؟ قولدان كەلەتىن ەشتەڭە دە جوق».
سونىمەن الدابەرگەنوۆ ءبىراز ۋاقىت جۇمىسسىز ءجۇردى. سول كەزدە اۋىرىپ ەمحاناعا ءتۇستى. كوپ جايدى ول سول ەمحانانىڭ ۇيىندە، شالقاسىنان جاتىپ اپ ويلادى. كوپ ۋاقىت دال بوپ جاتتى. كەيىنگى كەزدە ونىڭ باسىنان وتكەندەردىڭ كوبى-اق وعان ءتۇس سياقتى، كادىمگى كورگەن تۇستەي ەدى. ونىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن جورا-جولداس ونىڭ ويىن بولىسە المادى. كوبى-اق ءوزى اۋرۋ ادامعا قىزمەتىن .كەيىنگى كەزدەگى وقيعالارىن ەسىنە ءتۇسىرۋ قيىن تيەر دەپ ويلادى. كوپتەن بەرى اۋىل جاقتان دا حابار بولماي كەتتى. ناق وسىنداي ءبىر كوڭىلسىز، ويلى شاقتىڭ كەزىندە اۋىلدان كوبەن كەلدى.
— كوبەنجان، حالىڭ قالاي؟ — دەپ وعان اعالىق مەيىرمەن قارادى. — اۋىل-ايماق امان با، شىققان شىعىن جوق پا؟ بالالاردىڭ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ دەنى باسى ساۋ ما؟
كوبەن سوڭعى كەزدەگى جاڭالىقتىڭ ءبارىن جايلاپ وتىرىپ ايتتى. ەڭ سوڭىندا جاقىندا قايتا سايلاۋ بوپ، ءوزىنىڭ تۇسكەنىن، جاڭا پارتورگ سايلانعانىن ايتتى.
— ءا، ءسويتىپ، سەن دە تايدىڭ با؟ باسە، وسىلاي بولار-اۋ دەپ ويلاپ ەدىم. مەن بولماسام، ساعان ەشتەڭە ەمەس قوي.
— سىزگە نە بولادى؟ سىزگە دە ەشتەڭە ەمەس! — دەدى كوبەن ونىڭ كوڭىلىن كوتەرگىسى كەپ.
— ماعان نەگە ەشتەڭە بولماسىن. سەن سياقتى جاس بولسام ءبىر ءسارى، ۇلعايىپ قالعان ادامعا قيىن با دەپ قالدىم. ەندى سەن مەنى قوي، ءوزىن قاجىما، ءالى جاسسىڭ، ءبارى الدىندا، بولاشاعىڭ مول. تەك دەنساۋلىق بولسىن!
ول كوبەنگە اقىل ايتامىن، جىگەر بەرەمىن دەپ، ءوزىن-وزى ىشتەي قامشىلاپ، «شىنىندا ماعان نە بولماق؟» دەپ ويلادى. ونىڭ، وسى ويىن سەزگەندەي كوبەن دە:
— ءسىز ەشتەڭە ويلاماڭىز. ءوزىڭىز ايتا بەرەتىن ءبىر ماقال بار ەدى عوي، قالاي ەدى، قۇداي-اۋ، ۇمىتىپ قالدىم با؟ جوق، ناق ءتىلىمنىڭ ۇشىندا تۇرىپ، ويىما تۇسپەۋىن قاراڭىزشى! قالاي ەدى؟
— قانداي ماقالدى ەسىڭە تۇسىرە الماي تۇرسىڭ؟
— ءوزىڭىز كوپ ايتۋشى ەدىڭىز. ءسىزدىڭ بۇدان دا قيىن كۇندەرىڭىز بولدى عوي. سوعىستا بولدىڭىز. سودان قيىن بولماس. بەرەر جازاسىن بەردى، ەندى سىزدە نەسى بار؟ جاڭاعى ماقالدىڭ ەسىمە تۇسپەگەن اي!
— ءا، سەنىڭ ەسىڭە تۇسپەي وتىرعان ماقال مەنىڭشە «بۇدان دا جامانىمدا تويعا بارعانمىن» دەگەن شىعار.
— ءيا، ءيا، ناق ءوزى. ءسىز بۇدان جامانىڭىزدا تويعا بارعان ادامسىز. اتاق، ابىروي بار. ونى الۋعا ەشكىمنىڭ حاقى جوق.
— «بۇدان دا جامانىمدا تويعا بارعانىم راس!» — دەپ الدابەرگەنوۆ راحاتتانا كۇلدى. — ونىڭ راس، اتاق، ابىروي بار. ءبىراق، سونىمەن ناق ءبىر پارا-پار تاعى ءبىر بيىك سوزدەر بار ەمەس پە؟ نامىسسىز ابىروي، ارسىز اتاق بولماس اۋ! ابىروي مەن اتاق جۇرگەن جەردە نامىس، ار دەگەن سوزدەر تەپە-تەڭ جۇرسە جاقسى.
— سىزدە ول دا بار. سوندىقتان قىزمەت جايىن ويلاماڭىز. سىزگە قىزمەت بەرەدى. تەك، تەزىرەك ايىعىپ كەتىڭىز.
— قاسقا تابا بولمايىن دەپ ءوزىم دە ويلاپ جاتىرمىن. «الدابەرگەنوۆ ورنىنان تۇسكەنىن ۋايىمداپ اۋىرىپ جاتىر ەكەن» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قانداي جامان! ءوزىم دە جازىلۋعا قۇشتارمىن. دەگەنمەن قاتتى شارشاعان ەكەنمىن، جۇيكەم قۇرىپ قاپتى. ءبىراز تىنىم اپ، ەمدەلىپ شىققان دا جاقسى بولار.
— ارينە جاقسى بولادى. تەز ايىعىڭىز!
— راقمەت! سۇراعان جاننىڭ بارىنە سالەم!
كوبەن كەتكەن سوڭ، الدابەرگەنوۆتىڭ ويىنا مىناداي ءبىر جاي كەلدى. «مەن عوي جاسارىمدى جاساپ، اسارىمدى اساپ، جەر ورتاسىنان اۋعانمىن. ءوزىم كوپ نارسە كوردىم. باسقانى بىلاي قويعاندا كەشەگى سۇراپىل سوعىستا ءولىپ كەتسەم كىمنەن ارتىق ەدىم. قايتا وسىنى تاۋبە ەتۋىم كەرەك. ەكىنشىدەن، جاڭاعى كوبەنگە قاراعاندا عوي، مەن يت كويلەكتى بۇرىن توزدىرعان اداممىن. مەن ءوزىمنىڭ ۇلكەندىگىمدى ىستەپ، وعان ۇلگى-ونەگە كورسەتۋىم قاجەت ەمەس پە؟ مەن بەلىمدى قاتتى بۋماسام، قاسقا كۇلكى بوپ، تابالاپ قالۋىم كادىك. مىقتى بولۋىم كەرەك-اق!..»
مىنە، وسى كۇننەن باستاپ، ونىڭ دەنساۋلىعى دا جاقسى بولا باستادى. كوپ كەشىكپەي ول ەمحانادان شىقتى. اۋىلعا كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە ول نازاروۆقا قايتا باردى.
— مەن عوي، الار جازامدى الدىم. ال ەندى تاعى بەرەتىنىڭ بولماسا، ماعان ەندى قىزمەت بەر! — دەپ ماسەلەنى قابىرعادان قويدى.
نازاروۆ وزىنشە اڭ-تاڭ بولعان ادامشا كوزىن بادىرايتىپ كوردى دە، ارتىنشا قۋلانا قارادى. ءبىراق، الدابەرگەنوۆ سوناۋ ءبىر كەزدەگىدەي ءجۇنى جىعىلىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، ماڭگىرىپ قالعان ادام سياقتى ەمەس. ول وزگەرىپ كەتىپتى. ەسىن جيىپ العان كورىنەدى. بۇل جاي نازاروۆتى قۋانتقان جوق. قايتا ەسىن تەز جيناپ العانىنا تاڭ، بولدى. سويتە تۇرا تاعى ءبىر جۇيكەگە ءتيۋدى ويلادى.
— بىزدە ساعان لايىق، سەنىڭ قولىڭنان كەلەتىن قىزمەت جوق.
ونىڭ بۇل ءسوزى الدابەرگەنوۆتى تاڭ قالدىرعان دا جوق، قاتتى اسەر دە ەتە المادى. ويتكەنى ول مۇنداي ءسوز تۇگىل، بۇدان دا گورى اۋىرىن ەستۋگە ازىرلەنىپ كەلگەن ەدى.
— ماعان سىزشە، قانداي قىزمەت قولايلى دەپ وتىرسىز؟
— سونى دا انىق بىلە الماي وتىرمىز. ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز؟
— سىزدەر ۇسىنعان قىزمەتتىڭ ءبارىن، سىزدەرگە ۇناعان جۇمىستىڭ ءبارىن ۇناتامىن.
— سونى ءبىز تابا الماي وتىرمىز. ءوزىڭىز كومەكتەسىپ جىبەرمەيسىز بە؟
— مەنىڭ تاپقانىم سىزدەرگە قونسا جاقسى، — دەپ از ويلاندى دا نۇرمولدا، قايتەر ەكەن دەگەن ويمەن، ءبىر جاعىنان شىنىن ايتتى، — مەن ءوزىم ىستەگەن، ءوزىم مۇشەسى بوپ وتىرعان كولحوزدىڭ كولحوزشىسىنان باستاپ، بريگادير، زۆەنوشىسى، فەرما مەڭگەرۋشىسى بولا الام. بۇعان قالاي قارايسىز؟
— جوق، — دەدى نازاروۆ، — جوق، شىنىن ايتۋ كەرەك، ول كولحوزدا ءسىزدى قالدىرا المايمىز.
— وندا قالدىرعىڭ كەلمەسە، ءوزىڭنىڭ ورنىڭدى بەرەتىن شىعارسىڭ؟ — دەدى نۇرمولدا ءزىلدى كۇلكىمەن.
— پارتيا ۇسىنسا، حالىق سايلاسا بولىپ كور!
— سەنى سايلاعان حالىق مەنى سايلاماس دەپ ويلايسىڭ با؟
— ونداي بولسا، قاشان مەنىڭ ورنىمدى العانشا ساعان بەرەر قىزمەتىم جوق.
— ويلاپ قارا، تابىلاتىن شىعار؟
— سەن مەنى قورلاۋعا كەلدىڭ بە؟
— جاننىڭ ءبارىن سەن عانا قورلاۋعا ءتيىسسىڭ بە، قاشانعى قورلاي بەرەسىڭ؟
— سەنى ەشكىم دە قورلاعان جوق، قىلمىسىڭا لايىق جازا الدىڭ. سەنى پارتيا جازالادى. جوق، الدە سونى دۇرىس ەمەس دەمەكسىڭ بە؟
— دۇرىس، پارتيا جازالادى. ءبىراق، پارتيا مەنى دالاعا تاستا، جۇمىس بەرمە دەگەن جوق قوي. سەن ماعان جۇمىس بەرمەي قورلاپ وتىرعان جوقسىڭ با؟
— دايىن جۇمىس جوق. پلوتنيك جولداسقا بار.
— ول دا سەنىڭ ايتقانىڭدى ايتادى دا...
— ونى ءوزى بىلەدى.
— سەن دە ءبىلىپ وتىرسىڭ عوي.
— ءسىز مەنىمەن ۇرسۋعا كەلدىڭىز بە؟
— جوق، ءسوز تابۋعا، ۇعىسۋعا كەلدىم. ماعان جۇمىس بەر. مەن ءىسسىز وتىرا المايمىن. كەيىن ءبىر تابىلار دەپ جۇرە بەرەتىن جاس ادام ەمەسپىن. ماعان جۇمىس كەرەك.
— جۇمىس جوق، سىزگە ازىرشە!
— كوپ بولسا، قورلادىم، شىنىن ايتقىزدىم دەرسىڭ. ءبىراق مەن تەك شىندىقتى عانا ايتىپ ۇيرەنگەن اداممىن. مەن ساعان شىنىمدى ايتسام، جۇمىسسىز، ءىس ىستەمەي جۇرە المايمىن. جاڭا دا ايتتىم، نە بولسا سونى ەرمەك قىپ جۇرە تۇراتىن جاس ادام ەمەسپىن. ماعان جازا بەرىلدى. مويىنىمدا كۇنام بار دەيىك. ەندى مەن سول جازانى جۋۋىم كەرەك، ىستە كورسەتىپ، ءوزىمدى ءوزىم اقتاۋعا ءتيىسپىن.
ءبىراق ول مۇنىمەن دە ەشتەڭە شىعارا المادى.
— سىزگە قىزمەت تاۋىپ بەرۋ ماسەلەسى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى پلوتنيك جولداسقا تاپسىرىلعان. سوعان بارىڭىز!
الدابەرگەنوۆ ابدەن ىزالانعان ەدى. ول وعان دا باردى. كەيىنىرەك، اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى بولدى. پلوتنيك بۇل وبلىستان اۋىسىپ، باسقا قىزمەتكە، باسقا وبلىسقا كەتكەندە بارىپ، الدابەرگەنوۆ باياعى جول ۇستىندەگى مۇقىرى اۋىلىنا كولحوز باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى بوپ سايلاندى.
سەگىزىنشى تاراۋ
I
نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتى جاقسى بىلەتىندەر دە، ءتىپتى شالا بىلەتىندەر دە بۇل ەندى قايتەر ەكەن دەپ تاڭ بولا قالدى. ارتتا قالعان، كوپتەن ەلەۋسىز جاتقان، شارۋاشىلىعى ناشار كولحوز. بۇل كولحوزدى كوتەرەمىن دەپ كوكىرەگىنە نان ءپىسىپ كەلگەندەردىڭ كوبىنىڭ اق تاۋى جىعىلىپ، بەتى قايتقان. سودان دا بولار، قاس تۇگىل، سول الدابەرگەنوۆتىڭ تىلەكتەس دوستارىنىڭ ءوزى: «اپىر-اي، مىناۋ ەندى قايتەر ەكەن، مىقتى بولسا، شىن تالانت بولسا، وسى جەردە كورىنەر! نەمەسە، وسىمەن قالار» دەپ كۇدىكپەن قارادى. باسقالار بىلاي تۇرسىن، سايلانارىن سايلانىپ بولعان سوڭ الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزى دە قاتتى ويلاندى. اسىرەسە، جەكسەنبى كۇنى ەرتە تۇرىپ، كولحوزدى اۋىلدى جاياۋ ارالادى. سول كۇنى قاتتى قوبالجىدى. اۋىل سيقى تىم قوراش. ەڭ كەدەي ءۇيدىڭ تاۋىعىنا شاشقان ءبىر ۋىس ءدانى سياقتى تاۋدىڭ توسكەيىنە تىرمىسىپ، شاشىراي جاتقان جاتاعان جاتاعان، توبەسى بالشىق، شيكى كەسەكتەن قالانعان الا-قۇلا ۇيلەر. نە ءبىر رەت جوق، نە ءبىر ءجىبى ءتۇزۋ كوشە جوق. ال مەكتەپ، كلۋب ءتارىزدى مادەني ورىندار كوزگە تۇسپەيدى. اۋىلداعى ەڭ ءتاۋىر ءۇي كولحوزدى ءبولىپ وتەتىن ۇلكەن تاس جولدىڭ بويىنداعى شيفرلى ماگازين ەكەن. ونىڭ ءوزىن وبلىستىق تۇتىنۋشىلار وداعى سالعان. ىشىندە نان، ءتۇز، ءتاتتى نان، قانتپەن بىرگە ماتا، كيىم-كەشەك قوسا ساتىلادى. ونىڭ ءوزى دە اعاشتىڭ باسىنا ىلگەن قارا تورعايدىڭ ۇياسى سياقتى قالقيىپ قانا تۇر. وسىدان باسقا كوز توقتاتار ەشتەڭە جوق. «بۇل اۋىلدىڭ ۇلكەندى-كىشىلى ازاماتتارى نە بىتىرگەن، نە ويلاعان. كەلىپ كەتكەن كوپ باستىق نە بىتىرگەن. سوناۋ وتىزىنشى جىلدان بەرى وتىز جىل ۋاقىت ءوتىپتى. سودان بەرى بۇل كولحوزدا جيىرمادان اسا كولحوز پرەدسەداتەلى بولعانى حاق. ال سولاردان قالعان بەلگى بار ما؟ پالەن دەگەن باستىق بولعاندا جاساتقان ەدى دەپ ايتاتىن بىردەڭە بار ما؟ بار بولسا، ول قايسى؟ ونداي نارسە جوق.
الدابەرگەنوۆ اۋىلدىڭ ناق ورتاسىنداعى مال قوراسىنىڭ قاسىنان ءوتىپ كەلە جاتىپ وزىنەن-وزى كۇلىپ جىبەرە جازدادى. «مىنالار باياعىنىڭ ساسىق بايلارى سياقتى ءوز مالىنىڭ قي تەزەگىن يىسكەپ وتىرماسا كوڭىلى كونشىمەيتىن شىعار؟» — دەپ ويلادى. «ال دۇنيەدەگى ەڭ جامان نارسەنىڭ ءبىرى سول — ىستەگەن ىسىڭنەن، ەتكەن قىزمەتىڭنەن ەشبىر ناتيجە بولماسا بەلگى قالماسا...»
ول وسىلايشا ءوز ويىمەن ءوزى بوپ، كولحوز اۋىلىن ەداۋىر ارالادى. ونىڭ بۇل كەزدە وسى كولحوزدى جوندەۋ، شارۋاشىلىعىن العا باستىرۋ جايلى ءۇمىتى قانداي بولسا، كۇدىگى دە سونداي ەدى. نۇرمولدا كولحوزدى جوندەۋدىڭ ىستە، كوپ جىلعى ەل باسقارعان قىزمەتىندە سىنالعان ءبىر-اق جولىن بىلەدى. ول جول — ەڭبەك. كولحوزدا ەڭبەكتى دۇرىس ۇيىمداستىرماي تۇرىپ، ەشبىر تالانتتى باستىق، شارۋاشىلىقتى جاقسارتا العان ەمەس.
«كولحوزدىڭ جەرى جاقسى، سۋى مول، — دەپ ويلادى ول جاياۋ كەلە جاتىپ. — بۇل ەكەۋىندە كەمدىك جوق. ەندى سول جەرگە دۇرىستاپ، ادالدىقپەن تەر توگە ءبىلۋ قاجەت! شىن نيەتپەن، ىقىلاسپەن توگىلگەن اششى تەردىڭ، بۋى بۇرقىراعان ىستىق تەردىڭ قاسيەتى مول اق. ول زاماننىڭ ەڭ اسىل دەگەن تىڭايتقىشىنان ارتىق. ەڭبەك پەن تەر — ەگىز. ەڭبەك تەرسىز بولمايدى. تەرسىز ەنبەكتە، ەنبەكسىز تەردە پايدا تاعى جوق. ال، ەندى وسى اۋىلدا سول تەردى توگۋگە ءازىر تۇرعان ادام بار ما؟ ارينە، بار. تەك ولاردى تاۋىپ، ۇيىمداستىرا بىلگەن ءجون، ەنبەككە، تەر توگەتىن ەنبەككە باستاۋ قاجەت. جاسىراتىن نە بار، قايسى اۋىلدا بولماسىن ەڭبەكتىڭ ەڭ اۋىر باسىن كوتەرەتىن، ەڭ قيىنىن اتقاراتىن، ەڭ جاڭاسىن يگەرەتىن جاستار عوي. ال، بۇل اۋىلدا سول جاعى كەم. جاستار بىر-بىرىمەن كەلىسىپ العانداي، اۋىلدا تۇراقتامايدى. قالاعا كەتەدى. وقۋعا تۇسكەندەرى ءوز الدىنا، وقۋعا تۇسە الماي قالعاندارىنىڭ ءوزى كولحوزدىڭ بەتىن كورگىسى كەلمەيدى. جۇمىستى قالادا ىستەيدى، ايتەۋىر ەبىن تاۋىپ، سوندا قالۋعا تىرىسادى.
مۇنىڭ سەبەبى كىمگە بولسا دا ايان. كولحوزدا تابىس از. مادەني جۇمىس جوق. ونى وتكىزەتىن ورىن بار ما؟ كينو، ويىن-ساۋىق، بي بولىپ جاتقان كلۋب بولماعان سوڭ، مۇندا جاس جىگىت، جاس قىز تۇرا ما؟ تۇرعىن ءۇي شە؟ جاس ادامدار جاقسىدان جاقسى تاڭدايدى، قىزىقتان قىزىق كورگىسى كەلەدى. قالاعا بارىپ، وزدەرى قاتارلى ادامداردىڭ قانداي جايدا، قالاي تۇراتىنىن بىلگەن جاس جىگىت مىناداي كەدەي، ەڭ بولماسا تۇراتىن وڭدى ءۇي جوق اۋىلدا قالاي تۇرعىسى كەلەدى دەپ ويلاۋعا بولادى؟ مۇنداي جەردە تۋعان اۋىلىڭنان نەگە بەزەسىن دەپ، ولاردى كىنالاۋعا دا بولمايدى. الدىمەن جاقسى، تازا، جارىق، ادەمى ۇيلەر سالۋ قاجەت. كلۋب، مەكتەپ، ماگازين، ەمحانا، اپتەكا، بالالار باقشاسى، ياسلي كەرەك. سودان كەيىن بارىپ، جاستاردى، ەڭ بولماسا ولاردىڭ تەڭ جارتىسىن اۋىلعا ۇستاۋعا بولادى. دەمەك، ەڭبەكتى جاقسارتۋدان بۇرىن، جۇمىس قولىن، جاس كۇشتى ساقتاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن جاڭا ۇيلەر، مادەنيەت مەكەمەلەرىن، تۇرعىن ۇيلەرىن سالعان ءجون. وسىندايدان باستاماسا، كوكپار تارتاتىنداي اشىق الاڭدا ايتا قالعانداي ەڭبەك ونەگەسىن كورسەتە سالۋ قيىن.
ەڭبەكتە تابىس تاپپاي تۇرىپ، جاقسى ءۇيدى قالاي سالۋعا بولادى؟ مۇندايدا ول تۇيىققا قايتا تىرەلىپ قالدى. استىق، قىزىلشا، ەت، ءجۇن، ءسۇت! مىنە، كولحوز بايلىعىنىڭ كوزى وسىلار. ءبىراق، ءقازىر بارلىعى دا كوزىن توپىراق باسىپ، كومىلىپ قالعان قاينار سياقتى تەك قانا بولار-بولماس سىزاتتاپ جاتىر. كوزىن كەڭىرەك اشسا، فونتان بوپ شاپشىپ اتپاسا دا، بۇلكىلدەپ قايناعالى تۇر، شىمىرلاپ اققالى بوگىپ جاتقانداي». ال سول قايناردىڭ كوزىن اشادى، بۋلىعىپ جاتقان سۋدى جىبەرەدى دەگەن ۇمىتپەن حالىق مۇنىڭ ءوزىن سايلادى. مىقتى بولساڭ ەندى سول قايناردىڭ كوزىن اشىپ بايقا.
الدابەرگەنوۆ كوشە بويلاپ، ءوز ويىمەن ءوزى بوپ كەلە جاتقاندا كوشەنىڭ ەكىنشى باسىنداعى تاپەلتەك جەركەپە سياقتى ۇيدەن شوقشيعان تەكە ساقالدى، الاسا بويلى قارت كىسى شىقتى دا، نۇرمولدانى، كوشە كەزىپ كەلە جاتقان جاڭا سايلانعان باستىقتى كوردى دە قالتا قاراپ تۇرا قالدى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي، جاڭا عانا شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسىنەن كوزىن كولەگەيلەپ، قايتا قارادى. باستىقتىڭ ءوزى ەكەن. «ە، داۋدە بولسا مىناۋ ءبىر جاقسىلىق بولار، سونىڭ باسى شىعار. اۋىلدى قىدىر ارالاپ كەلە جاتقان سياقتى ەكەن» دەپ ويلادى دا، قورجيعان، ەسكى شيبارقىت قامزولىنىڭ قالتاسىنا قولىن ساپ، ناسىباي شاقشاسىن الدى دا، اقتارىلىپ تۇرا بەردى. الدابەرگەنوۆ جاقىنداپ كەلگەندە ناسىبايدى استىڭعى ەرىنگە قاعىپ ساپ، قارسى ءجۇردى.
— اينالايىن اۋ، نۇرمولدامىسىڭ، جولىڭ، قىزمەتىڭ قۇتتى بولسىن، جانىم! ۋاقىتى جوق بولار دەپ، كەيىن ءبىر ارنايى بارامىن دەپ كەڭسەگە بارا الماي، قۋانىشىمدى، جىلى ءسوزىمدى ايتا الماي، ال-دال بوپ جۇرگەن جايىم بار ەدى. ءوزىن كەزدەسىپ قالدىڭ عوي.
— و، قالقا اعا، دەنى باسىڭىز ساۋ ما؟ ولەڭ جازۋدان دا قولىڭىز بوساماي جاتقان بولار.
— ولەڭنەن ەمەس، ەسەبىن تابا المادىم، جانىم نۇرمولدا! ەسەبىن تابا المادىم. اۋىلدىڭ اقساقالى بوپ ءۇيىمدى كورسەتەيىن دەسەم، ونىسى مىناۋ. ساقالىمدى ساپساڭداتىپ جەتىپ بارايىن دەسەم، كوز كورگەن سوڭ، ءبىر جىلى ءسوز ايتپاعان سوڭ، ءدام تات دەگەن سوزگە كەلمەگەن سوڭ تاعى قيىن. ءسويتىپ ال-دال بوپ جۇرگەنىمدە، قۇداي ايداپ ءوزىڭ تاپ بولدىڭ. شىنىمدى ايتسام، سەنى كورگەندە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كوشەسىن قىرىق شىلتەننىڭ ءوزى جىبەرگەن قىدىر اتامنىڭ ءوزى ارالاپ كەلە جاتقانداي كوردىم، قاتتى قۋاندىم!
— ونىڭىزعا كوپ راقمەتى قىدىر اتا بولماي-اق، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزى بولا السام دا جەتەر ەدى-اۋ.
— مەنىكى جاقسى نيەت قوي. ونىڭ راس، بىزگە سەنىڭ نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ بولعانىڭنىڭ ءوزى جەتەدى. ودان ارتىقتىڭ كەرەگى جوق. ال، نۇرمولداجان، باياعىدا اۋىلعا كەلىن تۇسكەندە جولىڭ قۇتتى بولسىن، قادامىڭا، جۇرگەن جەرىنە گۇل ءبىتسىن دەپ، شاشۋ شاشاتىن. سول شاشۋىڭ مويىنىمدا.
راقمەت. ءسىزدىڭ مويىنىڭىزدا ەمەس، مەنىڭ اق مويىنىمدا بولسىن.
— تۇسىندىرە الماي، ءتىلىم جەتپەي، ىندىنىم قۇرىپ تۇر عوي.
— مەنىڭ ءوز بىلگەنىمشە، مەن دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعانمىن، جۇمىرىقتاي جۇرەگى، جۇمىر باسى، ەكى قولى، ەكى اياعى، ەكى كوزى بار، كادىمگى پەندەمىن، ۇرسا قۇلايمىن، سوقسا جىعىلامىن، اتسا ولەم، سۋعا تاستاسا باتام. بۇرىنعىلار «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس» دەپتى. و دا دۇرىس شىعار. ءاربىر ادامنىڭ كولەڭكەسى مەن كۇنگەيى بولادى، وڭى مەن سولى تاعى بار. وندايلار كوپ، سولاقايلار از. ەڭ كوپ بولعاندا مەن سول كوپ وندايلاردىڭ ءبىرى بولارمىن. ءسىز مەنى باقىتتىسىڭ دەپ قانشا ايتساڭىز دا مەن سول كوپتىڭ ءبىرىمىن.
— ءاي، نۇرمولداجان، ونىڭنىڭ ءبارى دۇرىس. اقىلدى ءسوز. ءبىراق، تاۋبە قىلۋ كەرەك، تاۋبە! ال سەن ءوزىڭ ويلاشى، الىستى بىلاي قويعاندا وسى وڭىردە، مىناۋ قاراتال مەن كوكسۋ، تەنتەك مەن اينابۇلاق وڭىرىندە، اناۋ ارقارلى مەن مالايسارىدا كىمدەر بولمادى. تالاي مىقتىلار دۇنيەدەن ءوتتى. باي دا، بايباتشا دا، بي دە، بولىس تا، اقىن دا، ءانشى دە، باتىر دا، باتىل دا، ەل قورعاعان ەرجۇرەك ازاماتتار دا ءوتتى. ال، سولاردىڭ بىردە-بىرى ءوزىنىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە سەندەي اتاقتى، سەندەي باقىتتى، سەندەي ابىرويلى بولا الدى ما؟
— بۇل ونشا مىقتى دالەل ەمەس. كەزىندە ولاردىڭ مەنەن دە ارتىق ابىرويلى، اتاقتى، ەل ادامدارى بولعانىن بىلەم، ەستىگەم.
— ءاي، نۇرمولدا، ەستىسەڭ، سەن مىنانى ايتشى، باسقانى بىلاي قويعاندا، سەنىڭ ءوز اكەڭ الدابەرگەن دە جامان ادام بولماعان دەيدى. ال ءقازىر سەن ماعان ونىڭ مولاسىن تاۋىپ بەرشى! مالايسارى مەن ساربۇلاقتىڭ قاي تاسىندا، قاي قۇمىندا جاتىر؟ ونى ءوزىڭ دە جاقسى بىلمەيسىڭ.
— ءار نارسە زامانىندا، ۋاقىتىندا، قالقا اعا!
— زامان، ۋاقىت دەگەندى ءبىز دە بىلەمىز. سەنەن باقىتتى قازاقتى، سوناۋ كەشەگى جامبىلدان سوڭعى باعى جانعان ادامدى كوزىممەن، ءوز كوزىممەن كورگەنىم وسى!
— بۇلتاقتاتىپ ءجۇرىپ جامبىلدى تاپتىڭىز با؟ ەندى ءبىراز ويلاساڭىز تاعى دا تابىلادى. ەكىنشىدەن مەنى جامبىلدىڭ قاسىنا اپارۋ قيىن. ول دۇنيەگە اتى كەتكەن اقىن. ونىڭ اتى حاتقا جازىلىپ، كوپ تىلگە اۋدارىلىپ ماڭگى قالدى. ونىڭ مۋزەيى بار. ونىڭ اتىندا دۇنيەجۇزىلىك كارتاعا تۇسەتىن وبلىستىق قالا بار. قازاقستاننىڭ ءاربىر قالاسىندا جامبىل اتىندا كوشە بار، مەكتەپ بار. ءوزىڭىز اقىلدى اقىن بولا تۇرىپ مەنى جاكەڭنىڭ قاسىنا اپارىپ قويدىڭىز. ول دۇرىس پا؟ بۇل ءسىزدىڭ اقىندىقپەن ايتقان البىرت، سۋىرىپ جاننان شىعارا سالعان ويىڭىز. مۇنىڭىز ولەڭ عوي.
— ءاي، نۇرمولدا، مەن ايتپايمىن، ايتسام قايتپايمىن. مەن جاي عانا حالىق اقىنى ەمەسپىن، كوپ جىلدان بەرى پارتيا مۇشەسىمىن، كوممۋنيسپىن. مەندە ءبىر ايتقاننان قايتپايتىن تىرىسقاق دەگەن اۋرۋ بار. سەن تۇپ-تۋرا سول جامبىل سياقتى باقىتتى ادامسىن! ءاي، نۇرمولدا، تىڭدا، اناۋ الگى اق پاتشا بولماسا، قاي قازاق كوزىنىڭ تىرىسىندە سەنىڭ كورگەنىڭدى كوردى. وكىمەت ساعان ەكى «التىن جۇلدىز» عانا بەرىپ قويعان جوق. كوكىرەگىن التىن مەن كۇمىسكە تولدى. دۇنيە ءجۇزىن كەزىپ، ارالاپ شىقتىڭ. ال بۇل عانا ەمەس، ءمارمار تاستان قاشاپ، قولادان قۇيىپ، ساعان تىرىدەي ەسكەرتكىش سوقتى. مىنە، سەن ماڭگى-باقي باقىتتى بولىپ، بولاشاق ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە، تابىناتىن ءپىر، شوقىناتىن قۇداي بوپ قالعان ادامسىن. ءبىر توسقاۋىلدان قۇتىلدىڭ عوي. ەندى سەنى، سەنىڭ كەسكىنىن سالىنعان نۇرمولدانى ەشكىم قۇلاتا المايدى. ول قاسقايىپ تۇرادى عوي.
— وي، ءسىزدىڭ ايتپاعىڭىز وسى ما ەدى، قالقا اعا! ءسىز اقىنسىز. سول اقىندىقپەن اسىرىپ ايتاسىز. قاشاننان-اق اقىن سوزىندە اسىرەلەۋ باسىم بولادى. ءسىز، سول اقىن بولعان سوڭ، اسەرلەپ تۇرسىز.
— ە، بۇدان ارتىق نە كەرەك. مىنە، كۇن شىقتى، ساسكە بولدى. ادال ويىم وسى. سەن باقىتتى ادامسىڭ. سەن ەشتەڭەدەن مۇڭايما، قاجىما، باستا مىنا ەلدى. ءبىزدى دە شۇبارلىقتاردىڭ قاتارىنا جەتكىز. «كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان» دەگەن بار. سەن بىزگە بەكەر كەلگەن جوقسىڭ، سەن بىزگە ىرىس الا كەلدىڭ. قۇتتى قوناق كەلگەن كۇنى قوي ەگىز تابادى. سەن بىزگە كۇت بولۋعا كەلدىڭ. ال بەتىڭنەن جارىلقاسىن.
قالقا باتا بەرگەندەي بەتىن سيپادى.
— و، قالقا اعا، ءسىز كوممۋنيست ەمەسسىز بە؟ — دەپ نۇرمولدا قالجىڭداي كۇلدى.
— ە، نە دەرىن بار، بۇل سالت بوپ كەتكەن جاي عوي، دىنشىلدىكتەن ەمەس. دىنگە جۇگىنسەك، ولەڭ جازعان دا كۇنا. ءبىراق ونىمەن ولەڭ جازباي جۇرگەن قالقا بار ما؟
— ويىن ءسوز.
— ءتۇسىنىپ تۇرمىن.
بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن الماتىدان تاڭ اتپاي شىعىپ، ساسكەدە مۇقىرعا جەتىپ كەلگەن ەكى-ۇش ادام ءبولىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبىرى جازعانى شىقپاي قالعان دوسوۆ ەدى.
II
جاڭا كەلگەندەر الدابەرگەنوۆتى جاڭا قىزمەتىمەن قۇتتىقتاپ دابىرلاستى دا قالدى. قالقا كەتكەن جوق. ساقالى شوشتيىپ، قۇلاعى قالقيىپ،كەلگەندەرگە قاراي بەردى. ولاردى الدابەرگەنوۆ قالقامەن تانىستىردى. كەلگەندەردىڭ ىشىندە بىلەتىندەر دە بار ەكەن.
— قالقا اعا، مىناۋ جىگىت، مەن تۋرالى گازەتكە ءسوز جازىپ جۇرگەن ءتىلشى دوسوۆ دەگەن. تانىسىپ قويىڭىز.
— ە، مۇنى بىلەمىن. مۇنى كوپتەن بىلەم. ماعان دا شەك ەمەس.
دوسوۆ كۇلىپ قويدى؛ باسقالار ونىڭ بۇل سوزىنە ەشبىر ءمان بەرگەن جوق. نە دە بولسا ەكەۋى ءوزارا ءتۇسىندى دە قويدى.
— ال، نۇر اعا، جاڭا قونىسىڭىز قۇتتى بولسىن! مىنا ءتىلشىڭىز سوناۋ الماتىدان وسى ءسوزدى اۋىزبا-اۋىز، بەتپە-بەت ايتۋعا اسىعىپ كەلگەن جايى بار.
— سول عانا بولسا جاقسى عوي. كوپ راحمەت، جاسىڭ ۇزاق بولسىن، ءتىلشى!
— قۋانىپ جاتىرمىز. جاقسى تىلەكتە.
— جالعىز تىلەك از. كومەكتەسۋ قاجەت. ءتيىستى جەرىندە قورعاي بىلگەن ءجون. «پراۆدانىڭ» ءتىلشىسى فەدور فەدوروۆيچ نيكولاي گولوۆاسكييدى، مەنىڭ ەڭ ءبىر جاقسى دوسىمدى قالاي قورعاپ جازعانىن كوردىڭ بە؟ وتە جاقسى جازعان. جالاقورلاردان، وتىرىك ارىزشىلاردان قالاي قورعاعان؟ ماعان سونداي كومەك كەرەك-اق ەدى. كەزىندە بولمادى، ءبارى ءوتىپ تە كەتتى.
دوسوۆ قىزارىپ تومەن قارادى. ول بۇل كەزدە ءوزى ىستەپ جۇرگەن گازەت باسىندا وتىرعان كەيبىر باسشىنىڭ السىزدىگىن ەسىنە الدى. ءبىراق ونى ايتۋ قيىن. ءوزى ىستەپ جۇرگەن مەكەمەسىن كىم بالاعاتتاي الادى؟ دوسوۆ تا سول كۇيدە. ول كەزىندە الدابەرگەنوۆتىڭ ادال، ءادىل ءىسىن قورعاپ جازدى دا. ءبىراق، ونى ءوزى ىستەپ جۇرگەن گازەتىنە باستىرا المادى. ول بۇل جاعدايىن دا جاسىردى. الدابەرگەنوۆ ءقازىر ويناپ ايتتى ما، الدە شىنداپ ايتتى ما، دوسوۆتىڭ ەڭ وسال جەرىنەن ءتيدى، ءوزى دە پۇشايمان جەپ، ءبىر جاعىنان رەداكتور بوپ جۇرگەن جاراسىنىڭ اۋزىن باسىپ كەتتى. بۇل جايدى نۇرمولدانىڭ ءوزى دە كەيىنىرەك بايقاپ قالسا كەرەك، دەرەۋ اڭگىمەنىڭ تاقىرىبىن باسقا جاققا قاراي بۇرىپ جىبەردى.
— ال ەندى سەندەر مەنىمەن بىرگە جۇرىڭدەر. مەن سەندەرگە ءوزىمنىڭ جوسپارىمدى ايتايىن.
بۇلار جايلاپ باسىپ، اۋىلدىڭ كۇنشىعىس جاقتاعى بەتىنە شىقتى. بارلىعى دا اقىرىپ تۇرا قالدى. بۇلاردىڭ كوز الدىندا ءتورت قاتار بوپ، قالا تارتىبىمەن تىزىلە تىگىلگەن جۇزدەن اسا كيىز ءۇي تۇردى. ورتادا ۇزىن ەكى كوشە جاتىر.
— ءيا، مۇنىڭىز نە؟
— كيىز ۇيلەر.
— ءيا، باياعى اتا-بابالارىڭىزدىڭ كوشپەلى داۋىرىنە قاراي باستاماقسىز با؟ — دەپ دوسوۆ كۇلىپ جىبەردى.
— سەن كۇلمە! كوشپەلى حالىق ءوز الدىنا، بۇل ۇيلەردىڭ ىشىندە كولحوزشىلار تۇرادى. جاڭا ۇيلەر سالىنىپ بىتكەنشە وسىڭدا تۇرماعاندا قايدا تۇرماق؟ مىنا جەر ۇيلەر دىمقىل، اۋاسى جامان. وندا تۇرۋ ءقاۋىپتى. جاڭا، جاقسى ۇيلەر سالىنىپ بىتكەن بويدا بىرتىندەپ، الىپ تاستاپ وتىرامىز. بۇل ۇيلەر سونان سوڭ مالشىلارعا بەرىلەدى.
— سوندا قانشا كۇندە ءبىر ءۇيدى جىعىپ وتىراسىز؟
— مىناۋىڭ ەرتەگى سياقتى ەكەن.
— شىنى سول، ەرتەڭنەن باستاپ ماتەريال كەلە باستايدى. قۇرىلىسشىلار بريگاداسى دايىن.
الدابەرگەنوۆ باستاعان توپ الگى كيىز ۇيلەردىڭ قاسىنا كەلدى. شىنىندا دا كوشە سياقتى ورتاسىنان قاق جارىلا تىزىلگەن كيىز ۇيلەر ۇزاققا سوزىلىپ جاتىر. ءبىر كوشە بويىنداعى كيىز ۇيلەردىڭ ماڭدايشاسىنا «كارل ماركس كوشەسى» دەگەن ۇلكەن جازۋلار جازىلعان.
— مىنا تاستان سالعان ءۇيى جوق كوشەڭىزدىڭ اتى دا بار ەكەن عوي!
— بۇل كوشە! قانداي كوشە بولاتىنىن كۇزدە كورەسىڭ!
— كورەمىز، كورەمىز.
— كورەسىڭ. بۇل وسى كولحوزدىڭ ورتالىق كوشەسى بولادى. مىناۋ كوشەنىڭ اتى سەڭگىربايەۆ. كادىمگى 28 باتىردىڭ ءبىرى، ءوزىمىزدىڭ جەرلەسىمىز.
— ەكى كوشە دە ءبىر جىلدا سالىنىپ بىتە مە؟
— ءبىر جىلدا.
— تاعى نە سالاسىز؟
— ەڭ الدىمەن مەكتەپ. سودان سوڭ مادەنيەت ءۇيى. ال مال قورالارى ءقازىردىڭ وزىندە سالىنىپ جاتىر.
— كەلمەي جاتىپ وسىنىڭ ءبارىن قالايشا جوسپارلاپ قويعانسىز.
— كەلمەيتىنى قالاي؟ مەن كەلگەلى ءتورت اي بولدى، سودان بەرى مەنى شوشقا تاعالاپ ءجۇر دەپ ويلايسىڭ با؟
باسقالار الدابەرگەنوۆتىڭ ويىن، جوسپارىن تىم اسىعىس، بولا قويمايتىن جوسپار دەگەندەي، سەلسوق تىڭدادى. ال دوسوۆقا مۇنىڭ ءبارى قىزىق بوپ كورىندى. باسقا-باسقا، الدابەرگەنوۆتى ءتاۋىر بىلەتىندەردىڭ ءبىرى وسى. بۇل جوبانىڭ ىسكە اساتىنىن ول ءبىلدى.
— بىردەن ءۇي سالۋدان باستاعانىڭىز قالاي؟
— نە قالايى بار؟ ەڭ الدىمەن ءاربىر شارۋانىڭ جاقسى تۇرمىسقا، مادەنيەتتى تۇرمىسقا دەگەن ىنتاسىن ارتتىرىپ العان ءجون. جاقسىلىقتى اركىم ءوز وشاعىنىڭ باسىنان كورسە، سەنىمى مول بولادى. جاتقان جەرىڭ جاقسى، تازا بولسا ۇيقىڭ دا قانىق جۇرەگىڭ شات، كوڭىلىن قوش بولادى. ونداي ادام ەڭبەككە ىقىلاستى كەلەدى.
— دۇرىس دەمەسكە شارام جوق.
— دۇرىس نارسەنى بۇرىس دەپ، كەپكەنى تەرىس كيەتىندەي، باسىنا ءجىپ بايلايتىنداي نەڭ بار ەدى؟
— كەپكەنى تەرىس كيگەندى بىلەمىن. ءجىپ بايلاعانىڭىز نە؟
— وسى كۇنى توڭىرەگىن جىپپەن كومكەرىپ قويعان، باسىنا ءجىپ بايلاعانداي ءبىر قالپاق شىعىپتى عوي. اناۋ پلوتنيك دەگەن باستىعىمىز باسىنا كىلەڭ ءجىپ بايلاپ جۇرەدى. سونسىن وسىندا ءبىر جاس اقىن بار. ونىڭ دا قالپاعى سونداي، سوڭعىسىنا ايتتىم «ادام ءوز باسىنا ءوزى ءجىپ بايلاماي-اق، ءبىر باستى الىپ جۇرۋىنە بولادى عوي» دەپ. ەرتەڭىنە قاراسام، وتىز گرادۋس ايازدا اقىنىم جالاڭباس ءجۇر. بەكەر-اق ايتقان ەكەنمىن الگى ءسوزدى دەپ ەكىندىم، ءوزىن اياپ كەتتىم. شاقىرىپ الدىم دا «باس كيىمىڭ بولماسا جاقسى قاراكولدەن تىكتىرىپ بەرەيىن» دەدىم. جوق، جوق دەپ بولمايدى. باس كيىمىم بار دەيدى. «نەگە كيمەيسىڭ؟» «ءبىر باستى باس كيىمسىز اق كوتەرىپ جۇرۋگە بولاتىن شىعار» دەپ كۇلەدى. ءبىراق مەن قالادان جاقسى ءبىر قۇلاقشىن ساتىپ الدىم دا جالاڭ باس اقىنعا بەرىپ جىبەردىم. سىرتىنان بايقايمىن. ول سول قۇلاقشىندى كيىپ ءجۇر. ال سەن ايتشى كانە، وسى اقىنداردىڭ، كەيبىر جاستاردىڭ جالاڭ باس جۇرەتىن سەبەبى نە؟ نەمەنە، ميى قاتىپ، توڭازىپ جۇرمەسە ولەڭ شىقپاي ما، باسىنا وي كەلمەي مە؟
دوسوۆتىڭ كۇلكىسى كەلدى بىلەم:
— نۇر اعا، وسى ءوزىڭىز ايتۋشى ەدىڭىز عوي، «بالا، باس جاققا بارا بەرمەيىك» دەپ. سول باستى قويا تۇرساق قايتەدى؟
— سەن دە ءبىر سۇم ەكەنسىڭ، الگى بوكسشىلار جەرگە ءبىر سىلق ەتكىزدىڭ اۋ! جەڭىلدىم.
— مويىنداساڭىز بوپتى.
— مەنىڭشە ادامداردىڭ بويىنداعى جاقسى، كەرەكتى قاسيەتتىڭ ءبىرى — جەڭىلگەنىن، جىعىلعانىن مويىنداۋ بولسا كەرەك. بوس تىراشتاردى جەك كورەم. مەن ءقازىر جىعىلدىم با، جىعىلدىم. ال بۇدان بۇرىن دا تالاي جىعىلىپ تۇرعانىم بار. كەرەك بولسا مەنى بالىقباي مەن پلوتنيكتىڭ ءوزى-اق وڭدىرماستاي ەتىپ الىپ سوقتى.
— ولار شىنداپ سوقتى. مەنىكى ويىن عوي.
— ويىننان دا وڭباستاي سوعىلۋعا بولادى. ال ەندى مەنى جىعارىڭدى جىقتىڭ عوي. ەندى جەتەدى. سەن الماتىعا قايت. ءقازىر ەشتەڭە دەپ داۋرىقپا! گازەتكە جازباي-اق قوي.
— و اۋ، ونىڭىز نە؟ گازەتكە وكپەڭىز بار ما؟
— وكپەم جوق. سەن ءسوزدى اياعىنا دەيىن تىڭدا! ءقازىر دۇبىرلەتە قوياتىن ەشتەڭە جوق. جازعىڭ كەلسە كۇزدە كەل. وعان دەيىن بۇل اۋىلدى ءبىراز وزگەرتەم. مىناۋ ۇيلەر تۇگەل بىتەدى. جاڭا ەكى كوشە بولادى.
— مۇنىڭىز دا دۇرىس.
قالادان كەلگەندەر بۇل اۋىلعا تۇستەندى دە، ءجۇرىپ كەتتى.
III
مۇقىرى اۋىلى كۇن سايىن وزگەرە بەردى. قۇرىلىس بريگاداسى قىزۋ قيمىلدادى. ءار جەتى سايىن بىرنەشە ەسكى ءۇي قۇلاپ، بىرنەشە جاڭا ءۇي تۇرعىزىلدى. قاز-قاتار تىزىلگەن كيىز ۇيلەر بىرتىندەپ كوشىرىلدى. ولار جايلاۋعا، مالشىلارعا جىبەرىلدى.
كىلەڭ ءتورت بولمەلى، بىرىنەن-بىرى ايىرعىسىز ادەمى ۇيلەرگە كولحوزشىلار ەندى. ءبىراق، باستىق جاڭا ۇيگە كوشكەندەرگە مىناداي ەسكەرۋ جاسادى.
— جاڭا ۇيگە كىرگەنىمىزدى تويلايمىز دەپ داۋرىعۋشى بولماڭىزدار. ءقازىر جۇمىس كەزى. جالپى ىسكە زالالىن تيگىزەدى. تويدى كۇزدە، ابدەن جيىن-تەرىن بىتكەن سوڭ، قالعان ۇيلەر سالىنىپ بولعان سوڭ، كوپپەن بىرگە ويىن تاماشا، جاڭا ءۇيدىڭ مەرەكەسىن وتكىزەسىڭدەر! — دەدى.
جاڭا باستىق ءسوزىن كوپ دۇرىس قابىل الدى. كۇزگە دەيىن اۋىل ەڭبەك ۇستىندە بولدى. الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزى دە تىنىم تاپپادى. تاڭ سارىدەن تۇرىپ اۋىلدى كەزەدى. بريگادا، زۆەنولارعا تاپسىرمانى ءوزى ارالاپ ءجۇرىپ بەرەتىن بولدى.
تاڭەرتەڭگى تاپسىرمادان كەيىن قىزىلشانىڭ باسىنا كەلىپ، ءاربىر شارۋامەن شۇيىركەلەسەدى دە جۇرەدى. جۇمىستان كەش قايتادى. نە ءبىتتى، نە قالدى؟ مۇنىڭ ءبارىن، ءبىر كۇندىك ءىستىڭ ءوزىن كۇن سايىن قورىتىندىلاپ وتىرادى. ال مەكتەپ ءۇيىن سالۋدى ءوزى ەرەكشە قامقورلىققا الدى. مەكتەپ ءۇيىن سالىپ جاتقان قۇرىلىس بريگاداسىنىڭ بريگاديرىن شاقىرىپ اپ:
— ال، جىگىتىم، حالىڭ قالاي؟ — دەدى.
— جاقسى.
— مەكتەپ قاشان بىتەدى؟
— ونى ءقازىر ايتا قويۋ قيىن.
— نەگە قيىن؟ ءوزى ىستەپ جاتقان ءىستىڭ قاشان بىتەتىنىن بىلمەيتىن ادام بولا ما؟ قۇرىلىس ماتەريالدارى جەتە مە؟
— جەتەدى.
— ال ەندى نە جەتپەيدى؟ ءبارى جەتسە، سەنتيابرگە ءبىتىر.
— ءبارى جەتەدى. تەك وقۋ باستالعانعا دەيىن بىتىرۋگە ۋاقىت جەتپەي مە دەيمىن.
— ۋاقىت دەگەن ءبىر جاعىنان ادامنىڭ ءوز قولىنداعى نارسە ەمەس پە؟
— قولدا ەكەنى قولدا. نە دەپ بولادى.
— ءاي، جىگىتىم، ءوزىڭنىڭ بالاڭ بار ما؟
— بار.
— اتى كىم؟
— مۇرات.
— جاسى قانشادا؟
— التىدا.
— كەلەسى جىلى مەكتەپكە بارادى عوي؟
— اماندىق بولسا.
— ال سەن ءوز بالاڭدى عوي جاقسى كورەسىڭ. باسقالاردى دا وزىڭدەي كور. ءوز بالام مەكتەپكە باراتىن جىلى، كەلەسى كۇزدە بىتەر دەگەندى قوي سەن!
— ونداي ويىم جوق.
— ونداي ويىن. بولماسا، مۇلدە جاقسى. سەن وسى اۋىلداعى بالالاردى، ءوزىڭنىڭ مۇراتىڭ سياقتى بالالاردى الدىمەن قۋانت. ءوز بالاسىن اركىم قۋانتا الادى. جاقسى جىگىت كوپتى، ءوزىنىڭ بالاسى ءتارىزدى كوگەن كوزدەردى بىرگە قۋانتادى. ال ەندى ەكەۋمىز كەلىسەيىك. مەكتەپ بيىل كۇزدە بىتەدى. سەنىڭ مۇراتىڭ كەلەسى جىلى دايىن مەكتەپكە بارادى.
— ماقۇل اق، كۇش سالىپ كورەمىز.
— كورەمىز دەگەندى كوپ ايتقان ادامنىڭ ءبىرى مىنا مەنىڭ ءوزىم. ال ول ءسوزدىڭ قۇيرىعى ۇزىن ءسوز. سەن كورەمىز قويىپ، ناقتى ۋادەڭدى ايت. قوسىمشا ادام كەرەك پە؟ ونى ايت! تەحنيكا جەتپەي مە؟ جەتپەسە ونى ايت.
الدابەرگەنوۆ بريگاديرگە قادالىپ وتىرىپ الدى. ناقتى ۋادەسىن الماي جىبەرەتىن ءتۇرى جوق. نەگە ەكەنى بريگادير ۋادە بەرە سالۋعا قاتتى قينالدى. جاي ۋادەگە كونگىسى ءولىپ وتىرعان نۇرمولدا جوق.
— جاڭا وقۋ جىلى وسى مەكتەپتە، جاڭا ۇيدە باستالاتىن بولادى دەگەن ناقتى، كادىمگى جىگىتتىك ءسوزىڭدى بەر. ال، ول ءسوزدى بەرە الماساڭ ونىڭدى ايت. وندا مەن وزىمشە باسقا شارا قولدانامىن. جاڭا كۇش، جاڭا تەحنيكا، جاڭا ادامدار شاقىرامىن. ول كەلىپ سەندەردىڭ قالتالارىنا سوعادى. مەن سەنىمەن اقىلداسقالى وتىرعاندا وسى جاعىندا الىپ وتىرمىن. باسقا ادامداردى شاقىرا سالۋ وڭاي. ولاي ەتۋ ءبىر جاعىنان سەندەرگە قيانات.
— كەلە قوياتىن دايىن كىم بار دەيسىز؟
— و، جىگىتىم، سەنىڭ ويىن سولاي ما ەدى؟ ونداي بولسا، جاڭا وقۋ جىلىنا دەيىن بىتپەيدى دەگەن ءسوزىڭدى ايت. ەرتەڭ قالاعا بارامىن دا، ناق وسى سەندەردەي، ەكى بريگادا اكەلەم.
قۇرىلىسشى ويلانىپ قالدى.
— الماتى قالاسىنداعى ۆەسنوۆكا وزەنىنەن وتەتىن ءبىر كىشكەنە كوپىردى ءبىر قۇرىلىس بريگاداسى ءۇش جىل سالىپتى. ءبىر رەتتە الگى جەردەن ءوتىپ بارا جاتىپ نەگە وسىنشا ۇزاققا سوزىپ جاتىرسىڭدار دەدىم. بىزگە ءبارىبىر دەدى. پروەكتىسىن جەتى سايىن وزگەرتەدى. بىزگە وسى كوپىردى ون جىل سالعىزسا دا اقى بەرسە، اقشا بەرسە بولادى دەگەنى بار. سول ايتقانداي قايدا بارسا دا قۇرىلىس قوي، اقشا ءجۇرىپ جاتسا بولادى دەپ قاراۋعا بولماس، جولداس! ودان دا ناقتى ۋادەڭدى ايت.
— جاقسى. بريگاداداعى جۇمىسشىلارمەن كەڭەسىپ ەرتەڭ ايتايىن.
— و، مۇنىڭ دۇرىس اقىل. كوپپەن كەڭەس. ولارعا جايدى، مەنىڭ جوسپارىمدى قوسا ءتۇسىندىر.
مەكتەپ ءۇيىنىڭ قابىرعاسى جايلاپ بولسا دا كوتەرىلە باستادى. كۇن سايىن بيىكتەپ، قوماقتانىپ كەلەدى. الدابەرگەنوۆتىڭ نازارىنا كۇن سايىن ەرتەمەن ۇيىنەن شىققاندا ەڭ الدىمەن وسى قۇرىلىس تۇسەدى. مەكتەپ قابىرعاسى بيىكتەپ كەلەدى. كوڭىلگە بولماسا وسى ءبىر ءۇيدىڭ قابىرعاسىمەن بىرگە ونىڭ ءوزىنىڭ دە كوڭىلى ەسىپ، بىرتە-بىرتە قايتا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان سياقتى ەدى. اسىرەسە، سوناۋ كەزدە سۋ سەپكەندەي باسىلعان، كوزىندە جابىڭقى دا سالقىن تارتقاندا كۇشتى كوڭىل بولاتىن. سول كوڭىل قايتا سەرپىلىپ، قايتا ءوسىپ كەلە جاتتى. بۇل كەزدە ول ءوزىنىڭ ايتا بەرەتىن ءبىر ويىن ەسىنە تاعى ءتۇسىرىپ، بويىنا جاڭا كۇش، تىڭ قۋات جيناعانداي بولاتىن. «ادام! وتە قىزىق! دۇنيەدە بۇدان مىقتى، بۇدان قۋاتتى، بۇدان جىگەرلى ەشتەڭە جوق. جاندى جانسىزدا بۇدان اسىل زات، بۇدان اسقان كۇش جانە جوق. ال سونداي كۇشتى نارسە ەت پەن سۇيەكتەن، قان مەن تەرىدەن جاسالعان. سوندىقتان دا ول كەيدە نارەستە كوزىندەگىدەي نازىك، جاس شاعىنداي تازا. ول كەيدە بالا سياقتى. نە بولسا سودان جاسىپ قالادى. نە بولسا سودان كوڭىلى قايتادى. نە بولسا سوعان رەنجيدى، بولماشى نارسە ءۇشىن قامىعادى، جاپا شەگەدى. ال، زارەدەي نارسەدەن قۋات اپ، قايتا كوتەرىلەدى. كوڭىلى ءوسىپ، شاتتانادى» دەپ ويلادى.
ونىڭ كوپ نارسەدەن كوڭىلى قالعانى، تاۋى قايتقانى كەشە عانا ەدى. مىنە، بۇگىن وعان قايتادان سەنىم كورسەتىلىپ، حالىقتى باسقارۋ، ەلگە قىزمەت ەتۋ تاپسىرىلعان شاقتا قايتا تۇلەپ، قايتا شابىتتانىپ شىعا كەلدى. كوڭىل ءوز شاراسىنا ءتۇسىپ كەلەدى. كەشەگىنىڭ كوبى-اق ۇمىت بولا باستادى. مۇنىڭ ۇستىنە ەرتە شىققان كوكتەمنىڭ سونى جاۋىن-شاشىندى بولدى. جەر تۇلەپ كەتتى. شابىندىق ءشوپ تە، جايىلىم دا، جايلاۋ دا قۇلپىرا ءتۇستى. سۋ مول بولدى. بۇل ىرىستىڭ باسى ەدى. مال سەمىز بولسا، ياعني ەگىز بولادى. ەتكە سەمىز مال وتكىزەدى. ءسۇت پەن ماي كوبەيەدى. ال قىزىلشا دەگەن كولحوزدىڭ ناعىز اق التىنى. قانت قانداي، كۇمىستەي اق بولسا، مۇنى ەڭبەككەرلەر اق التىنىمىز، كۇمىسىمىز دەيدى، كولحوزدىڭ نەگىزگى تابىسى وسى قىزىلشادان تۇسەدى.
الدابەرگەنوۆ قىزىلشا ەگەتىن زۆەنولاردى ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر رەتتە:
— ءاربىر ءتۇپ قىزىلشادان ءتورت شاقپاق قانت، ءۇي سالاتىن ءتورت كۇيگەن قىش الامىز! — دەپ تۇسىندىرگەنى بار. — ال مىنا ەگىلگەن قىزىلشادان كولحوزدىڭ قانشا تابىس الاتىنىن ەندى ەسەپتەپ بىلە بەرۋگە بولادى. مەن نەگە سەگىز شاقپاق قانت دەمەي، كۇيگەن قىش دەپ وتىرمىن؟ سەبەبى، جولداستار، بىزگە ءقازىر ءبىر شاقپاق قانت قانداي كەرەك بولسا، كۇيدىرىلگەن ءبىر قىش تا سونداي قاجەت. قويۋ شايدى ءتاتتى قانتپەن ىشكەن كەزدە، باسىڭداعى شاڭىراعىڭ كۇلدى-كومەش بوپ تۇرسا، سەنىڭ ءسانىڭ، مادەنيەتىڭ قايسى؟ بىزگە قىزىلشا كەرەك. ونىڭ ءاربىر ءتۇبىن ساقتاڭدار!
ونىڭ بۇل ءسوزى ەشكىمگە دە ەرسى كورىنگەن جوق. ويتكەنى كورشى كولحوزدار ونىڭ ىشىندە كەشە عانا الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزى باسقارعان شۇبارداعى كولحوزداعى شارۋالاردىڭ ەڭبەك ۇلگىسى، تابىسى بۇلارعا كوپتەن اق ءمالىم بولاتىن، ولار بۇلاردان الدەقايدا داۋلەتتى، اۋقاتتى، مادەنيەتتى تۇراتىن. ال وسى كۇننىڭ بۇلارعا دا ساۋلەسىن كەڭ شاشىپ، بىردەي شاشىپ كەلە جاتقانىن مۇنداعىلار دا سەزە باستاعان. جاڭا سالىنىپ بىتكەن جانە سالىنىپ جاتقان ۇيلەر، مەكتەپ ءۇيىنىڭ قۇرىلىسى بۇلارعا دا سەنىمدىلىك اكەلگەن-دى. اۋىلدا جاڭاعا، جاقسىعا ۇمتىلۋ ەتەك الا باستادى. بۇل ۇلكەن سەنىمنىڭ تابىس، جەڭىس سەزىمىنىڭ باسى ەدى.
IV
دوسوۆ جاڭا مەكتەپتىڭ بىتكەن تويىنا كەلدى. مۇنداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق، ەكەن. باستىقتىڭ ءوزى شە، ءوزى ءاربىر بولمەگە سان رەت كىرىپ شىققان بولار. مەكتەپتىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى كەش ۇيىمداستىرىلىپ، وعان ارتيستەر شاقىرىپتى. مەكتەپ ءۇيىنىڭ ادەمى زالىندا وقۋشىلاردىڭ اتا-انالارىنا ارنالعان ۇلكەن كونسەرت بەرىلدى. كونسەرتتى نۇرمولدا باستان-اياق تىڭدادى. وعان بۇرىن اتىن ەستىمەگەن ءبىر ءانشى جىگىت ەرەكشە ۇنادى. باسقالارمەن بىرگە قول سوعىپ، الگى ءانشىنى ساحناعا قايتا-قايتا شاقىردى.
ەل ىشىندە نە كوپ تالانت كوپ. ءبىراق، ءبارى بىردەي كەزىندە كوزگە ءتۇسىپ، ونەرىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك الىپ، جارىققا شىعا بەرمەيدى. بىرەۋلەرى وزىنە-وزى سەنبەي، تالانتىنىڭ بارىن بىلمەي قوراشتىق، بىلمەستىك جاساسا، بىرەۋلەرى سۇيەۋ تاپپايدى، اقىل-كەڭەس ايتاتىن اعا تاپپايدى، ءسويتىپ تالانتىنا جول تابا الماي، قۇمنىڭ ىشىندە جاتقان التىن سياقتى جىلتىراپ قالا بەرەدى. ال، ەندى ءبىرازى جۇرەكسىنەدى، توپقا ءتۇسىپ جارىپ شىعۋعا تالانت جەتكەنمەن باتىلى جەتپەيدى. ءسويتىپ تالاي ءانشى، ءبيشى، كۇيشى، بويىندا تۋا پايدا بولعان ونەرى بار تالايلار اق كوزى اشىلماي جاتقان باعالى كەندەي قايراڭدا تۇنىپ، ەل اراسىندا ەلەۋسىز قالا بەرەدى. قاراپ وتىرسا، مىناۋ ءانشى وتە ونەرلى، سۇلۋ ءۇندى، كوپتى وزىنە تارتا بىلەتىن ءانشى. اسىرەسە، بۇرىن ەستىمەگەن حالىق اندەرىن قانداي تاماشا سالادى. ول تىڭداۋشى كوپتى ەلجىرەپ، باۋراپ كەتتى.
ءانشى «ماقپال» دەگەن ءبىر ءان سالدى. بۇدان سوڭ جاڭا مەكتەپتىڭ زالىندا لىق تولىپ وتىرعان جۇرت بۇرىنعىدان بەتەر ۇناتىپ، ساحناعا قايتا شاقىردى.
ول «ماقپالدى» قايتا ورىندادى. كۇمىستەي سىلدىراعان ادەمى ەكەن. ماحاببات جاستىق ءانى. ءاننىڭ ءسوزى دە جۇرتتىڭ كوكەيىنە قونا كەتتى. مۇنىڭ ۇستىنە ءانشى قۇبىلتىپ، ون بۇرالتىپ، العاشقىدان دا كەلىستى ەتىپ سالدى. ونسىز دا جاڭعىرىپ تۇرعان جاڭا مەكتەپتىڭ ءىشى توگىلگەن كۇمىستەي سىڭعىرلاعان، تولقىندى، قاناتتى انگە تولدى. ءان سازى مەكتەپ ءۇيىنىڭ توبەسىنە سوعىپ، ەدەنگە قايتا ءتۇسىپ، قايتا كوتەرىلىپ ون تولقىدى. «ماقپال» ءانى قالىقتاپ بارىپ توقتادى. حالىق ىشتەن تىنىپ وتىرىپ قالدى. الگى ءبىر اسەم اۋەن، كوركەم ساز قۇلاقتا دىرىلدەپ، كوكەيدە كۇمبىرلەپ تۇرىپ قالعان سىندى ەدى. الدەن ۋاقىتتا زالدان بىرەۋدىڭ:
— ناعىز جەز تاڭداي ءانشى ەكەن! — دەگەن داۋسى شىقتى.
— بۇل ءوزى كىم دەگەن ءانشى؟
— بۇرىن ەستىلمەگەن ءانشى عوي.
— كىم دەيدى.
— راقىشيەۆ!
— ەستىگەنىمىز وسى!
— ار جاقتان كەلگەن دەيدى.
— باسە، سولاي بولار-اۋ!
— وسى جەردىڭ وزىنىكى بولسا بۇرىن ەستىر ەدىك.
— ارعى بەتتەن كەلگەن دەي مە؟
— ءيا، ارعى بەتتەن.
— اتى كىم ەكەن؟
— دانەش!
كونسەرت باسقارۋشى شىقتى دا، بۇرىننان اتى بەلگىلى اتاعى بار ورتا ءانشىنىڭ ءبىرىن اتادى. ساحناعا تانىس ادام شىقتى.
ساحناعا شىققان ءانشى توقتاپ قالدى. نە ىستەرىن، نە ايتارىن ۇمىتىپ قالعان ادام سياقتى.
— جەتەدى! — دەدى تاعى بىرەۋ.
— دۇرىس، جەتەدى.
— جاڭاعى ءانشى قايتا شىقسىن!
الدابەرگەنوۆ باسۋ ايتپاق بوپ، ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، كوپشىلىك دۋ-دۋ ەتىپ، الگى ايتىلعان سوزدەردى قولداپ كەتكەن ەكەن. بىردەڭە ايتۋعا جول بولمادى. قارت ءانشى قاتتى شامدانىپ قالدى. حالىق باسىلار ما ەكەن دەپ ءبىراز كۇتىپ ەدى، سايابىرسيتىن ەشكىم كورىنبەدى.
— الگى جىگىت قايتا شىقسىن!
— «ماقپالدى» قايتا ايتسىن.
— جوق، «اڭشىنىڭ ءانىن» سالسىن!
زال تولاستاماي قويدى. بەلگىلى ءانشى قولدى ءبىر سىلتەپ، شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنا كەتتى. ساحنا بوس قالدى. حالىق دۇرىلدەتىپ قول سوقتى. بىرەۋلەر جاڭا ءۇيدىڭ سىڭعىرلاعان ەدەنىن تەپكىلەپ، دۇمبىرلەتە جونەلدى.
حالىق كوپ كۇتتى. قارت ءانشى قايتا شىقپاي قويدى. ساحنا ار جاعىندا ەداۋىر اڭگىمە بوپ جاتسا كەرەك، كوپكە دەيىن ساحنا بوس قالدى.
قايتا قول سوقتى. الدەن ۋاقىتتا كونسەرت باسقارۋشى قايتا شىقتى دا، ناق ءبىر ەشتەڭە بولماعانداي-اق:
— ءقازىر سىزدەردىڭ سۇراۋلارىڭىز بويىنشا ءانشى دانەش راقىشيەۆ «ماقپال» مەن «اڭشى ءانىن» قايتا ورىندايدى.
دابىرلاپ، كۇبىرلەپ وتىرعان زالدىڭ ءىشى سۋ سەپكەندەي تىنا قالدى. شاشىن كەيىن قاراي تىك قايىرعان، قارا كوز، دوڭگەلەك ءجۇز، قارشىعاداي قارا جىگىت دومبىراسىن كولدەنەڭ ۇستاپ ساحناعا قايتا كەلدى. كوپكە ءيىلىپ سالەم بەردى، ولاردىڭ وزىنە كورسەتكەن قۇرمەتىنە باس ءيىپ، راقمەتىن ايتتى.
ول ورىندىققا وتىردى دا ءاندى قايتا توگىلتتى. تاعى دا الگى «ماقپال». ءبىراق، جاڭا عانا ەستىگەن ءان سياقتى ەمەس، سونى ساز سياقتى قۇلاققا جىلى ءتيىپ، جۇرەكتى مەن دەپ اكەتتى. «ماقپال اۋ، ماقپال، وي اي كوكەم، ديدارىڭدى كورسەم ەكەن» دەپ شىرقاعان جەرى تولاس تاپپاي توبەدە، ءۇيدىڭ توبەسىندە شىرىلداپ تۇرىپ الدى. ال ەندى ءبىر جەرىندە «كورسەم دە قۇرالايدى اتقانىم جوق، ۇقساتىپ ماقپالجانعا شىن جۇرەكتەن» دەگەنى كوپتىڭ كوكەيىنە جەتە قالدى. تىڭداۋشىنىڭ كوز الدىنا قۇرالاي سىندى، قۇلىن مۇشەلى سۇلۋ قىزدىڭ كەسكىنى كەلىپ تۇرا قالدى. ءا، باسە، «ماقپال اۋ، ماقپال» دەپ زارلاپ وتىرعانىنداي بار جىگىتتىڭ سۇيگەن قىزى قۇرالاي سىندى قىز ەكەن عوي.
مىنە، ءانشىنىڭ قۇبىلمالى اسەم ءۇنى، سۇلۋ داۋسى، ون قۇبىلعان كوركەم ءۇنى كوپتىڭ كوكەيىنە وسىنداي ءبىر سۋرەتتى اكەلدى. ولار ءانشىنى وسى قۇدىرەتتى، وسى ونەرى ءۇشىن ۇناتىپ ەدى.
ءان قاناتى قالىقتاپ، كوتەرىلىپ تاعى جونەلدى. زالدا شىبىننىڭ ۇشقانى ەستىلەتىن تىنىشتىق. الدابەرگەنوۆتىڭ ءوزى دە ءاننىڭ، ونىڭ ىشىندە حالىقتىڭ ءوزى شىعارعان ءاننىڭ قۇدىرەتىن ەندى عانا ۇققانداي بوپ سۇيسىنە تىڭدادى. «مىناۋ ءوزى كىم دە بولسا حالىقتىڭ ءسۇيىپ، سۇيسىنە تىڭدايتىن ءانشىسى ەكەن. ءوزىن كونسەرتتەن سوڭ الىپ قالىپ اڭگىمەلەسەيىنشى. ءانىن قايتا تىڭدايىن» دەپ ءتۇيدى.
ءان قالىقتاپ، تولقىپ تولقىپ بارىپ تىنعان كەزدە وڭ جاعىندا وتىرعان ءتىلشىنى شىنتاعىمەن جاي عانا ءتۇرتىپ قاپ:
— تاماشا ءانشى ەكەن؟
— وزدەرىڭدەي كولحوزدىڭ اق ءانشىسى.
— نە دەيسىڭ، ءاي، كولحوزدىڭ دەيسىڭ بە؟ قايسى كولحوزدىڭ؟
— نيكولاي گولوۆاسكييدىڭ كولحوزىنداعى مادەنيەت ۇيىندە ىستەيدى.
— سولاي ما؟ ءبىز شاقىرساق كەلەر مە ەكەن؟
— ءسىز ونى قايدا شاقىرماقسىز؟ گولوۆاسكييدىڭ مادەنيەت سارايىڭداي ساراي تۇگىل، ءجونى دۇرىس كلۋبىڭىز دا جوق.
— سولاي ەكەن-اۋ! مەن مۇقىردا ەمەس، شۇباردا وتىرعان سياقتى ويلاپ وتىرمىن عوي! — دەپ ول كۇلدى.
— شۇباردا بولساڭىز دا الا الماس ەدىڭىز.
— وندا بولسام بىردەڭە ەتىپ كورەر ەدىم.
— گولوۆاسكيي سىزگە بەرە مە؟
— ول بەرمەيدى عوي، بىردەڭە ەتىپ، بالانى ۇگىتتەپ كورەر ەدىك تە... ايتپاقشى، سەن جىگىتتى جاقسى تانيسىڭ با؟
— ءتىلشىنىڭ تانىمايتىنى بولا ما؟
— سەن ءتىپتى ءبىزدىڭ قالقانى دا بىلەسىڭ اۋ.
— بىلگەندە قانداي.
— ونى قوي، سەن مىنا جىگىتتى كونسەرتتەن سوڭ ءبىزدىڭ ۇيگە نەمەسە كوبەننىڭ ۇيىنە شاقىر، وزىنە تاعى دا ءبىراز ءان سالعىزايىق، تانىسايىق.
— كولحوزىڭىزعا قالدىرۋعا شاماڭىز كەلمەگەنسىڭ، ەندى سولاي دەدىڭىز بە؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، امال جوق. «ءىش قازانداي قاينايدى كۇرەسۋگە دارمەن جوق» دەپ وسىلايشا سالى سۋعا كەتكەندەي اقىرعان كەزدە ايتقان عوي شاماسى. ال ەندى ەرەگىسكەندە مادەنيەت ءۇيىنىڭ قۇرىلىسىن الدىمەن باستايمىن. مەكتەپتەن كەيىنگى ەڭ كەرەكتى ءۇي سول عوي. مادەنيەت ءۇيىن بىتىرەمىز دە، ناق وسىنداي بۇلبۇلدىڭ بىر-ەكەۋىن شاقىرامىن. بۇل جەردەن ناق شۇبارداعىداي حالىق تەاترىن ۇيىمداستىرىپ جىبەرەمىز. سونسىن قارا دا تۇر، كىم كەلمەس ەكەن، قانداي ادام باس تارتار ەكەن. ءتىپتى، ءبىزدىڭ كولحوزداعى تەاتردى باسقارۋعا قانابەك بايسەيىتوۆ پەن قۇرمانبەك جانداربەكوۆتىڭ ءبىرى كەلەمىز، دەپ تالاسىپ جۇرمەسىن. مۇلدەم كەلمەسە دە بىر-ەكى ويىن قويىپ بەرۋگە قانابەكتى شاقىرامىن عوي...
نۇرمولدا كۇلىپ قويدى. بۇل كەزدە حالىق قايتا سۇراپ، «ماقپال» ءانىن تاعى دا قايتا سالعىزدى. ءان ورىندالعان سايىن جاڭا ەستىلگەندەي اسەر قالدىرىپ، قۇبىلا دا قۇلپىرا بەردى.
ماقپالعا ايتتىم سالەم مۇلدە ەرەك دەپ،
اقىلى باسقا جاننان وزگەرەك دەپ،
بولماسا مەن قايتامىن اينالماستان،
ماقپالجان جۇرگەن شىعار مەن كەلەدى دەپ!
ءاننىڭ سوڭعى جاعى مۇڭايعان، مۇڭعا باتقانداي بوپ باردى دا، قايىرماسىنا كەلگەندە قايتا كوتەرىلىپ، قالىقتاپ جوعارى ورلەگەن قوڭىر قازداي شىرقاۋ كوتەرىلىپ كەتتى.
ماقپال اۋ، ماقپال،
ماقپال اۋ، ماقپال!
وي اي كوكەم، وي اي كوكەم، ۇرە ايداي،
ۇكىلى قوڭىر الا ۇيرەك سەكىلدى اي،
كورە الماي ديدارىڭدى وكىندىم اي!
ال ءاننىڭ ەكىنشى شۋماعى تاعى دا وزگەرگەندەي، ويناقى شىقتى، ءارى ەركىندەۋ بوپ كوتەرىلدى.
ماقپالدان قايتتىم ءبىر كۇن كەربالاقپەن،
اسىنىپ مىلتىعىمدى قورامساقپەن،
كورسەم دە قۇرالايدى اتقانىم جوق،
ۇقساتىپ ماقپالجانعا شىن جۇرەكتەن.
ماقپال اۋ، ماقپال! ماقپال اۋ، ماقپال!
وي اي كوكەم، وي اي كوكەم، ءۇري ايداي،
ۇكىلى قوڭىر الا ۇيرەك سەكىلدى اي،
كورە الماي ديدارىڭدى وكىندىم اي!
ءانشى ءان اياعىن سوزىپ بارىپ توقتاتتى دا، ورنىنان تۇرىپ، ءيىلىپ تاعى ءبىر باس ءيدى دە، ساحنانىڭ سىرتىنا قاراي جونەلدى. قول سوعىلدى. ۇزاق سوقتى تاعى دا. ءانشى ساحنا ورتاسىنا شىعىپ، بىرنەشە رەت كورىنىپ كەتتى، باس ءيىپ، حالىق قۇرمەتىنە راقمەتىن ءبىلدىردى.
كونسەرتتەن سوڭ دوسوۆ دانەشتى كوبەننىڭ ۇيىنە شاقىرىپ، سوندا الىپ باردى.
نۇرمولدا وسى ءبىر ءتۇندى ءلام دەپ ءتىل قاتپاستان، تەك قانا ءان تىڭداۋمەن، ءوز حالقىنىڭ كوكەيتەستى مۇڭىن شاققان، زارىن ايتقان سۇلۋ سازدى، ادەمى اندەرىن، جان تەربەيتىن ءساندى اۋەندەرىن تىڭداۋمەن، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرۋمەن، جۇرەكتى ءان نازىمەن سۋارۋمەن وتكىزىپ ەدى.
توعىزىنشى تاراۋ
I
— سىزىپ جىبەرەيىك، جاقسى كەلدىڭدەر، جىگىتتەر، «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان شىعار» دەپ وسىندايدان ايتقان بولار، — دەپ ءتامپىش مۇرىن، بەتى دوپ-دوڭگەلەك، كادىمگى تاندىرعا جاپقان نان سياقتى، پاكەنە قارا كوز اينەگىنىڭ ارجاعىنان قاراشىعى كۇلىمدەپ، بولمەگە ەندى ەنگەن جاساڭداۋ ەكى جىگىتكە الما-كەزەك سۇقتانىپ ءوتتى. قايقايما توس قىزىل ديۆاندا اكەسى مارقۇم جاڭا ولگەندەي ءبىر ءبۇيىرىن تايانىپ العان، ءبىر قۇجبان سارى وتىر. ساموگونشى كەرجاقتاردىڭ مۇرنى ءتارىزدى قوجىر قوجالاق، بالشىق تاناۋىن وقتىن-وقتىن كارى بۇقاشا شيىرىپ شيىرىپ قويادى. — ون، ءتىپتى وندى بولدى-اۋ ءوزى، جاقسى كەلدىڭدەر. دەرەۋ عانا سىزىپ جىبەرسەك. بىلەتىن شىعارسىڭدار، بىلەسىڭدەر عوي. مىنا اقساقالىمىز كۇزەكەڭدى بىلەتىن شىعارسىڭدار. ول كىسى دە كوڭىلسىز بوپ وتىر ەدى. ال قاعاز، قالام قايدا؟ سىزىپ جىبەرەلىك!
«مۇنىما قالاي قارايسىز» دەگەندەي مىرتىق قارا ديۆاندا وتىرعان ۇسىگەن ءسابىز سياقتى بولبىراق، دوبال مۇرىن، الگى جيرەن سارىعا قارادى. بۇل سابالاق-سابالاق باسىن بولار-بولماس شۇلعي سالدى.
جاڭا كەلگەن ەكەۋدىڭ ءبىرى — شوجە تورعايدىڭ تۇمسىعىڭداي يمەك مۇرىن، دالىرەك ايتسا قۇس تۇمسىق، ەكى بەتىنە پىشاق جونىپ العانداي جىلان جاق، سولىق ۇرتتى، بالا قورازدىڭ باسىنداي جالبىر شاش، ءقان-سولسىز سۇر قارا. ساسىق شىلىمدى وزەگى ورتەنگەنشە قۇشىرلانا تارتاتىن بولسا كەرەك، كوزىنىڭ الدى، تارامىستاي ارىق ساۋساقتارىنىڭ باسى، تىرناقتارى وتكە باتىرىپ العانداي سارعايىپ كەتكەن. جۇپ-جۇقا قايماقتاي ەرنى الدەبىر جاس بالانىڭ ەرىنىڭدەي وقتىن-وقتىن ءدىر-دىر ەتەدى، ونى ىشىنە قاراي جىمىرىپ العان. كوزى، تەك قانا كوزى ويناقى، وتتى، جالىندى كورىندى. سول ويناقى، جالىندى، ساۋلەلى وتتى تۇتىنمەن ىستاپ تاستاماق بولعانداي، قالتاسىنان ءوزىنىڭ ساۋساعى ءتارىزدى ۇزىن شىلىمىن اپ، رۇقسات سۇراماستان اق، تۇتاتىپ الدى دا سورا باستادى.
بۇل كەزدە تاپال قارا ءوزىنىڭ بەتى سىندى دوپ-دوڭگەلەك ستولدى ورتاعا جىلجىتىپ، سونى نۇسقاپ:
— ال، جىگىتتەر، وتىرىڭدار، سىزىپ جىبەرەلىك! — دەپ ءبىر قارىمتا كارتا مەن اق قاعازدى ستولعا تاستاي بەردى.
سىرتى سارى جەزدى، شاريكتى قالامى بولمەنىڭ كوك ءتۇتىن قاپتاي باستاعان تۇنىق اۋاسىن جاۋىن الدىنداعى ناجاعايداي ءتىلىپ ءتىلىپ ءوتتى. ءبىراق ونىمەن وتىرا قالعان ەشكىم جوق، ءبارى دە سامارقاۋ. بۇلار ءالى دە سوستيىپ، ماسەلەنى ۇقپاي تۇر.
— سىزعانىڭىز نە؟ ءبىز ونى بىلمەيمىز عوي! — دەدى جاڭا كەلگەن ەكەۋدىڭ ءبىرى، كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى، كوكشىل كوزدى قارا جىگىت كوبەن جۇپاربايەۆ. — الماتىدان قوناق كەلىپتى دەگەنسىڭ، كولحوز پرەدسەداتەلى ورالعانشا جالعىزسىراپ قالماسىن دەپ ادەيى كوپ ەدىك.
— مىنە، بىلەتىن جىگىت وسىنداي بولادى. كەلگەندەرىڭ جاقسى بولدى. ال ەندى جاقسىلاپ سىزىپ جىبەرەيىك.
بۇل ەكەۋى سوستيىپ ءالى تۇر.
— وتىرىڭدار! — دەپ الگى ەكەۋىن دوڭگەلەك ستولدىڭ جانىنا جەتەلەپ اكەلدى. — ال سىزامىز.
— سىزعانىڭىز نە؟ ءبىز تۇسىنبەيمىز، — دەدى سىلىڭعىر جۇقا قارا قايماقتاي ەرنىن بۇرىپ، مايىستىرا سويلەدى.
— ايتتىم عوي، ايتتىم، اۋىل ينتەلليگەنسياسى ءالى قايدا، قالا ينتەلليگەنسياسىنان كوش كەيىن قالىپ قويدى. بۋلارىن ءالى سىزا دا بىلمەيدى. قايعى، قايعى عوي. قايران ناداندىق، قايدا بارسام دا الدىمنان ارسالاقتاپ شىعا كەلەسىڭ اۋ! — دەپ قۇجبان سارى سىزدانىپ ءزىل تاستاي سويلەدى.
— بىلمەسەك تۇسىندىرمەيسىزدەر مە؟ — دەپ شاپەك قارالىپ ەتىپ تۇتانعان وتتاي-اق، شاپ ەتە ءتۇستى دە، قايتادان ءسونىپ قالدى. — ارسالاقتاپ دەدىڭىز اۋ! ىم... بۇل دا بولسا ەستۋگە جازعان ءسوز بولار، قايتەمىز.
كوبەن باس بىلىگى جۋاس اتانداي مىڭق ەتكەن جوق. دەگەنمەن قوپ-قوڭىر مايلى بەتى وقىس قانا بۇلك ەتە ءتۇستى.
اۋىلدا ءوزىن وزىق سانايتىن ەكى ازاماتىنىڭ بۇل جايىمەن ەشكىمنىڭ ءىسى بولمادى. «سىزايىق» باسقا ءسوز ايتىلمادى. بۇل ەكەۋى تىنىعۋعا، ۇلكەن ادامدارمەن تىلدەسىپ، بىلىسۋگە كەلگەن ەدى.
— اپىر-اي، ەڭ بولماسا ەسەن-ساۋلىقتى دا جوندەپ سۇراي المادىق قوي.
كوبەن قينالىپ سويلەدى. ءبىراق ونىڭ مىڭگىرلەپ، مۇرىن استىنان ايتقان ءسوزىن ەشكىم ەستىگەن جوق.
— جاقسى لەبىز ەستىگەلى كەلىپ ەدىك!
كىشكەنە قارا شىلىمىن سورا ءتۇسىپ، تۇيمەدەي كوزشەڭ باستىق ۇيىندە وتىرعان ءوڭى قوناقتى، اتىن ەستىگەنى بولماسا، بۇرىن كورمەگەن، اتاعى بار ادامداردى باعدارلاپ ەتتى. قوپال سارى كوپتەن اتاعى شىعىپ جۇرگەن ادام، وزىنە سالساڭ ساحنا ءۇشىن تۋعان زور ادامداردىڭ ءبىرى. ەكىنشىسى اقىن. مۇنىڭ دا اتى مەن اتاعى تەز شىعىپ، تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان شاعى. اتاعى شىعا باستاعان كولحوزعا كەلگەن بىلىكتى ادامدار. سودان دا اۋىلدىڭ ەكى جىگىتىنىڭ ءبىر جاعىنان توسىرقاپ، ءارى قايمىعا تارتىنشاقتاپ تۇرعان جايى بار.
— مىناۋ سىزۋ بىلمەيتىن، شاش قويعان جىگىتىڭ كىم؟ — دەپ شيكى سارى كوبەنگە زىلدەنە قارادى.
كوبەن كادىمگىدەي ابىرجىپ قالدى.
— ءيا، ايتپاقشى، ءبىز ءوزىمىزدى تانىستىرماپپىز عوي، الدىمەن وزىمنەن باستاسام، كوبەن جۇپاربايەۆ، كولحوز باسقارماسىنىڭ ورىنباسارىمىن.
— وي ءدويت دەرسىڭ، كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ، ونىڭ ىشىندە الدابەرگەنوۆ سياقتى ادامنىڭ ورىنباسارى بولساڭ سەن دە تەگىن ەمەسسىڭ! باعانادان بەرى وسىڭدى ايتپايسىڭ با؟ ىم، بۇل نە دە بولسا سىزۋدى بىلەتىن قۋ.
— مىنا جىگىت وسى كولحوزداعى ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم بوپ ىستەيدى. ءوزى ولەڭ جازادى. بيىكباي پايعامباروۆ.
— ءماسساعان، بيىكبايىڭ كيىكباي عوي، كيىكتىڭ اسىعى ءتارىزدى. كولحوزدىڭ ساراي اقىنىنىڭ فاميلياسى قانداي وڭدى ەدى. ساباقتى ادەبيەتتەن بەرەتىن بولار اۋ! — دەپ قولىنا كارتا ۇستاپ وتىرعان اقىن الگى جىگىتكە قارادى. — اقىن بولساڭ ولەڭ ۇيقاستىرۋدى قانداي بىلسەڭ، كارتا دا سونداي بىلۋگە ءتيىسسىن. كارتا بىلمەيتىن ادام ولەڭ دە جازا بىلمەيدى.
«اقىن» دەگەنگە پايعامباروۆ ءىسىنىپ قالدى.
— قارتا بىلگەنمەن سىزۋ دەگەندى بىلمەي وتىرمىز! — دەدى ول ءبىر ءسات كوڭىلدى ۇنمەن.
ول قايتا ءسوندى. ۇلكەن قالادان كەلگەن ەكى اتاقتى قوناققا مۇنداي ادامدى جاڭادان كورگەندەي بوپ، اۋەستىكپەن ءۇڭىلدى. ەڭ العاشقى ويدىڭ ءتۇيىنى: «بۇلار دا وزىمىزدەي پەندە ەكەن عوي» دەپ قويدى ىشىنەن. «پەندە ەكەن عوي، بۇلار دا ءوزىمىز سياقتى وقىس تا، شالىس تا سويلەيدى اۋ شاماسى! بۇلار دا كۇلەتىن، جىلايتىن بولار-اۋ!»
— سىزۋ دەگەندى تۇسىنبەسەڭدەر، پرەفەرانسا دەگەندى بىلەسىڭدەر مە؟
— سىزۋ دەگەن قازاق ءسوزىن بىلمەگەن ادام، پرەفەرانسى دەگەندى بىلە مە؟ — دەدى پايعامباروۆ كۇلىمسىرەپ.
— پرەفەرانسى بىلمەي، ينتەلليگەنت بولۋ مۇمكىن ەمەس! — دەپ قويدى ساحنا ءدۇلدىلى كۇزەنباي. — پرەفەرانسى بىلگەن ادامعا ءوزىنىڭ ءبىلىمىن بايىتام دەپ گازەت، جۋرنال، كىتاپ وقۋدىڭ قاجەتى جوق. ميعا كەرەكتى زاريادتى وسىنىڭ ءوزى مول اق بەرەدى. فاميلياڭ دارداي بولعانمەن پرەفەرانسى بىلمەگەنىڭ زور كەمدىك. ءاي، اقىنىم اي، اقىنىم. پرەفەرانسى بىلمەي ولەڭ جازۋ وبال اق. ەڭ بولماسا وسىنى ويلاساڭشى! كوڭىلىڭە كەلمەسىن.
كۇزەنباي ءالى قاتپاعان شيكى ەت سياقتى بىلقىلداق الاقانىمەن پايعامباروۆتىڭ سەكسەۋىلدەي قاپ-قاتتى، سۇيەگى شىققان ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى.
— ال سىزۋدى بىلمەسەڭدەر، كۇلىستى بىلەسىڭدەر مە؟
— جوق.
— جيىرما ءبىردى شە؟
— جامان ويىن عوي.
— جامانىن جامان دەپ بىلمەدىڭدەر، ال جاقسىسىن تاعى بىلمەدىڭدەر. ەندى نە بىلەسىڭدەر؟ ءپالى، شىركىن، اۋىل وقىمىستىلارى، بىلىگىنە بولايىن.
— ال كينگى بىلەسىڭدەر مە؟ — دەپ اقىن كارتانى قايتا-قايتا قوپارا بەردى.
— كينگتى دە بىلمەيمىز.
— قاپ ەندى، قايتەيىن، قايعى عوي بۇل. كينگتى ايەلدەر وينايتىن پرەفەرانس دەپ تە اتايدى. ەڭ بولماسا سول ايەل ويىنىن باستايىق، — دەدى قالا اقىنى.
بۇلاردىڭ كارتا ويناماي تىنباسىن بىلگەن، پايعامباروۆ تا وڭتايلانىپ:
— بىلاي، اۋىزشا ايتىپ ءتۇسىندىرىڭىزشى. مۇمكىن اتىن بىلمەسەك تە، ويىنىن بىلەتىن شىعارمىز.
— پرەفەرانسى سياقتى ويىننىڭ سۇلتانى تۇرعاندا سول دا ويىن با؟ مەن كوپتەن ونى ويناپ تا كورگەن ەمەسپىن. دا، ەڭ الدىمەن الماي، سودان سوڭ الماي، ۆالەت، داما الماي، سوڭعى ەكەۋىن الماي، ەڭ سوڭىندا ونىڭ كورولىن الماي وينايتىن ويىن.
— مۇنى بىلەمىز. ءبىز ونى تۇيەنىڭ نەمەسە قىزىل ايىردىڭ كورولى دەيمىز.
— ال بىلسەڭدەر، كەتتىك.
استانادان كەلگەن اقىن كارتانى سۋسىلداتىپ ۇلەستىرە باستادى. كۇزەنباي مىسقىلداي سويلەدى.
— تۇيەنىڭ كورولى، تۇيەنىڭ كورولى. قىزىق اۋ ءوزى. بۇلار كارتا بىلمەگەنىمەن تۇرماي ءاربىر ويىنعا وزىنشە ات قويعىش اق. قارا، قارا، تۇيەنىڭ كورولى دەيدى-اۋ. ال تۇيەنىڭ كورولى اق بولسىن. اتان مەن ۇلەك بولماعانىنا شۇكىر.
بيىكبايعا ۇلكەن ادامنىڭ بۇل مىسقىلى ۇنامادى.
جۇپ-جۇقا ەرنىن جىمقىرا تىستەپ، ىشتەي وپىق جەپ قالدى. ول ىشتەن مۇجىلگەن كەزدە شىلىمدى سورا تۇسەتىن. ىشكە قاراي ىپ ىسسى كوك ءتۇتىندى سىلقىتىپ سىلقىتىپ جىبەردى. كوز الدى مۇنار تارتىپ، باسى دىڭ-دىڭ ەتە ءتۇستى. كىشكەنە قۋشىق شەكەسى بۇلك-بۇلك سوقتى.
— وكىنىشتى-اق! — دەپ قويدى ول.
— نەگە وكىندىڭ، بالا؟ — دەدى اتاعى بار اقىن.
— مىنا ءبىر سۇپ-سۇلۋ قارا تورى كەلىنشەك بۋىرشىن سياقتى مىنا ءبىر سارى جىگىتتىڭ قولتىعىندا كەتتى. — ول شىبىننىڭ قاماسىن قىزىل تاباننىڭ ۆالەتىنە تاستاي سالدى، — وكىنىشتى-اق. ادىلدىگى جوق، ساپىرىلىسقان ءبىر دۇنيە. تەڭدىك قايدا؟ قولىنداعى جالعىز ءقازىردى دە ساقالدى شالمەن ۇرا سالادى. باسقا سۇيەنىشىڭ بولماسا ساقالى ساپسيعان كورولىڭ دە تۇك ەمەس. تۇزدى تارتىپ جىبەرسە، تاسقا سوققان جاپالاقشا، ساقالى قاۋعاداي بوپ قالپاقتاي ۇشادى. ادام بالاسىنىڭ ويلاپ تاپقان ويىندارىنىڭ وزىندە وسىنداي قۋلىق پەن سۇمدىق كوپ.
— مىناۋ ساراي اقىن تەگىن دە ەمەس پە دەيمىن؟ قالاي-قالاي سىلتەيدى! — دەدى اقىن.
— ءيا، وسى كۇنگى بالالار قىڭىر سويلەۋگە اۋەس. دەگەنمەن بۇل «پاس»، «بومبا»، «ميزەر» دەگەن ادەمى سوزدەردىڭ ءوزىن «تۇيە»، «شىبىن»، «قارعا» دەگەن سوزدەرمەن لاستاپ وتىر. ەڭ الدىمەن ينتەلليگەنت بولۋ قاجەت. بىلمەي جاتىپ ءبىلدىم دەۋ دە قايعى عوي، قايعى! — دەپ سارى شىرەنىپ شىرەنىپ قويدى.
پايعامباروۆ تاعى دا ۇناتپاي قالدى. شىلىمدى ۇستى-ۇستىنە سورىپ سورىپ الدى. شەكەسى دىق ەتە ءتۇستى. جيەگى قىزىل كوزىنىڭ اعى كوبەيىپ، الارىپ كەتتى.
— وكىنىشتى-اق! — دەپ قويدى، — وكىنىشتى-اق. وسى دۇنيە قىزىق. كەرەگى جوقتا، بىرەۋگە قولاقپانداي ەتىپ اتاق-داڭقتى، بار ابىرويدى سىلق ەتكىزىپ الدىنا تاستاي سالادى. مىنە، شىبىن-شىركەيدىڭ قابا ساقال كورولى جەتىلىك قارعانىڭ استىنا ءتۇسىپ، مويىنى بۇكتەلىپ قالدى.
دوڭگەلەك ستولدىڭ قاسىنداعى ۇزىن ستولعا داستارقان جايىلدى. تاماق پەن شاراپتان ۇزىنشا كەلگەن جىڭىشكە ستولدىڭ. بەلى قايىسىپ تۇر. ءبىراق وعان قارايتىن پەندە جوق. قولدارى سۋماڭداپ، كارتاسى سۋسىلداپ، ەرسىلى-قارسىلى سوعىپ وتىر.
كۇزەنباي شىرتىلداتىپ ۇتىپ وتىر. ءبىراق وزىنشە بۇعان نارازى ەكەنىن بىلدىرمەك بوپ:
— وسى دا ويىن با؟ — دەپ قويدى.وسى دا ويىن با؟ قازىرگى مادەنيەتتانۋ وزىق ينتەلليگەنسيانىڭ ويىنى — پرەفەرانسى. مىناۋ بالا-شاعانىڭ ەرمەگى عوي.
— پرەفەرانسى مادەنيەتتى قاۋىم وينايتىن، ەتە اقىلدى ويىن. كۇزەكەڭ وتە دۇرىس ايتادى. قازىرگى جاستارعا ونى بىلمەۋ ۇلكەن ءمىن! — دەپ قوشتادى اقىن.
— وكىنىشتى-اق! — دەپ قويدى بيىكباي. — وكىنىشتى-اق. كارتا، بىلمەگەنىمىز ءۇشىن وسىنشا ءسوز ەستىدىك. وكىنىشتى-اق.
— وكىنسەڭ ۇيرەنەسىڭ! وپ-وڭاي. ءبىر ايلىعىڭدى ۇتقىزاسىڭ دا، ساۋاتتى، مادەنيەتتى، اقىلى ءبىر جىگىت بوپ شىعا كەلەسىڭ.
— مۇلدە وڭاي ەكەن عوي، وكىنىشتى-اق. ءبىر ايلىق دەدىڭىز بە؟ تۇك ەمەس قوي، سول عانا بولسا.
— نۋ، كوپ بولسا ەكى ايلىق.
— وكىنىشتى-اق، ءبىراق ول دا كوپ ەمەس.
— ال ەندى ەسەپتەسەلىك! — دەپ ويىننان سوڭ شيكىل سارى مەن كەسپەلتەك قارا اقشانى الما-كەزەك سىپىرىپ اپ وتىردى.
كوبەن ۇندەمەستىڭ ءوزى. مىڭق ەتپەستەن اقشاسىن ساناماي بەرىپ وتىر. بيىكباي ىشتەي قاۋساپ، نە قىلارىن بىلمەي، شىلىمىن تىستەنە تىستەنە سورىپ، ىستىق كوك ءتۇتىندى قۇشىرلانا جۇتادى. ونىڭ «وكىنىشتى-اق» دەگەن سوزىنە وتىرعانداردىڭ قۇلاعى ۇيرەنىپ تە كەتتى.
ءتۇس كەزىندە بيىك تاۋدان وزەنگە بىرتىندەپ ءتۇسىپ، سۋ ىشەتىن ساق قۇس — كەكىلىكتەر سياقتى ءارقايسىسى ءوز بەتىنشە بارىپ، قالاعان شارابىن جۇتىپ، تاماق ءجىبىتتى. باسقالارىنا ەشتەڭە بولعان جوق، شىلىمدى كوپ تارتىپ، ونسىز دا باسى مىڭ-مىڭ بوپ وتىرعان، ونىڭ ۇستىنە قالجاسى دا انالاردان ەمەس، ىشىندەگى ەڭ نازىك بولعان سوڭ شىعار بيىكبايدىڭ كوز الدى وقتىن-وقتىن تۇنىپ تۇنىپ كەتەدى. العاشقىدا دۇپ-دۇرىس ايتىپ وتىرعان «وكىنىشتى-اق» دەگەن ءسوزدى دە سوزىپ، كەيدە ءبولىپ ايتا باستادى.
— وسى ءسىز، كارتا دەگەن مادەنيەتتى، وقىمىستى قاۋىم وينايتىن، ينتەلليگەنت ويىنى دەدىڭىز. وكىنىشتى-اق! — دەپ قويدى. — مەنىڭ ءوز بايىپتاۋىنشا، ارينە، وكىنىشتى-اق!
— كارتا بولعاندا — پرەفەرانستى ايتتىم.
— ءبارىبىر كارتا ەمەس پە، اعاسى اۋ! اعاسى، وكىنىشتى-اق. ءسىزدى تىڭدادىق. ەندى مىنا. مەنى تىڭداپ كورىڭىز.
— بول كارتانى، ءسوز تىڭداۋعا مۇرشا جوق. سەنىڭ كەزەگىڭ، ال بول، — ويىن تاعى قىزىپ كەتتى.
— وكىنىشتى-اق! — دەپ قويدى بيىكباي.
— ۇتقىزعان اقشاڭا وكىنەسىڭ بە؟ — دەپ قالدى كوزاينەكتى اقىن. ونىڭ كەنەي اسىقتاي كىشكەنە مۇرنىنىڭ ءۇستى تەرشىپ، ويىن قىزعان سايىن بۋسانا ءتۇستى. ءقازىر ەشتەڭەگە كوڭىل بولۋگە مۇرشاسى جوق. تاناۋى ەدىرەيىپ، قىزىپ العان. دۇنيەنىڭ ءبارى وعان ءقازىر ءبىر-اق تيىن سياقتى. — اقشاعا وكىنەسىڭ بە؟ اقشا دەگەن نە ول؟
— جوق ءا، بۇ دا بولسا ءسوزدىڭ ءبىر ماسالى عوي.
— مۇنىڭ ءسوزىنىڭ سالتى! — دەدى كوبەن دە سوزگە ارالاسىپ، — ابدەن قۇلاق ۇيرەنگەن ءسوز، ايتا بەرەدى. ايتا بەرسىن!
ەشبىر اڭگىمە، ءسوز ويىنعا بوگەت بولا الماي قالدى.
II
كارتا قايتا ءبولىندى. جاڭا ويىن باستالدى.
— وكىنىشتى-اق! — دەپ قويدى ۇتىلعان جاس اقىن.
پايعامباروۆ شىلىمدى قۇشىرلانا سوردى.
— وكىنىشتى-اق! كارتا مادەنيەتتى قاۋىمنىڭ ويىنى دەدىڭىز اۋ وسى. قولىمىزدىڭ جەتپەگەنى وكىنىشتى-اق! مەنىڭ ويىمشا باسقاشا ما دەيمىن. ەرتەدە «وبا»، «ىندەت» دەگەن اۋرۋلار بولعان دەيدى حالىق. ولار قۇرىپتى. جاقسىلىق جەڭىپتى. ءبىراق جاقسىلىق جۇرگەن جەردەن جاماندىق ءار كەزدە-اق تابىلادى. ەكەۋى دە جەردەن باستالادى عوي. كوردىڭىز بە؟ بۇل ەكەۋى ءبىر ادامنىڭ ءبىرى ءوزى، ءبىرى كولەڭكەسى سياقتى. مەنىڭشە، مىناۋ كارتا — وبا، ءسىز ايتقان پرەفەرانس — ىندەت بولۋعا ءتيىس. سىزدەردىڭ ناسيحاتتاپ وتىرعاندارىڭىز ۇلكەن اۋرۋلار.
ەكى قوناق قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانىپ قالدى.
— مىنا اقىنىڭ نە دەپ بىلشىلداپ وتىر؟ — دەپ شيكىل سارى وزىمەن بىرگە كەلگەن اتاقتى اقىنعا قارادى. — كارتا بىلمەگەنمەن تۇرماي نەنى داتتاپ وتىر. بايقا ءوزىڭ!
— بۇل بىلشىل ەمەس، ءبىراق، ۇقپاعانىڭىز وكىنىشتى-اق! — دەپ قويدى بيىكباي — بايقايتىن ەشتەڭە دە جوق. بىلگەن ءجون.
ەرنىن ىشىنە قاراي جىمىرا تىستەپ العان. ءوزى دە كەميەكتەۋ ەدى، ونىڭ ۇستىنە ەرنىن تىستەگەن سوڭ، اۋزى ىشىنە قاراي وپىرىلىپ كەتىپتى. قانى قاشىپتى. ءوڭى سۇپ-سۇر، جىلان قۋعان بالا سياقتى. جۇپ-جۇقا ەرىندەرى وقىشتاۋ بولسا دا ءدىر-دىر ەتە ءتۇستى.
— وكىنىشتى-اق! ۇلكەن اعالار ويناعان سوڭ وينايمىز. ايتپەسە، كارتا دەگەن ادامنىڭ اپپاق ارىنا باسىلعان قارا تاڭبا. زامان، ۋاقىت اتتى جاقسى جانداردىڭ كولەڭكەسى. ءبىز سياقتى اشەيىن ءبىر كۇن كورىس ادامدارى ءۇشىن ىندەت قوي، ىندەت. قۇداي ءوزى ساقتاسىن دەيمىز، ايتپەسە، كارتا دەگەنگە ەرتەدە قاتىنىن ۇتقىزعاندار بولعان دەيدى. ايەلىم قاسىمدا بولماعانى قانداي جاقسى. قايداسىڭ، التىن شاشتى ارۋىم، قايداسىڭ! بولماعانىڭ جاقسى.
— الدىرعان البىرت دەگەن وسى، زارلاپ وتىر، زارلاپ وتىر. ۇتىلعاننىڭ ءسوزى قۇرىسىن. اقىن ىشەگى ەجەلدەن-اق تار كەلەدى. مىناۋ اقىنىڭ ۇتقىزعان از اقشاسىنا وكىنىپ، بۋىنىپ ءولىپ جۇرمەسىن ءاي! — دەدى كۇزەنباي وزىنشە كۇلگەن بولىپ.
كۇزەنبايدىڭ كۇلكىسى كەلدى. كۇلە المادى. زورلانىپ ورەڭ كۇلدى. ونىسى ءجوندى شىقپادى، سارى اتاننىڭ مۇرىندىعىن وقىس تارتقان كەزدە مىڭق ەتە قالعانى ءتارىزدى مۇكىس شىقتى.
— دۇرىستاپ كۇلە الماعان دا وكىنىش! — دەدى بيىكباي، — وكىنىشتى-اق! وكىنىشتىڭ ەڭ ۇلكەنى كۇلە الماعان.
— مىناۋىڭ نە دەيدى؟ — دەپ كۇزەنباي جولداسىنا قارادى.
— نە دەيدى؟ — دەپ اناۋ دا وعان قارادى.
III
ويىننىڭ ءبىر كەزەگىندە كۇزەنباي قولىنداعى كورولىن وتكىزە الماي ءوز كورولىن ءوزى الدى. وعان بىردەن ون التى جازىلدى. بيىكباي ىشىنەن، «و، توبا، وسى كىسىنىڭ ءوزى دە ناق وسى تۇيەنىڭ كورولى سياقتى» دەپ ويلادى. «ادامعا ادام ۇقساۋشى ەدى. كارتاعا ۇقسايتىن دا ادام بولادى ەكەن. ءوزى دە كارتانى ەزىپ، سونىڭ سۋىن ىشكەن سۇم بولار. الگىندە عانا، ءسوز اراسىندا اكەمىز ەرتەدە مەككە مادينە بارعان ەكەن. سوعان بارۋعا قاراجات جينادى، ءبىراز ۋاقىت نۇرا بويىنان ساسىق كۇزەن اۋلاپتى. ونى ومبىعا ساتىپ، كوپ پايدا تاۋىپتى. سول جىلى مەن تۋىپپىن. سودان اتىمدى كۇزەنباي قويعان. ءوزىم دە اناۋ، الگى نەپ-تىڭ كەزىندە ءبىراز ۋاقىت كۇزەن اۋلاپ، بايىپ كەتە جازداعانىم بار. كەيىن قاراسام كارتامەن دە ءبىراز نارسە جىيۋعا بولادى ەكەن» دەگەندى ول.
بيىكباي شىلىمىن الىپ تۇتاتتى. ەمىرەنە جۇتتى. اۋزى مەن مۇرنىنان كوك ءتۇتىن قايتا شىقتى. قانى قاشقان، قۋقىل ءوڭىن بۋالدىر شالدى. كوز الدى مۇنار تارتتى. «كارتا ويناعاننان ساسىق كۇزەن اۋلاعان الدەقايدا ابىرويلى ءىس. ول نە دە بولسا ەڭبەك. ادام وعان تەرىن توگەدى»، — دەپ ويلادى دا، ارتىنشا ەستىرىپ:
— وكىنىشتى-اق! — دەپ قويدى. — وكىنىشتى-اق.
قۇلاق ۇيرەنگەن ەكەن، بۇعان ەشكىم ءمان بەرمەدى. باستالعان ويىندى توقتاتۋعا ەشكىمنىڭ دە قۇدىرەتى جەتپەدى. كەزەكتى ويىن اياقتالۋعا جاقىن. دوڭگەلەك بەت، كەسپەلتەك مىعىم قارا ءتامپىش تاناۋىنىڭ ەكى جاقتاۋى تەرشىپ، كارتانى كوسىلتە سوعىپ وتىر. ونىڭ قىسىقتاۋ كەلگەن كىشكەنە وتكىر قارا كوزىنىڭ جانارىندا الدەبىر سىر، الدەبىر مىسقىل، قۋلىق وتى جانىپ ءسونىپ، جانىپ ءسونىپ تۇرعانداي ەدى. الدە ول وسى ءبىر شەشۋشى سوڭعى ويىننىڭ ارتىنداعى ەكى ءجۇرىس وزىنىكى ەكەنىن جاسىرعانداي ما ەدى؟ نە دە بولسا ونىڭ، جۇزىنەن قۋانىش وتىن، جەڭىس مارتەبەسىن، ۇتىس ابىرويىن باسقادان قىمتاي تۇسكەندەي قۇپيا بارىن سەزۋ قيىن ەمەس-تى. ال ونىڭ قارسىسىندا وتىرعان جالقىق بەت، كوزى ءارى ءتۇسسىز، ءارى وتسىز، ىركىلدەك بەتىندە نە ويدىڭ، نە اقىلدىڭ نىشانى جوق، قۇجبان سارى ناق ءبىر سۇيەگى جوقتاي بىلقىلداق، ىسىڭكى كەلگەن مىرتىق ساۋساقتارىمەن سوڭعى ەكى كارتانى قىسا ۇستاپ، دەمىن ىشكە تارتقانداي سازارا قاپتى.
بيىكباي اڭ-تاڭ بوپ، ەكەۋىنە، ءبىر كەزدە كورۋدى ارمان تۇتقان قيالداعى ادامدارىنا تاڭدانا قارايدى. «وسىنشا سازارىپ، وسىنشا جانىن ساپ، قانىن ىشىنە تارتاتىنداي وسى كارتادا تۇرعان نە بار ەكەن». ونىڭ ويىنشا: «كارتا اۋرۋ عانا ەمەس، ايتاتىن بەلگىلى ويى، پىكىرى جوق، باسى قۋىس، ميى قاڭسي باستاعان ادامداردىڭ ەرمەگى، كۇن وتكىزەدى. نەمەسە، ءوزىن باسقادان بيىك سانايتىن قورتىقتاردىڭ نيگيليستىك ويىنان شىققان كەسەل. ءيا، بۇل كەسەل. ءقاۋىپتى كەسەل. بۇل اقىلدىڭ، پاراساتتىڭ، وسە باستاعان، جەتىلمەگەن جاس ويدىڭ جاۋى. جاۋ! بۇل جاۋ! بەلگىلى ويى، قيالى، اقىل-پاراساتى بار ءاربىر ادامنان وزىنە ورتاق وي ىزدەگەن، ورتاق اڭگىمە ىزدەگەن ادامعا مىناۋ قيانات. تەڭسىزدىكتەن، ءبىر-بىرىن سىيلاماۋدان، پاراسات سالىستىرماۋدان وسىنداي وسپادارسىز، وقىس ويىن شىققان...»
ال مىنالار قىزىپ العان. كۇزەكەڭدە وزىنشە سوڭعى ەكى ويىن قالايشا مەنىكى ەمەس دەگەن دامە بار. وزىنشە ءىسىنىپ وتىر. مۇنىڭ ەسەبىنشە قارسى جاقتىڭ قولىندا ەشقانداي ءقازىر جوق، تۇزدىڭ تورتەۋى دە وينالىپ كەتتى. مۇنىڭ ۇستىنە ءجۇرىس كەزەگى وزىندە. دەمەك ۇتىستا ونىكى. ول بۇل شاقتا وسى ويىنداعى ناعىز دامەسىن دۇرىس اڭعارا الماي قالدى.
دەگەنمەن وينالىپ كەتكەن كارتالاردىڭ ەسەبىنەن جاڭىلىپ بوگەلدى. جەرگە كەتكەن كارتالاردى كورگىسى كوپ، ۇمسىنا بارىپ توقتادى. ويتكەنى اقىن شىر ەتە تۇسكەلى وتىر.
— و، كۇزەكە، توقتالماڭىز، تارتىڭىز! — دەپ قالدى اقىن مەن كوبەن جارىسا سويلەپ.
مۇنداي كوتەرمەشى، دەمەۋ سوزدەن كەيىن ول تارتىنعان جان ەمەس قوي، بۇل جولى دا كوپ ويلانىپ جاتپاستان تۇيەنىڭ كورولىن سۋىرىپ تاستاي بەردى. وسى ويىندا رەتى. كەلمەي قولىندا ساقتالعان جەتىلىك ءقازىر — قارعانىڭ جەتىلىگى مەن تۇيەنىڭ كورولىن سوعىپ الدى اقىن.
— ءا، سولاي ما ەدى؟ — دەپ قالدى وزىنە ۇقساعان تۇيەنىڭ كورولىن سوعىپ العان اقىنعا قاراپ.
ۇشەۋى ءۇش جاقتان دۋ ەتە ءتۇستى.
— وكىنىشتى-اق! — دەدى اۋىل اقىنى.
— كوردىڭىز بە، كۇزەكە، اڭعال قولدا كورولدىڭ دە ويناماي قالاتىن كەزى بولادى، — دەدى بەلگىلى اقىن.
— ادام دەنىن سالماي سالعىرت، كوڭىلسىز ويناعان سوڭ وسىنداي بولادى. پرەفەرانس ويناپ جۇرگەن ادامعا ويىن ەمەس قوي. زاۋىقسىز، شابىتسىز ويناپ وتىرمىن! — دەپ اقتالعىسى كەلدى ونىڭ.
شابىتتى ولەڭ جازعاندى عانا كەرەك دەپ تۇسىنەتىن بيىكباي پايعامباروۆ اڭ-تاڭ بوپ ساحنانىڭ دانداما شەبەرىنە بالالىق اۋەستىكپەن، اڭعال اق كوڭىلمەن قارادى.
— ءسىزدىڭ ءبىر رەت ءمۇلت كەتكەنىڭىز وكىنىشتى-اق! — دەدى ول، — ءسىز ۇتقان سايىن تۇرلەنىپ، قارعا اۋناعان تۇلكىدەي قۇلپىرا بەرەسىز. ءسىز تەك ۇتۋعا، ۇتا بەرۋگە جارالعان پەندەسىز بە دەپ وتىرمىن. سونداي ءبىر جولى بولعىش، باعى اشىلعان ادامدار بولادى دەيدى عوي.
— ءاي، بالا، سەن ءسوزدى قوي، اقشاڭدى شىعار! — دەدى ويناعان سايىن، شاراپ جۇتقان سايىن ءىسىنىپ، بۇرىنعىدان بەتەر مايلى بەتى بۋسانا تۇسكەن قالا اقىنى، — سال ورتاعا! بوگەمە قولدى! سال اقشانى. سال دەيمىن ورتاعا. تارت كارتانى!
بيىكباي تەمەكى ىسى باسقان جىڭىشكە ساۋساقتارىمەن اقشانى ساناپ جاتىپ:
— مەن ءوزىم كارتانى بىلمەيمىن. وكىنىشتى-اق. ءبىراق، بۇگىن بايقاپ وتىرمىن، مۇندا دا، ومىردە بولاتىن بىردەڭەلەر بار ما دەيمىن. ومىردە بولاتىن البىرتتىق، اڭعالدىق، ولاقتىق، قولدىڭ قىسقالىعى مۇندا دا بولادى. سول ءبىر ابەستىكتەردەن كورولدىڭ دە ويناماي قالاتىن كەزى تاعى بار ەكەن. كورولىڭ نە، ءتىپتى كەيدە جالعىز كوزدى اۋليە تۇزدىڭ ءوزى ويناماي قالادى. وكىنىشتى-اق! — دەپ سويلەۋمەن بولدى.
بۇلار كارتانى قايتا باستاي بەرگەندە وسى ءۇيدىڭ يەسى، قوناقتاردىڭ كۇتىپ وتىرعان ادامى نۇرەكەڭ كىرىپ كەلدى.
— وي، بارەكەلدە اي، كارتانى وڭدى-سولدى تولەپ جاتىرسىڭدار ما؟ — دەدى ول كۇلە امانداسىپ.
ول ءار كەزدە-اق وسىلاي اڭقىلداپ، اشىق سويلەيتىن ادام.
— كۇزەنباي! — دەپ قۇجبان سارى ءبىر قاداق شيكى ەت سياقتى بىلقىلداق قولىن الدابەرگەنوۆتىڭ ۋىسىنا تىعا سالدى.
— ءو، كۇزەكە، ءسىزدى بىلەمىز عوي! ات-كولىك امان-ەسەن ساۋ ءجۇرسىز بە؟ — دەپ نۇرمولدا دا دابىرلاپ قالدى. — ويىندى قويىڭدار. اسقا وتىرايىق. جايلاۋدان قايتقان بەتىم وسى. ال، وتىرىڭىزدار، مىنا ستولعا. كارتانى دا كوڭىلى توق، قارنى توق ادام وينايتىن بولار-اۋ! كەلىڭىزدەر!
تاماق پەن شاراپتان بەلى قايىسقان ۇزىن ستولدى جاعالاي وتىرىستى بۇلار.
— وكىنىشتى-اق! — دەدى بيىكباي.
— نەگە وكىنىپ وتىرسىڭ، قارعام؟ — دەدى نۇرمولدا.
— ءتىپتى ەشتەڭەگە دە وكىنىپ وتىرعانىم جوق. اۋىز ۇيرەنىپ كەتكەن ءسوز عوي، اعا! ارينە، وكىنىشتى-اق!
— ۇتىلىپ قالدىڭ با، قارعام؟ — دەدى تاعى دا نۇرمولدا.
— ۇتىلدىم، قايدا ۇتىلماي جۇرگەن ءدالدۋ باسىم، ۇتىلعانىم راس. ءبىراق وعان وكىنىپ وتىرعانىم جوق. ولەڭ وقىپ، شەشىلە سويلەپ، ءبىراز شەر تارقاتىپ قالامىن با دەپ كەلىپ ەدىم. ولاي بولمادى. بۇلار دا ءوزىمىز سياقتى قىڭىر ءجۇرىپ، قيسىق باساتىن پەندە ەكەن. وكىنىشتى-اق. ولاي بولمادى. الىپ ۇشقان اساۋ جۇرەك وزىنە-وزى سەنبەگەن جەردە وپىق جەپ، پۇشايمان بوپ قالا بەرەدى. اقىن اتاۋلىنىڭ ءوزىم دەيتىنى سودان بولار. اقىن دەگەندەر شەتىنەن ءوزىمشىل، ەر كوكىرەك كەلەدى. وزىنەن باسقانى ەشتەڭە بىلمەيدى دەپ ويلايدى. اقىندى اقىننىڭ ۇناتپايتىنى دا سودان.
— مىنا اۋىل اقىنى نە دەپ وتىر؟ باستىققا مۇڭىن شاعىپ وتىرعاننان ساۋ ما؟ — دەپ كۇزەنباي ماڭعازدانىپ، ۇيپالاق ۇيپالاق جيرەن قاسىن كورە سويلەدى. ءبىر ەزۋلەي كۇلىپ، ەكىنشى ەزۋىن ىشىنە قاراي جىمىرىپ الدى. اۋزى قيسايىپ كەتتى.
— بۇل بالانىڭ ءبىر مىلتى بار ەكەن، — دەدى اڭگىمەنى ەستىپ وتىرعان كوبەن.
— مىلتى دەيمىسىڭ؟
كۇزەنباي اڭ-تاڭ بوپ، اقىن جىگىتكە قارادى.
— ءيا، اعا، بۇل كىسى دۇرىس ايتادى. مەنىڭ مىلتىم بار. ءدالدۋ باسىم، ويلانباي، ەسەپ-قيساپسىز، پارىقسىز وينادىم. «جىعىلعان كۇرەسكە تويمايدى» دەگەن، ونىڭ ۇستىنە «جىعىلساڭ ناردان، اياعىڭ الدەقايدان» دەگەن تاعى بار. سىزبەن سايىسقا قايتا شىقسام دەيمىن، — دەدى بيىكباي.
— وسى جىگىت شەشەن بە دەپ قالدىم، — دەدى كۇزەنباي. — قالاي ورالتادى ءسوزدى. ەرەگىسىپ، شىن ىقىلاسپەن ويناساڭ كارتانىڭ بارلىق ويىنىن جاقسى بىلۋگە بولادى. زەيىن سال، زەيىن. سوندا بىلەسىڭ.
— «قايتا شاپقان جاۋ الماي قويمايدى، بوكسەسىن كوپ بۇرعان پالۋان شالماي قويمايدى» دەگەن، مىناۋ اقىن قايتا ويناپ ءبىزدى ۇتقالى وتىر، — دەپ تاپال اقىن دا سوزگە ارالاسىپ، ءوزىنىڭ تىلدىلىگىن سەزدىرمەك بولعانداي، اۋىل اقىنىنان شەشەندىگىم اسپاسا كەم ەمەس دەگەندەي، ءتىلىن بەزەپ، سۋىرىلا سويلەدى. — قولدان كەلسە شالعانعا دا، العانعا دا نە جەتسىن. ءوزىم اقىنمىن. اقىن مىنەزىن جاقسى بىلەم. ناعىز اقىن كەكشىل ەمەس، ىزاقور، تىز ەتپە كەلەدى. ونىڭ ىشىندەگى سياقتى ناعىز نازىك ليريكا جازاتىن ينەلىك اقىندار بولادى. ال، جىگىتىم، ساعان ايتار اعالىق اقىلىم — اقىن بولساڭ ناعىز اقىن بولساڭ ىزالانىپ، تەرەڭنەن قايناپ شىققان تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي بۋلىعا، بۇلكىلدەپ، نامىستانىپ تاعى وينا!
— اۋىلىمىزدىڭ اقىنىن ارانداتا بەرمەندەر! كارتا ويناۋعا قولى تيمەي جۇرگەن جىگىت. مۇنىڭ شارۋاسى كوپ. كولحوزداعى بولاشاق حالىق تەاترىنىڭ نەگىزىن قالاي، سونى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن دە وسى. ءوزىنىڭ ساباعى جانە بار. ولەڭ جازۋ كەرەك. ول دا جۇمىس. ءوزىن جاقىندا ۇيلەندىرىپ، توي جاسادىق. وسىنىڭ ءبارى جۇمىس، ءىس، ەڭبەك! بۇل جاقسى جىگىتى — دەپ نۇرمولدا بيىكبايدىڭ ارقاسىنان قاعىپ، ماپازداپ قويدى. — بيىكباي دەسە بيىكباي، ءوزى شاعىن بولعانمەن بيىك ارمانى، جوعارى ويى، جاقسى ءبىلىمى، قىسقاسىن ايتسام تاۋداي تالابى بار بالا!
الدابەرگەنوۆ بەرگەن مىنەزدەمەنى ءبارى ءۇنسىز وتىرىپ، زەيىنمەن تىڭدادى. اۋىل اقىنىنىڭ شوقتىعى كوتەرىلىپ قالدى. ءبىراق، بۇرىنعىداي ءسوز جارىستىرۋدى قويىپ، ءوزىن-وزى يبامەن ىزەتتى ۇستادى. بىرەۋ ءسوزىڭدى سويلەپ، ماقتاپ جاتسا، سەنىڭ اۋزىڭ قىشىپ بارا ما دەگەندەي، ۇياڭ دا، ۇيالشاق تا بولا قالدى. ونىڭ مۇنىسى دا وندى بولدى. ويتكەنى ءبارىبىر وعان ءسوز تيمەس ەدى. كارتادان قولى بوساعان قالا اقىنى ءوزىنىڭ كوك جيەگىنە قاناتىن قومداپ، ەندى عانا كوتەرىلىپ كەلە جاتىر ەدى. ءۇي يەسى كەلدى. شۇيىركەلەسە سويلەسكەن جىلى اڭگىمەدەن سوڭ ءۇش-تورت الىنىپ كەتتى. اقىننىڭ تاناۋى عانا ەمەس، ماڭدايى دا ءجىپسىپ، بۋسانا باستادى. كوزى جايناپ، شابىتتانا ءتۇستى. ال قۇجبان سارى بولسا شاراپتى ەرنىنە بولار-بولماس تيگىزدى دە قويدى. سويلەۋ دە جايىنا قالدى. ءتىلى بايلانىپ قالعان ادامداي ءۇن-تۇنسىز، وزىنەن-وزى ءىسىنىپ كەبىنىپ سىزدانا بەردى. سىزدانا بەردى. اۋزىمنان وقىستا بىردەڭە شىعىپ كەتپەسىن دەگەن ادامشا ءبىر ەزۋىن ىشىنە قاراي جىمىرىپ الدى. بوپ-بوز وتسىز كوزىمەن جان-جاعىن اندا-ساندا ءبىر ءسۇزىپ وتەدى. ال اقىن بولسا وسىنىڭ كەرىسىنشە تۇعىردان ۇشقالى وتىرعان كۇيكەنتايشا قايتا-قايتا قىپىقتاپ، ەڭسەسىن كوتەرە بەرەدى. مەزگىلىن كۇتكەن ەكەن، ءبىر تولاستىڭ كەزىندە ءسوزدىڭ اياق باۋىن لىپ ەتكىزىپ ءىلىپ اكەتتى اقىن.
— سىزدەر ءبىلىپ قويىڭىزدار، بىلگەن ارتىق ەمەس. جالپى العاندا اقىن دەگەندى ءبىلىپ قويعان ءجون. بىلايشا، جالپى ايتقاندا اقىن دەگەن اشەيىن باسى جۇمىر پەندەنىڭ، كادىمگى كوپتىڭ ءبىرى ەمەس.
دەگەنمەن، بيىكبايدىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە ءتۇستى. اقىننىڭ بەتىنە قارادى. ەرىندەرى ءارى جىبىرلاپ، ءارى دىرىلدەپ، الگىگە قوسا بىردەڭە ايتپاق بولىپ وقتالدى. بوس ۇمسىندى. اقىن الدىن كەسكىزبەي، توتەلەي تارتتى.
— اقىننىڭ باسى جاي عانا ەمەس، جاۋجۇمىر دا ەمەس. اقىن باسى التىن. ونىڭ «مەنى» مەن مەنمەندىگى، بىلايشا ايتقاندا اقىننىڭ وزىمشىلدىگى مەن ەگويزمى تەڭسىزدىكتەن، مىنا پەندەشىلىكتەن اۋلاق جاتقان، كادىمگى قاراپايىم وكتەمدىكتەن شىققان. اقىن وزىنە تەڭ، سىرلاسار پارا-پار جان تاپپاعان سوڭ، جىنىمەن سويلەسكەن باقسىداي وزىمەن-وزى سويلەسىپ، ءوز سىرىن وزىنە ايتىپ، ءوز جۇرەگىمەن شۇيىركەلەسىپ كەتەدى. اقىن جاس بالا سياقتى اڭعال، ول ءسابي، ول پاك، ول ول ما، ول جورگەك ءيىسى بويىنان كەتپەگەن بالعىن. مىنە، اقىن دەگەن سابازدار ناق وسىنداي جاندار.
بيىكبايدىڭ مۇرنىنا اقىن دەمىنەن وسكەن شاراپتىڭ كۇلىمسى ءيىسى كەلدى. «بالعىندىق پەن شاراپ يىسىندە ۇقساستىق بولعانى ما»، — دەپ ويلادى ول. دۇرىس ايتادى، اقىن سونداي پان بولۋعا ءتيىس.
ال الدابەرگەنوۆ بولسا اقىننىڭ بۇل سوزدەرىنە تاڭدانعان جوق. جاقسى مەن جاماندى كوپ كورگەن ءجىتى كوز، تالاي جەل ءسوزدى دە، اقىلدى دا اقىلسىز، ءماندى دە ءمانسىز سوزدەردى دە كوپ تىڭداعان كارى قۇلاق ءوز ءۇيىنىڭ قوناعىنا ءسوز تىزگىنىن ەركىن بەردى. قايتا ونىڭ سول سوزدەرىن ىنتالى تىڭداپ وتىرعاننان اق، سىر الدىرمادى. «ءۇي مەنىكى، ءسوز، اۋىز ونىكى. قايتا الدابەرگەنوۆتىڭ ۇيىندە ءبىر ەركىن كوسىلگەنىم اي، دەپ ايتا-ايتا ءجۇرسىن» دەپ ءتۇيدى. اراكىدىك اقىندى قوشتاپ تا قويدى. ءلام دەمەستەن ءۇنسىز وتىرعان كۇزەنباي ءۇي يەسىنىڭ سابىرلى، اق جارقىن قاباعىنا، كىسىگە دەگەنگە تاڭ قالدى. مىناۋ كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى.
كۇزەنباي وسى ءبىر ساتتە وزىنە قاتتى ريزا بولدى. «وسىنداي ادىلدىك كىمدە بولادى؟ دانىشپانداردا عانا».
بۇل ويلاپ وتىر. اقىن دامىلسىز سويلەپ، اۋزى بوسار ەمەس.
— الماتى — اقىن قالا. ول اقىندار ءۇشىن جاسالعان، ءوزى دە اقىنعا ۇقساعان قالا. ونىڭ اۋاسى قۇبىلمالى. ءقازىر اشىق ارتىنشا جەل، جاۋىن-شاشىن. بىردە تۇنەك، ەندى قاراساڭ كۇلىپ تۇر. ال اقىن دەگەنىمىز دە سول الماتى سياقتى بولادى. ول ءقازىر كۇلەدى، ارتىنشا كۇڭىرەنەدى. ول ءقازىر اشىق-جارقىن، ارتىنشا تۇنەرەدى. اقىن الماتىنىڭ اق جاۋىنى سياقتى ەبىل-دەبىل بوپ جىلايدى. ارتىنشا جارق-جۇرق ەتكەن ناجاعايداي شارتىلدايدى، كۇلەدى دە جىلايدى، جىلايدى دا كۇلەدى. ءوز جۇمىرتقاسىنان جەرىگەن كوكەكتەي سۇڭقىلدايدى دا، ارتىنشا التىن قوساق، ايتپاقشى، كەمپىرقوساق ءتارىزدى ون تۇرلەنىپ، قۇبىلادى، سولقىلدايدى. ءيا، سولقىلدايدى ەمەس، سىڭقىلدايدى.
— وتە دۇرىس ايتاسىز. تەڭەۋلەرىڭىز وڭدى شىعىپ جاتىر! — دەدى نۇرمولدا دا كۇلىمسىرەپ.
«مەن الماتىعا بارماسام تۇك شىقپايدى ەكەن عوي. اقىن تەك الماتىدان شىعادى ەكەن-اۋ! ونداي بولسا الماتى جوقتا قازاقتىڭ تولىپ جاتقان تاماشا اقىندارى قايدان، قالاي شىقتى ەكەن؟ اقىن دەگەنىمىز مىنا كىسىنىڭ ايتىپ وتىرعانىنداي بولسا، كادىمگى ادام سياقتى بولماعانى اۋ!» — دەپ بيىكباي ويى سان ساققا كەتتى.
«سوندا كىم بولعانى؟ ادام با، جوق پا؟ ادام بولسا قانداي ادام؟ جىنعا ۇقساي ما، پەرىگە ۇقساي ما؟ نەگە ول، اشەيىن جاي ادام سياقتى بولمايدى؟»
جاس جىگىتتىڭ وسى ويىن بەكىتە تۇسكەندەي قالا اقىنى الگى ءبىر ويىنىڭ جالعاسى ەتىپ مىنانى ايتتى:
— اقىن كۇرسىنسە اۋزىنان كوكالا جالىن، كوك ءتۇتىن شىعادى، اقىن كۇلسە كومەيدەن سىلدىراپ ولەڭ توگىلەدى. اقىن جىلاسا كوزىنەن ىستىق جاڭبىر تامشىسى اعادى، اقىن شابىتتانسا اۋزىنان ولەڭ مارجانى وزەن بوپ اعادى. اقىن قايعى ۇرسا، دۇنيەنى قارا تۇنەك باسادى، ول قاباعىن اشسا كوزىنەن مىڭ كيلوۆاتتىق ەلەكتر نۇرى توگىلەدى.
— اعا، ءسىز وسى كەزدە كۇلىپ وتىرسىز با، جوق، الدە جىلاپ وتىرسىز با؟ — دەدى بيىكباي، نۇرمولدا كەلگەلى سوزگە ءبىرىنشى رەت ارالاسىپ، — جوق، الدە تۇنەرىپ وتىرسىز با؟ قاشان كۇلەسىز؟
— ءسوزدى بولمە، بالا، ءسوزدى بولمە! دۇنيەدە اقىن ءسوزىن بولگەننەن جامان نارسە جوق. اقىن ءسوزى بولىنسە قاناتىنا ناجاعاي سوققان قىرانداي شوڭقايىپ قالادى. نە دەپ وتىر ەدىم؟ نەگە كەلىپ توقتادىم؟
بيىكباي جاتتامپاز، قۇيما قۇلاق جىگىت. ول بۇل جولى دا اقىن ءسوزىن بولگەنى بولماسا، قالت جىبەرمەگەن ەكەن.
— اعا، ءسىز اقىن قاباعىن اشسا، كوزىنەن مىڭ كيلوۆاتتىق ەلەكتر نۇرى توگىلەدى دەدىڭىز.
— ونشا دۇرىس تەڭەۋ ەمەس ەكەن. اقىن ايتتى دەۋگە كەلمەيدى. وندىرىستىك، قاراپايىم تەڭەۋ، ودان دا اقىن قاباعىن اشسا، كوزىنەن ناجاعاي ويناپ، پوەزيا شاپانىن وتىرىك جامىلىپ جۇرگەن اقىنسىماقتاردىڭ ءبارىن سوعادى، قاسيەتىمەن سوعادى، توبەسىنەن جاي وعى بوپ تۇسەدى، وينايدى دەگەن وڭدى.
بۇل بيىكبايعا ۇنامادى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن انىق بىلمەيتىن. سودان دا بولار جاي وعى توبەمدە وينايدى ەكەن دەپ قالدى.
— وكىنىشتى-اق! — دەپ كۇرسىندى ول.
— سەن وكىنبە، بالا، وكىنبە! اقىندا وكىنىش ەمەس، وكسىك بولادى. ودان دا سەن ەڭىرەپ جىلا! اقىنعا سول جاراسادى. سەن اقىنسىڭ، ءا، اقىنسىڭ. كارتا بىلمەيسىڭ، ءبىراق اقىنسىڭ. وقاسى جوق. سەن كارتانى ۇيرەنەسىڭ. سوندا ولەڭدى دە وڭدى ەتىپ، كوزىڭنەن سوراڭدى اعىزىپ، مۇرنىڭدى قايتا-قايتا تارتىپ قويىپ جازاسىڭ. ولەڭ سوندا الماتىنىڭ بيىك تاۋدان، زاڭعار جارتاستان قۇلاي اققان وزەنىندەي بوپ قۇيىلادى. سەن بۋىرقاناسىڭ بۇرساناسىڭ. ولەڭ توگىلە بەرەدى. سەن، مىنە، ناق سونداي اقىن بولاسىن. وكىنبە، وكىنبە! سەن تۇگىل مىنا مەنىڭ ءوزىم، ۋدىڭ نەشە ءتۇرلىسىن تاتقان مىنا مەن وكىنبەيمىن. سەن از عانا اقشاعا وكىنەسىڭ بە، ول ۇيات. مىنا مەن اتاققا دا، ابىرويعا دا، باسقا قونعان باقتىڭ قايدا قالاي قاراپ ۇشقانىن دا بىلمەي قاپ، سونىڭ وزىنە وكىنبەگەن جانمىن. اقىن جومارتتىققا بارماسا، ءبىر نارسەنى جوق ەتپەسە، اقىن بولا المايدى. جىلى توسەك، ىستىق اس، ءدامدى تاماق اقىننىڭ باسىن اراقتان بەتەر ۋلاپ، باسىن اڭكى-تاڭكى ەتەدى. مىنە، مىنا مەن سونداي ۇلكەن جەرتۆوعا بارعان اداممىن. «كەتەر، كەتەر، كوپ بولسا قاسقا سيىردىڭ قۇنى كەتەر» دەپ سىردىڭ سۋىن سيراقتان كەلتىرمەي تارتا بەرگەن ءجون.
بيىكبايعا قالا اقىنى ۇناي باستادى. ايتىپ وتىرعانى وعان التىنداي اسىل، كەرەمەت سىرلى ءسوز بوپ ەستىلدى.
— وكىنىشتى-اق دەيىك، اعا، ءسىز بارىپ تۇرعان دانىشپان، اقىلدى ادامسىز با دەپ وتىرمىن.
— وكىنىشتى بولسا وكىنىشتى-اق. سەنىڭ وعان ءالى دە كۇدىگىڭ بوپ وتىرسا كەرەك. بۇعان مەن دە وكىنەمىن. ءبىراق مەن وكىنىشىمدى سوزبەن ەمەس، كوزىمنىڭ جاسىمەن، جۇرەگىمنىڭ ءورت جالىندى ىستىعىمەن كورسەتەم. ءبىراق سەن، اقىن، كۇلمە! كۇزەكە، سەن دە كۇلمە، نۇرەكە، ءسىز دە كۇلمەڭىز. بىلەم، نۇرەكەڭ مۇندايعا كۇلمەيدى. مەنىڭ جىلاعىم كەم وتىر. مىنا جاس جىگىتتىڭ ماعان سەنبەگەنىنە جىلاعىم كەلەدى. اقىن دەگەن، الگى ءبىر كەزدەگى مەن مەن، ءوزىمشىل، ەر كوكىرەك اقىن، ەندى ءبىر ساتتە قاراسان جاس بالا، ءتىپتى ءسابي سياقتى. ول جىلايدى. ول سورلى، ول بايعۇس، ول دارمەنسىز بىردەڭە. ماعان مىنا بوقمۇرىن بالانىڭ ءوزى سەنبەي وتىر. مەن ونى سەندىرە المادىم. مىنە، اقىنىڭىزدىڭ سورلى بولعان جەرى.
— جوق، سەن ولاي دەمە، بۇل ساعان قۇدايداي سەنىپ وتىر. سەنىڭ سىرىڭ بۇعان قاتتى ۇنادى.
نۇرمولدا اڭگىمەنى جۋىپ-شايىپ، باسقا جولعا سالىپ جىبەردى.
— دۇرىس! — دەپ قويدى اقىن. — دۇرىس اق. ماعان سەن، كۇدىك كەلتىرمە. پوەزيا دەگەن وزىنشە كيەلى نارسە. ول سوقسا قاتتى سوعادى. ءبىر سوقسا تۋرالاتىپ، ءبىرجولا تۇرماستاي ەتىپ، وڭدىرماي سوعادى. ءبىلىپ قوي، بالا، ءبىلىپ قوي. ول سوعادى. جوندەپ ۇستاماساڭ، ايتەۋىر ءبىر كۇنى سوعادى.
«ءسىزدى سوققان جوق پا؟» — دەپ سۇراعىسى كەلدى دە، بيىكباي توقتاپ قالدى. اقىندى اياپ كەتتى.
— ءسىزدى مەن دانىشپانسىز با دەپ وتىرمىن!
— مۇنىڭدى ۇعامىن. اقىندى اقىن اۋدەم جەردەن تانىسا ەتتى. سەن قۇدايداي اقىن بولاسىڭ، ال پايعامبارداي فاميليا وزىندە بار. جوسىتىپ تارتا بەر. وزىڭنەن باسقا پايعامبار، قۇداي بار دەپ تۇسىنبە!
بيىكبايدىڭ ءىشى جىلىپ سالا بەردى. وسى كۇنگە دەيىن وعان وسىلايشا اقىل ايتقان ءبىر پەندە بولمادى. اقىلدى كەڭەسشىنى ەندى تاپتى. اۋزىن اشىپ، ۇيادان باسىن قىلتيتقان سارى ەزۋ بالاپانداي-اق ەسى شىعىپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ، شىلىمىن قايتا تارتتى.
— اعا اۋ، مەنىڭ ىزدەگەنىم ءسىز ەدى عوي، سىزدەي ادام ەدى عوي. ءسىز قانداي بىلگىش ادامسىز. ءسىز دانىشپانسىز.
كۇزەنباي سۇرلانىپ بارىپ، ءبىر ەزۋلەي كۇلدى. اۋزىنىڭ ءبىر جاقتاۋى ىشىنە جىمىرلىپ، بەتى قيسايىپ كەتتى. وزىنە ايتىلاتىن سوزدەردىڭ ماس اقىنعا ايتىلعانىن ولەردەي قىزعاندى. ارتيست پەن اقىن اراسىنا جارىقشاق تۇسە باستاعانىن كورگەن سوڭ، نۇرمولدا ءوز جىگىتىن تىيىپ تاستاماق بولعانداي:
— ارىستانداي الىپ اعالار ماقتاۋ سۇيمەيتىن بولسا، تۇلكىدەي قۋ ىنىلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋى قاجەتسىز اق بولار ەدى-اۋ، بيىكباي، سەن ازۋلى اقىن اعاڭنىڭ الدىنا قۇلاپ ءتۇستىڭ. وپىن دۇرىس شىعار. ءار نارسەنىڭ ءوز ورنى بار ەمەس پە؟ مۇندا دا جاسى ۇلكەن، اتاق-دارەجەسى ۇلكەن اعاڭ وتىر! — دەپ ەسكەرتتى ول.
جاس اقىن تۇسىنە كەتتى. ساسقانىنان:
— اۋ، ايتپاقشى تۇيەنىڭ كورولىن ۇمىتىپ كەتىپپىز عوي. كارتا وينايىق تا! — دەدى.
نۇرمولدا ءوز اۋىلداسىنا جالت قارادى.
— بيىكباي، — دەدى ول سالماقپەن، — ءبىزدى كىشكەنە كۇنىمىزدە «اسىق ويناعان ازار، دوپ ويناعان توزار، بارىنەن قوي جايىپ كوتەن جەگەن وزار» دەپ ۇيرەتۋشى ەدى. كارتا دەگەن اسىق پەن دوپ سياقتى دەنە ەنبەگى دە ەمەس، ول ويىن ەمەس، اپات قوي. ونىڭ بەر جاعىندا مىنا وتىرعان كۇزەكەڭ ىزدەسە كەزدەسپەي جۇرگەن ادام. ءبىزدىڭ شۇيىركەلەسەر ورتاق اڭگىمەمىز بار. بىزگە بوگەت بولماڭدار. سەن اناۋ اقىن اعاڭمەن بول! بۇل كىسىلەردىڭ ايتار اڭگىمەسى، سۇرار ءسوزى، بۇيىمتايى بولار. ءبىز سونى سويلەسەمىز.
نۇرمولدانىڭ بۇل ءسوزى كەلەسى ويىننىڭ جولىن كەسىپ تاستادى. وتىرعاندار ءبىر ءسات تۇنجىراپ قالدى. توردەگى دوڭگەلەك ستولدا سىزىلعان اق قاعاز، قالام، ءبىر بۋما كارتا. توڭكەرىلمەي، شالقاسىنان جاتقان كارتانىڭ بەتىندە قاباعى تۇك تۇك بوپ، ماڭقايعان قابا ساقال، جيرەن سارى تۇيەنىڭ كورولى جاتتى.
كۇزەنباي، نۇرمولدا، كوبەن ۇشەۋى كورشى بولمەگە شىعىپ كەتتى دە، بۇل بولمەدە ەكى اقىن قالدى. قالا اقىنى اششى شاراپتان جارتى ستاكانداي ەتىپ قۇيدى دا قۇشىرلانا جۇتتى. كيىكتىڭ توبىعىڭداي ءتامپىش مۇرنىن ءشۇيىرىپ، شىمىركەندى. جايلاپ كوپ دوڭگەلەك ستولدىڭ جانىپ جانى جاتاعان ورىندىققا وتىردى.
ال، اقىن بالا، بەرى كەل، جاقىن وتىر.
ول قارسىسىنا وتىردى.
— ەندى مىنانى قارا! — ول ستولدا جاتقان كارتا بۋماسىن كورسەتتى. بەتىندە تۇيەنىڭ كورولى جاتىر. — مەن دە كورگەنىم جوق، سەن دە كورگەن جوقسىڭ. ال وسى كورولدىڭ استىندا قانداي كارتا جاتقانىن ايتا الاسىڭ با؟
— قالاي ايتامىن؟
— ويلاپ ايتاسىڭ.
— كورىپكەلىم جوق، اعاسى.
— مۇندا كورىپ كەل، ءمورىپ كەلدىڭ كەرەگى از. اقىن كوزىن وتتان وتكىر، الماستان العىر بولۋعا ءتيىس. ول ەشكىم كورە المايتىن، كورمەيتىننارسەنى كورىپ، ءبىلىپ وتىراتىن ادام.
— مەنىڭ ونداي قاسيەتىم جوق. وندا مەن اقىن ەمەس ەكەنمىن دە، اعا. مەنىكى اۋرەشىلىك بوپ جۇرمەسىن.
— جوق، بالا، ولاي دەمە، سەن اقىنسىڭ. مەن ونى كورىپ وتىرمىن. شىنىن ايتسام، قايعى، قايعى! كارتا بىلمەگەنىڭ ءبىر قايعى، كورولدىڭ استىندا قانداي كارتا جاتقانىن بىلمەگەنىڭ تاعى ءبىر قايعى. سەندەي كوگەن كوز كەدەيدىڭ بالالارىمەن كەزدەسكەندە قايعىدان كوز اشپايسىڭ!
جاس اقىن جاسىپ قالدى. ۇلكەن اقىننىڭ سوزىنە قۇداي سوزىندەي ناندى. وزىندە ونداي قاسيەتتىڭ بولماعانىنا نالىدى. وزىنشە تولعانىپ، زورلانىپ كوردى. قاپەلىمدە ويىنا ەشتەڭە تۇسپەدى.
— كورولدىڭ استىندا داما جاتقان بولار.
— جاس اقىن كۇلىپ قويدى.
— جوق! — دەدى اقىن.
— ەندى نە ايتامىن؟
— ويلان، بالا، ويلان!
— ءوزىڭىز بىلەسىز بە، كانى ايتىڭىزشى!
— مەن سەنى سىنايمىن دەسەم، سەن مەنى سىناماقسىڭ عوي، ءوزىڭ. مەن ايتا الامىن. مۇنىڭ، مىنا كورولدىڭ استىندا پيكوۆايا داما بار. سەنىڭشە ايتسام، قارعانىڭ كەلىنشەگى جاتىر.
ول كورولدى كوتەرىپ قالدى. استىنان قارعانىڭ ماتكەسى شىعا كەلدى. جاس اقىن اۋزىن اشىپ، جاس بالاشا اڭ-تاڭ بوپ قالدى. ءبىر جاعىنان وزىندە مۇنداي «كورىپكەلدىك» جوعىنا وكىندى. ارتىنشا ويىنا الدەنە ءتۇسىپ كەتكەندەي:
— مەن دە ايتىپ كورەيىنشى، اعا!
— ال، ايت! — دەپ كارتانى ارالاستىرىپ جىبەردى دە، بەتىنە تۇيەنىڭ كورولىن قويىپ، — كانى، سويلە، اقىل! — دەدى.
— مەن بىلسەم كورولدىڭ استىندا كىلەڭ داما جاتادى.
— بۇل ارزان ءسوز.
— الگىندە دە كورولدىڭ استىندا داما جاتىر دەدىم. ءسىز كونبەدىڭىز. سوندا ءبارىبىر داما بوپ شىقتى عوي.
اقىن ەرەگىسىپ قايتا تارتتى. كورولدىڭ استىنان توعىزدىق قىزىل ايىر الىپ كورسەتتى.
— اعا، باعىمدى تاعى ءبىر سىنايىن.
— ال سويلە، ارماندا قالما، شيكى وكپە جەتىم!
— مەن بىلسەم، اعا، مۇنىڭ استىندا بار عوي، بۇل كورولدىڭ استىندا جازىلماعان جاقسى ولەڭ، ايتىلماعان تىڭ وي، اسقاق سوزدەر، ادەمى قيالدار، سۇلۋ سۋرەتتەر جاتىر. ءبىر سوزبەن ايتسام مۇنىڭ استىندا تاماشا اقىن بار.
اقىن سۇرلانىپ كەتتى. تەرشىگەن بەتىن ءسۇرتتى. ارتىنشا كۇلگەن بولدى.
— سەن دە كورگىش، سەن دە اقىن ەكەنسىڭ ايتقىش. راس، مۇنىڭ استىندا تالاي نارسە بار.
بۇدان كەيىن ەكەۋى دە باسقا سوزگە كەلگەن جوق. اقىن ماساڭداۋ بولسا دا ويلانىپ قالدى. جاس اقىن ءوزىنىڭ تاۋىپ ايتقان ءدامدى ءسوزىنىڭ اسەرىن تامسانا جۇتقانداي بوپ راحاتتانىپ قالدى. كورول قايتا كوتەرىلگەن جوق. ءبىراق اقىن كارتانى قايتا-قايتا ويسىز ارالاستىرا بەردى. بارلىق كارتانىڭ بەت جاعىندا جاتقان تۇيەنىڭ سارى كورولى كوپ كارتانىڭ ساپىرىندىسى ىشىندە كوزگە ىلىنبەي، جوق بوپ كەتتى. ءبىراق اۋىل اقىنىنىڭ كوز الدىندا تۇيەنىڭ كورولى مەن كۇزەنباي اراسىنداعى ۇقساستىق اپ-ايقىن بوپ قالدى. ول جاعاسىن ۇستاعانداي بوپ: «و، توبا، كارتاعا ۇقسايتىن دا پەندە بولادى ەكەن-اۋ» دەپ ويلادى.
ونىنشى تاراۋ
I
بۇلار ەكى اقىندى وڭاشا قالدىرىپ، بولەك بولمەگە بەتتەپ بارا جاتقاندا سىرتقى ەسىكتەن دوسوۆ كەلىپ كىردى.
— ءاي، ءتىلشى، قايدان ءجۇرسىڭ اسىعىپ، ات-كولىگىن امان با؟ ءجۇر، مۇندا ءجۇر، اڭگىمە بار! — دەپ نۇرمولدا ونى دا الا كەتتى.
بۇل تورتەۋى جەلدەتكىشى اشىق، اۋاسى تاپ-تازا، اياداي ادەمى بولمەدەگى ديۆانعا كەلىپ وتىردى. دوسوۆ بۇل ۇشەۋىنە قارسى قاراپ، جۇمساق ورىندىقتا وتىر.
بولمە ءىشى ۇقىپتى جينالعان. وسى ۇيدە قولى ەپتى، ادەمىلىكتى سۇيەتىن جاس قىز بالانىڭ بار ەكەنى قۋىرشاقتاي ەتىپ جينالعان بولمەدەن كورىنىپ تۇر. دوسوۆ جان-جاعىنا قاراپ قويدى. ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانا بەردى. مۇنىڭ سەبەبى — وسى ءۇيدىڭ باس قوناعى كۇزەنباي ءتىلشىنىڭ كەلگەنىن ۇناتپاعانداي قاباعىن قارىس جاۋىپ، ناق ءبىر اتا جاۋىن كەزدەستىرگەندەي تۇكسيدى دە قالدى. دوسوۆتىڭ بەرگەن سالەمىن دە جوندەپ المادى. ول بولسا «سالەمىنىڭ ءقادىرىن بىلمەس ادامعا نەمەنەگە قول قۋسىرا قالىپ ەدىم» دەگەندەي ىشىنەن وپىق جەپ قالدى. ونىسىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي كوڭىلىن باسقاعا اۋدارعان بوپ، جان-جاعىنا جالتاقتاپ وتىرعانى سول.
— راقمەت، استى كەيىنىرەك جەيىن. ماعان الان بولماڭىز.
الدابەرگەنوۆ ءبارىبىر اڭگىمەنى نەدەن باستارىن بىلمەي مۇدىرە بەردى. تارتىنشاقتاي بەرۋگە تاعى بولمايتىن كورىنەدى. مىنا ءبىر ىشتەي تىرەسۋگە اراشاشى دا ونىڭ، ءوز ءسوزى ەكەنىن ۇقتى. ءبىراق، كەنەت باستاپ كەتە المادى. قايتا دوسوۆ بۇل جەردە دە تىلشىلىگىن ىستەپ، ءسوزدى ءىلىپ اكەتتى.
— نۇرەكە، ءسىزدى ماقتاپ جۇرەدى ەكەنمىن. دايىن اسقا، كوڭىلدى توپقا كوپ ەندىم دە كەتتىم. ءۇي يەسىن ماقتايتىن، نيەتى دۇرىس ادامنىڭ الدىندا دايىن اس، ءازىر سىباعا، جاقسى اڭگىمە، كوڭىلدى كۇلكى، جاقسى ءازىل تۇرادى دەيدى. سول راس قوي، ءوزى! — دەپ قويدى.
— «قوناق ۇستىنە قوناق كەلگەندە قوي ەگىز تابادى» دەگەندەي، ءوز باسىم قاتتى قۋانىپ وتىرمىن. ونىڭ ۇستىنە قوناقتارىم ىزدەسە تابىلمايتىن جاندار. ءيا، كەلگەن قوناق بۇرىنعى قوناقتى دا شەت كورمەيتىن بولار! — دەپ نۇرمولدا ەكى ارانى شايىپ جۋماق بولدى.
مۇنىسى بوس بولمادى. وزىنشە تاستاي قاتىپ قالعان كۇزەنباي ءجىبي ءتۇستى. الدە ءۇي يەسىنىڭ نيەتىنە قارايلادى ما، بۇرىنعىدان جۇمساپ، بەتىنە كۇلكى وتىن شاقىرىپ، جىلىعان بولدى. مۇنىڭ دا جاساندى ەكەنىن دوسوۆ سەزىپ وتىر. ءبىراق وعان دا ءمان بەرمەۋگە تىرىستى. «ارتيست ادام، قۇبىلا بەرەدى» دەپ ءتۇيدى. «قۇبىلا بەرسىن، تۇرلەنە ءتۇسسىن، ىسىنسە ىسىنە بەرسىن، ودان ماعان كەلىپ-كەتەر نە بار؟»
— قوناق ۇستىنە قوناق كەلگەندە ەمەس، «قۇتتى قوناق كەلگەندە قوي ەگىز تابادى» دەيدى عوي قازاق! — دەپ تۇزەتتى كۇزەنباي.
دوسوۆ نە دە بولسا ويىن نىعىتا ءتۇستى. ءوز بويىن تەز جيناپ الدى. تىرەسكەن وي ىدىراپ سالا بەردى. مۇنىڭ ۇستىنە ءۇي يەسى نەگىزگى ويىن ايتپاي، دوسوۆپەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا بولعان سوناۋ ءبىر جىلدارداعى العاشقى شەكىسۋدى ايتىپ كەتتى. ىلە-شالا ءتىلشى ونىڭ سەبەبىن، تيگىزگەن پايداسىن كۇلە وتىرىپ باياندادى.
— كولحوزدىڭ بۇگىنگى تابىسىنىڭ ىشىندە سونداعى سىننىڭ دا ۇلەسى بار دەپ ۇعام. «سىن تۇزەلمەي ءمىن تۇزەلمەس» دەگەن ماقالدىڭ شىندىعى مول. بولعان، قول جەتكەن تابىستى اركىم-اق ماقتايدى. دايىن ىسكە سىنشى دا، ءمىنشى دە كوپ. بولماي جاتقاندى كورگەننىڭ كوزى شىن كورەگەن! — دەپ دوسوۆ كۇلە جاۋاپ بەردى.
— سەن ءوزىن وراعىتىپ وراعىتىپ، اناۋ شۇبارداعى كولحوزدىڭ جارتى تابىسى مەنىكى دەپ وتىرعاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەپ نۇرمولدا دا كۇلىپ قويدى.
ونىڭ كۇلكىسىن كۇزەنباي مەن كوبەن كوتەرىپ اكەتتى.
— جوق، مۇنى مويىنداۋعا بولمايدى! — دەپ كوبەن كوزىن جۇمىپ، ورنىنان قوپاڭ ەتە ءتۇستى. — ەگەر مويىنداپ قويساڭىز، بۇل جىگىت كولحوزدان ەڭبەكاقى تالاپ ەتۋدەن دە دامەلى مە دەپ قالدىم.
— مەن دە وڭايلىقپەن مويىنداي قويماسپىن.
— اڭگىمە ەڭبەكاقىدا ەمەس، ونداي بوس دامەم جوق. ءبىراق گازەت سىنىنىڭ اسەرىن، تيگىزگەن پايداسىن ەڭ الدىمەن مىناۋ پارتورگتىڭ ءوزى راستاۋعا ءتيىس. ال بۇل ونىڭ ورنىنا ەڭبەكاقى سۇرايدى دەپ قورقىپ وتىر. تىلشىدەن باي ەشكىم جوق. ايلىق الادى، قالاماقى تاعى الادى. باي كولحوزدىڭ ورىنباسارلارىنىڭ ماقالاسىن جازىپ، ولارعا دا اقشا الىپ بەرەدى! — دەپ قويدى دوسوۆ.
كوبەن قىزارىپ كەتتى. كۇزەنبايدىڭ قۇلاعى «اقشا» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ەلەڭ ەتە قالعانداي بولدى. ونىڭ ويىنا كورشى بولمەدەگى دوڭگەلەك ستولدىڭ ۇستىندە قالعان كارتا بۋماسى ءتۇستى. كوز الدىنا تۇيەنىڭ كورولى ەلەستەدى. ءبىراق وزىمە ۇقسايدى دەپ ويلامادى.
— ءبارى ويىن، ءبارى قالجىڭ. ءبىراق ەڭبەكاقى جەردە جاتسا دا تىلشىگە بەرەرىمىز جوق. جاقسىڭ بولسا كورە قويادى، جامانىڭ بولسا قازبالاپ ونى قويمايدى. بۇلارمەن دوس بولۋ دا، قاس بولۋ دا وڭاي. ءتاۋىرىن كورسە سارت ەتىپ جەتىپ كەلەدى، ءمىنىڭدى كورسە ودىرايىپ توبەڭنەن قارايدى. ءبىراق، مىنا ءتىلشى سولاردىڭ ىشىندەگى وزگەشەلەۋى ەكەن.
نۇرمولدا كۇلدى. قالجىڭ ايتتى. ءبىراق ءبىراز تىلشىگە ءتان قاسيەتتى ايتتى. دوسوۆ ءوزىن ءبولىپ اپ، ماقتاۋ ايتقانىنا ەلىگە قويعان جوق.
— ابدەن جامانداپ، جەرلەپ الاسىز دا ارتىنان سۇيەۋ ايتاسىز. ونداي قۋلىققا تىلشىلەر دە ۇيرەنگەن.
— باسقاعا بولسا بولار، تىلشىلەرگە دەگەندە مەندە قۋلىق جوق.
— ال وسىمەن ءتىلشى اڭگىمەسى ءبىتسىن. مىناۋ، ەلىڭىز، جەرىڭىز تۋرالى بىردەڭە ايتىڭىزشى!
دوسوۆ قۋلىققا سالدى. ءوز پايداسىنا قاراي بۇردى. قالادان كەلگەن، اتاعى بار ادام الدىندا نۇرمولدانى سويلەتىپ، جازىپ جۇرگەن وچەركىنە كەرەك ماتەريال الىپ قالماق.
الدابەرگەنوۆ تاعى ويلانىپ قالدى. تانىعانىمەن، سىرىن، كوكەيىن جاقسى ۇقپاعان ادامنىڭ الدىندا سويلەۋدىڭ قيىنى اي. تولعانىپ ءالى وتىر. دوسوۆ ونىڭ وسى ءبىر ويلى كەسكىنىنە قۇپيا قارادى. ونىڭ جۇزىنەن الدەنەنى وقىعىسى كەلدى.
ويلانىپ قالدى. كۇن قاقتى اقسارى ءجۇزىن سانسىز كوپ، مايدا ءاجىم باسىپتى. اسىرەسە، ءالى دە وتى قايتپاعان جانارلى، ساۋلەسى مول قارا كوزدىڭ توڭىرەگىندە سىزىقتار كوپ ەكەن. وسى ءاجىم، مىناۋ مايدا سىزىقتار وسى نۇرمولدانىڭ ءوزى ءجۇرىپ وتكەن ۇلكەندى-كىشىلى ءومىر سوقپاعىنىڭ ىزدەرى ەمەس دەپ كىم ايتار ەدى؟ ادام جۇرەگىنە تاڭبالى دا تاعالى ءىزىن تۇسىرگەن ءومىر جولىنىڭ مورلەرى قايتكەندە سىرتقا، اسىرەسە، كەسكىن-كەلبەتكە ءوزىنىڭ ءىزىن تاعى دا تۇسىرمەي قويمايدى عوي. وسى سىزىقتاردىڭ ءاربىر جولىندا، ءاربىر يرەگىندە، بۇرىلىسىندا وسى ادامنىڭ ءوزى وتكەن جول سوقپاعى جاتىر. دوسوۆ سوناۋ ءبىر بالا كەزىندە، تاۋ-تاستى كەزىپ جۇرگەن شاقتا تاستىڭ بەتىنەن اتتىڭ تۇياعىنىڭ ءىزى ءتارىزدى تاڭبالار كورەتىن. سوندا مىناۋ نە دەپ ۇلكەندەردەن سۇراعاندا «بۇل تۇلپاردىڭ تۇياعىنىڭ ءىزى» دەپ جاۋاپ ايتاتىن. تاسقا تۇلپار ءىز تۇسىرگەندە، ادام بەتىنە ۋاقىت، زامان تۇياعى نەگە ءىز تاستاي المايدى؟
ونىڭ اسىقپاي ايتقان اڭگىمەسىن سارىلا تىڭداپ وتىرماي-اق وسى سىزىقتاردى وقۋعا قۇدىرەتىن جەتەتىن بولسا عوي. بۇل ارينە، قيىن نارسە. دەگەنمەن ونىڭ وڭىنە دوسوۆ ۇزاق قارادى. جاسى ەلۋدەن جاڭا اسسا دا تىم قارتتاۋ كورىندى، ءومىر تەپكىسىن كوپ كورگەن بولار. ءيا، ونىڭ ءومىرى ازاپتى، اۋىر دا بولعان شىعار، ونى ايتىپ جاتقان ەشكىم جوق.
كەزەكتى ءبىر اڭگىمەسىن، ورايىندا ول قولىن جايىپ تاستاپ، الاقانىن شالقايتا اشتى:
دوسوۆ ءبىر قۇلاعىمەن الدابەرگەنوۆ ايتقان اڭگىمەنى تىڭداپ، كوزىمەن الگى اجىمدەردى وقىپ وتىردى. ول ءدال وقىدى: ءاجىم — تەك ك انا قايعى مەن قاسىرەتتىڭ، كورگەن قورلىق پەن شەككەن جاپانىڭ، مۇڭ مەن مۇقتاجدىقتىڭ ءىزى ەمەس، ول كەيدە، ءتىپتى كوپ رەتتە، وتكەن جاقسى كۇندەردىڭ، جۇرەكتى قاتتى سوقتىرىپ، ەرەكشە تەربەگەن قۋانىش، راحات كۇندەرىنىڭ ءىز تاڭباسى. ادام جۇزىنە كوزدىڭ جاسى، ىستىق جاس قانا ەمەس، كۇلكى، راحات كۇلكىسى دە ءوزىن تاستاي الادى. بۇرىن كورمەگەن، سىرلاس بولماعان، قاعازعا جازىلعان بەلگىلى ءومىر تاريحى جوق اداممەن كەزدەسكەندە سوناۋ ءبىر سىرلى، مانەرلى، كوپ سىزىقتار جۇمباق بوپ قالا بەرمەي مە! قالىڭ توعايدى باسقان العاشقى قاردان سوڭ، سول اق كورپە بەتىنە تۇسكەن قويان جىمى ءتارىزدى كوپ سىزىققا، جۇمباق جولدارعا ءۇڭىلىپ دوسوۆ وتىر. قيىن وقىلادى.
قايدا بولسا دا ءتورت اياعىن تەڭ تاستاپ باساتىن جورعا جوق دەگەننىڭ جانى بار. ويتكەنى ەڭبەكتىڭ جۇلدە الىپ جۇرگەن جۇيرىكتەرىنىڭ كوبى-اق، سوزگە شورقاق، ءوزى وتكەن ەڭبەك جولىنىڭ سىرىن جوندەپ ايتا المايدى. ءوزى كورگەن ءومىردى، وتكەن جولدى، كورگەن قىزىعى مەن قايعىسىن قولمەن قويعانداي ەتىپ، شەبەرلەر، قالام شەبەرلەر سەكىلدى سۋرەتتەپ كەتەتىن جۇيرىك از. الدابەرگەنوۆ تە سولاردىڭ ءبىرى. سويلەۋگە ازىرلەنبەي، جاي ءبىر كوڭىلدى شابىت ۇستىندە سىلتەپ كەتەتىنى بولماسا، سوزگە ۇستا ەمەس. ءبىراق، كەيدە كادىمگى كوپتى كورگەن حالىق شەشەندەرگە ۇقساپ مۇدىرمەي كەتەتىنى بار.
— تالاي جەرگە باردىم عوي، وسى، — دەدى ول الاقانىمەن سوعىپ قويىپ، — تالاي-تالاي اتالى، جاقسى، اقىلدى سوزدەر ەستيسىڭ، ءارتۇرلى ماماندىقتاعى كىسىلەردىڭ ءوزى ىستەيتىن جۇمىسى جايلى ايتقانىن ەستيسىڭ. كوپتى كوردىم دە، تىڭدادىم دا. تىڭداۋىم كەندە بولعان ەمەس. قاراپ وتىرسام، ماسكەۋدىڭ وزىنە سان رەت بارىپپىن. وسى ساپارلاردا كوپ ەستىگەن ءسوزىمنىڭ ءبىرى جانە وزىمە ۇنايتىنى مىناۋ، ءاربىر ادام ءوزى ىستەپ جۇرگەن ەڭبەگىن ءسۇيۋ كەرەك. ايتپەسە، وندا ناتيجە بولمايدى. ماسەلەن مىناۋ كوبەن باستىقتىڭ ورىنباسارى، كۇزەكەڭ ارتيست، مىناۋ ءتىلشى ءوزىنىڭ قالامى مەن قاعازىن، جازۋ-سىزۋ ونەرىن سۇيمەسە، سۇيە الماسا ءبارى بەكەر. مىناۋ، الگى اقىن-جازۋشى دەگەن اعايىندار «ءا» دەسە ماحاببات، ءسۇيۋ دەپ شىعا كەلەدى عوي. سونداعى ءسۇيۋ دەگەن ءسوزدىڭ بارى راس بولسا، ول ەڭ الدىمەن اركىم ءوز ءىسىن سۇيۋدەن باستالسا كەرەك. ءوزىڭ ىستەگەن ءىستى سۇيە ءبىلۋ قاجەت. ادال نيەتپەن، اق كوڭىلمەن، ىنتا قويىپ ىستەگەن جۇمىستا عانا جاقسىلىق بار، تابىس بار. وعان قوسا شابىت بار.
— ال، ءسىز شە! — دەدى دوسوۆ كۇلىپ.
— مەن بە، مەن، جەردى سۇيۋگە ءتيىسپىن.
— مەن ەكى نارسەنى، قاعاز بەن قالامدى سۇيۋگە ءتيىس بولعاندا، ءسىز نەگە جالعىز جەردى سۇيەسىز، جوق، ونىڭىز بولمايدى، — دەدى ول كۇلىپ.
— مەن ديحانمىن، جەردى سۇيمەگەندە سەنىڭ اتاڭنىڭ باسىن سۇيەمىن بە؟
— جەردەن باسقا شە؟
— جەر مەن كەتپەندى، جەر مەن سوقانى، جەر مەن تراكتوردى، جەر مەن قىزىلشا كومباينىن الدى. ەندى بولدى ما؟
— دۇرىس، — دەدى كۇزەنباي باسىن يزەپ.
— دۇرىس بولسا سول! — دەدى نۇرمولدا، — اجەپتاۋىر جۇيەلى ءسوزىمدى بىت-شىت ەتكەن مىناۋ ءتىلشى، نە ايتىپ وتىر ەدىم. ءيا، الگى ايتپاقشى، مەن دە جەردى سۇيۋگە ءتيىسپىن دەگەن ەكەنمىن عوي. ءسويتىپ، مەن ديحانمىن، جەردى سۇيۋگە، بىلۋگە ءتيىسپىن. جەر مەنىڭ ماحابباتىم. جەر مەن ءۇشىن ولەڭ، جىر. مەن جەردى، تۋعان جەردى جىرلايتىن وزىمشە اقىنمىن. وزىمشە ونى سۇيە بىلەمىن دەپ ويلايمىن. جەتىسۋدى، ونىڭ ىشىندە كوكسۋ، تەنتەك، قاراتال بويىن جاقسى بىلەم. ءوزىمنىڭ تۋعان جەرىم مالايسارى. وسى ايتقان ءوڭىردىڭ سىرىن ەداۋىر بىلەم. ونى بىلگەندىكتەن دە سۇيەم. سۇيگەندە قۇنارى مول، بەرەرى كوپ جەر دەپ سۇيەم. «جەتىسۋ — جەر جانناتى» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان. جەتىسۋ اسا سۇلۋ جەر. قايدا بارسام دا جەتىسۋدان سۇلۋ، جەتىسۋدان قۇنارلى، ادەمى جەردى كورمەدىم. الاتاۋدان ساۋلەتتى، ودان بيىك، ودان كوركەم تاۋدى تاعى كەرمەدىم، ونىڭ بەر جاعىندا، جىگىتتەر، ديحاننىڭ جەرمەن كىندىگى ءبىر. ونى ودان اجىراتساڭ ولەدى. نە ديحان ولەدى، نە جەر ەلەدى. نەمەسە، ەكەۋى دە ولەدى. جەر مەن ديحاننىڭ قاسيەتىنىڭ ءوزى وسىندا.
— ەڭبەگى جانسىن جانباسىن، ادام ەڭ الدىمەن تۋعان جەرىن سۇيەدى ەمەس پە؟ — دەدى دوسوۆ.
— ءپالى، سول دا ءسوز بوپ پا؟ سەن تىڭدا، تۋعانىم ءۇشىن عانا ەمەس، وسى جەردىڭ مەنى تۋدىرعانى، انانىڭ اق سۇتىندەي جەمىسىن بەرگەنى، ەڭبەگىمنىڭ وسى جەردە جانعانىنا بولا سۇيەم. بۇدان الىس كەتسەم وسى جەردە مەنىڭ اتام، بابام، اكەم الدابەرگەننىڭ سۇيەگى جاتىر. قانى سۋىق، بەتەگەسىنە تولتىرا تاس سالىپ العان قۇس ەكەش قۇس تا ءوز ۇياسىنا اينالىپ سوقپاي كەتپەيدى. ويتكەنى، ول سىر مىنەز بولعان، قاناتىن قاتايتقان جەرىن اڭسايدى. بۇل عانا ەمەس مەن وسى جەردىڭ استىندا قانشا جەردە تاس جاتىر. قاي جەردە قانشا سۋ بار. وعان قانشا تىڭايتقىش كەرەك، قاي جەردى قالاي، قانشا رەت سۋعارۋ قاجەت، قاي جەردەن قالاي ەتكەندە، قانشا ءونىم الۋعا بولادى، مىنە، مەن سونى بىلەمىن. مەن ونى بىلمەسەم ديقان ەمەسپىن.
— جاز، جولداس ءتىلشى، ديقان جەردىڭ دارىگەرى، پروفەسسورى بولۋعا ءتيىس دەڭىز! — دەدى كۇزەنباي دا كۇلگەن، سوزگە ارالاسقان بوپ.
— ءبارىن قويا تۇرىپ، نۇرەكە، بىزگە ءوزىڭىزدىڭ ءومىر تاريحىڭىزدى ايتىڭىزشى! — دەدى دوسوۆ.
— وي، قالقام-اۋ، مەندە قانداي ءومىر تاريحى بولۋشى ەدى. مەندە ءومىر تاريح جوق دەسە دە بولادى. مەنىڭ تاريحىم وسى تۋعان، وسكەن جەرىم. وسى جەردە دۇنيە جارىعىن كوردىم. ءوستىم. جۇگىردىم. شارشادىم. وسە ءتۇستىم. ەڭبەك ەتتىم. كولىما قارۋ الدىم، سوعىسقا، كەشەگى وتان سوعىسىنا باردىم. اتقا ءمىنىپ، بيلىك ايتپادىم. ەشكىمگە قيانات ەتپەدىم. قورلىق كوردىم، ءبىراق ەشكىمگە قورلىق تا، زورلىق تا ەتپەدىم. ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتامادىم. ۇرلىق ىستەپ، قالتاعا ءتۇسىپ، اباقتىدا جاتقانىم جوق. ەڭبەك ەتتىم، ءدامىن تاتتىم. بارلىق تاريحىم وسى.
— بۇل دا تاريح. بۇدان گورى دالىرەك ايتپايسىز با؟
— دالىرەگى قانداي بولۋشى ەدى. وسى جەردە ءتۋىپ-وستىم دەدىم. مەنىڭ تۋعان جەرىم مالايسارى دەپ اتالادى. وسى مۇقىردان شىعىپ، الماتىعا باراتىن جولعا تۇسكەندە سارىوزەككە جەتپەي، مالايسارى تاۋلارى باستالادى. مىنە، سول تاۋدىڭ ىشىندە دۇنيەگە كەلدىم. ءيا، جاسىڭنان ەڭبەك ەتىپ، تەسىك وكپە بوپ ءوستىم. كولحوز بولدىق. ونىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن بىردەي تاتتىق. ءسويتىپ جۇرگەندە، قىزىلشا دەگەن شىقتى. مۇنىمىز كوڭىلگە بىردەن اق ۇناپ كەتتى. ارينە، العاشقىدا بۇدان دا جەرىن، ەڭبەگى كوپ، جەردەن قازىپ الاتىن پالە ەكەن دەدىك. دەگەنمەن قىزىلشاعا توقتادىق. بۇدان كەيىنگى ءومىرىمىزدىڭ كوبى وسى قىزىلشامەن ءوتتى. قىزىلشا ءتاتتى عانا ەمەس، قانت قانا ەمەس، بايلىق، داۋلەت. مال وسىردىك.
ول توقتاپ قالدى.
— وسى عانا ما؟
— بۇدان ارتىق نە كەرەك، ايتتىم، باسقا ءومىرىمنىڭ ءبارى ەندى وسى كورىپ وتىرعانداي.
— نۇرەكە، ءسىز بۇدان ارتىق ءومىر تاريحىم جوق، دەدىڭىز، ال مىنا اتاق مىنا ناگرادالار تۋرالى ەشتەڭە ايتپادىڭىز عوي! بۇل دا ءومىر ەمەس پە؟
— ونىڭ نەسىن ايتامىن، ءوزىن دە كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با.
الدەن ۋاقىتتا بارىپ، تاعى دا جەر تۋرالى سويلەدى.
— جەر دەگەن اركىمنىڭ تۋعان اناسى ءتارىزدى نارسە. ونى سۇيسەڭ، كۇتسەڭ، سىرىن بىلسەڭ، ول ساعان ءبارىن بەرەدى. بىزدە «جىلاماعان بالاعا اناسى ەمشەك بەرمەيدى» دەگەن ءبىر ءسوز بار عوي. جەر دە سول انا ءتارىزدى — جىلاماساڭ ەڭبەك ەتىپ تەر توكپەسەڭ ەشتەڭە بەرمەيدى. جەر ەڭبەك سۇيەدى. ەڭبەك ونى تۇرلەنتەدى. ەڭبەك جەردىڭ قاسيەتىن، قۇدىرەتىن اڭىزعا اينالدىرادى. جەتىسۋ ءوڭىرى قانشا قۇنارلى بولعانمەن ءبىزدىڭ وسى كوپ ءونىم الىپ، ەلدى شۋلاتىپ جۇرگەن جەرىمىز، اناۋ ايتقانداي قۇنارلى، جاقسى جەر ەمەس، ءبىر كەزدە مىنا كوكسۋ وزەنىنىڭ تابانى بولعان. جەرىمىز قۇم، لايدان وسكەن جەر. مۇنداي جەردەن ءونىمدى تىڭايتقىشتىڭ كۇشىمەن، ودان قالا بەردى ەڭبەكتىڭ، مىنا قولدىڭ كۇشىمەن الىپ كەلەمىز...
نۇرمولدا وسى ويدىڭ جالعاسى ەتىپ، مىناداي ءبىر پىكىردى ورتاعا تاستادى: جەردى ءسۇيىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز، ونى ءبىلۋ كەرەك. جەردى ءبىلۋ دەگەنىمىز — ونىڭ قاسيەتىن، توپىراعىنىڭ قاسيەتىن، ونىڭ قايتكەندە يەتىنىن ءبىلۋ دەگەن ءسوز. مىنا تۇرعان تاۋ اڭعارى مەن ءبىزدىڭ جەرىمىز بىردەي ەمەس. ونداي بولسا، ايتەۋىر ەگىستىك جەردىڭ كەلەمىن كوبەيتەيىك دەپ، .جەردى تىلگىلەي بەرۋدىڭ ءجونى جوق. ماسەلەن، پار جىرتىپ، اۋىسپالى ەگىس ءادىسىن قولدانىپ جۇرگەن كەزدە وسى كۇنگى ءجۇز گەكتار جەردەن الاتىن ءونىمدى ون گەكتار جەردەن الاتىنبىز. مۇنىڭ ۇستىنە ون گەكتار جەردى كۇتۋ دە، سۋعارۋ دا، ءشوبىن وتاۋ دا، ارتىعىن جۇلىپ تاستاۋ دا وڭاي ەدى. ونىڭ ويىنشا ايدالعان جەردىڭ سانىندا تۇرعان دانەڭە جوق، ساپانى قۋعان ءجون. ءقازىر قىزىلشا ەگىسىنىڭ كولەمى كوپ، بەرەر ءونىمى گەكتار باسىنا شاققاندا بۇرىنعىدان الدەقايدا از.
— باسقا جەردى بىلمەيمىن. ناق ءبىزدىڭ جەرىمىز اۋىسپالى ەگىستى كەرەك ەتەدى. قىزىلشانى ءجۇز گەكتارعا ەككەننەن گورى ون گەكتارعا ەكسە دۇرىس بولاتىن جەر. كۇتىمدى از كەرەك ەتەتىن، قۇنارلى جەر بولسا، ەگىس كەلەمىن كوبەيتە بەرۋگە بولاتىن شىعار. بىزدە ولاي ەتۋگە بولمايدى. مەن ءوز باسىم قىزىلشانى ءجۇز گەكتارعا ەگىپ، بەس مىڭ سەنتنەر العاننان گورى، ون گەكتار ەگىپ، بەس مىڭ سەنتنەر العاندى جاقتاعان بولار ەدىم. بۇرىنعى تاجىريبە وسىنى كورسەتەدى.
ارينە، مۇنى كۇزەنباي تۇگىل، ءتىلشى دە ونشا ۇققان جوق. بۇل قالاي دەپ كەڭەسۋدى دە، قايتا سۇراۋدى دا ارتىق سانادى. ويتكەنى نۇرمولدا ءوزى بىلەتىن جەردىڭ قاسيەتىنە قاراپ، ءوز ءومىرىنىڭ شىندىعىن ايتتى.
— جەتىسۋ دەگەنىمىز جەتى وزەن عوي. ءبىراق، سول قايسى قايسى وزەن دەگەنگە ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر پەندە ءدال جاۋاپ بەرگەن ەمەس. بىرەۋلەر ايتادى اياكوزدەن باستالىپ، تالاسپەن بىتەدى ەكەن دەيدى. ال قايدان باستالىپ، قايدا بارىپ بىتسە دە ىشىنە ءبىزدىڭ قاراتال مەن كوكسۋ ەنەتىن بولار. جەتى وزەننىڭ ەكى وزەنىن الىپ، سونىڭ ناق قويناۋىندا جاتقان ءبىزدىڭ كولحوزعا تەك سۋ، سۋ عانا بايلىق بەرە الادى. جەرىمىزدىڭ نەگىزگى بايلىعى سۋ. سۋدى دۇرىس پايدالانساق قولداعى التىن قوردى دۇرىس پايدالانا بىلگەنىمىز...
بۇدان سوڭ نۇرمولدا كايرعا بارعان ساپارىندا ەستىگەن ءبىر اڭىزدى اڭگىمەسىن ايتتى:
— اراپتىڭ تاماشا ادامى لۇقپان حاكىم دەگەن بوپتى. لۇقپان قارتايىپ، ولەر شاعىندا كەدەي بولعان ەكەن. ارتىندا قالىپ بارا جاتقان جالعىز بالاسى كەل، «مەن قايتەمىن» دەپ اقىل سۇراعاندا: «كۇن سايىن ءدامدى تاماق جە» دەپتى. ارتىنا، بالاسىنا دەپ. تاستاعان دانەڭەسى جوق شالدىڭ مىنا ءسوزى وعان اقىلىنان اداسقان ادامنىڭ سوزىمەن بىردەي كورىنسە كەرەك، اكەسىنىڭ ءبىر دوسىنا كەلىپ: «اكەم الجىپ ءولدى بىلەم» دەگەندە، الگى كىسى وعان: «جوق، ول اقىلدى ادام ەدى، سول اقىلدى قالپىندا ءولدى» دەپتى. بالا اكەسىنىڭ سوڭعى وسيەتىن ايتقاندا، الگى شال قايتا سويلەپ: «ايتتىم عوي، اكەڭ دانا ەدى، دانا بوپ كەتكەن» دەپتى. «نەگە» دەگەندە، بىلاي دەپتى: «كۇن سايىن ءدامدى تاماق جە» دەگەنى، «ەڭبەك ەتىپ جەگەن تاماق ءارقاشان اق ءدامدى، جۇعىمدى بولادى» دەگەنى عوي دەپتى... كەردىڭىز بە، ەڭبەك دەگەن وسىنداي قۇدىرەتتى نارسە، — دەپ ول ءبىر توقتادى.
وسى ءبىر اڭىزدى كوكەيگە توقىعان ادامدى ەڭبەك ادامى دەمەگەندە كىم دەر ەدى؟ مۇنداي ءسوزدى جادىنا ءومىرىنىڭ قىزىعى دا، قايعىسى دا، قۋانىشى دا، وكىنىشى دە ەنبەكپەن وتكەن ادام عانا ساقتاي الادى. كۇزەنباي دا، دوسوۆ تا ونى ناق وسى شاقتا وسىلاي ۇقتى.
بۇل دا ءبىر سىر ەدى. جەر تۋرالى، ەڭبەك تۋرالى سىر بولاتىن، ەڭبەك سۇيگەن، ەلىن سۇيگەن، جەرىن سۇيگەن جىگىتتىڭ، ازاماتتىڭ سىرى بولاتىن.
II
قالادان كەلگەن اقىن اۋىل اقىنىنىڭ الدىندا نوكاۋتقا تۇسكەن بوكسشى قىلجيىپ قالدى. ونىسىن وزىنشە بىلدىرمەۋگە تىرىستى. ماڭدايىن، ودان قالدى كىشكەنە تۇيمەدەي مۇرنىن ساپالاپ از بوگەلدى. وسى ءبىر ساتتە ماساڭدىعى دا قايتقانداي بوپ، ايىعىپ كەتتى. بۇل دا الگى ءبىر كەزدەگى الدابەرگەنوۆتى العاشقى كورىپ، وزىمەن سالىستىرعان كۇزەنباي سياقتى مىنا اقىندى وزىمەن سالىستىرىپ كوردى. «بۇل عوي، ءالى بالا. ون دا ءبىر، گ ۇلى اشىلماعان ادام. ءبىراق ءوزى العىر، بىلگىش، ءارى قيقار. وزىندە اقىندىق مىنەز بار. ارتىمىزدان وسكەن جاستاردىڭ قانداي بوپ، قالاي ءوسىپ كەلە جاتقانىن بىلمەيمىز دە، ءوزىمىزدىڭ ءبىر كەزدە سوناۋ كارى قازپي-دەن العان ازدى-كوپتى بىلىمىمىزگە ءماز بولامىز دا جۇرە بەرەمىز. كەيىنگى وسكەن جاستاردىڭ بىلىگىنە تاڭ بولاسىڭ. كەيدە ءوزىڭ ۇيالىپ قالاسىڭ».
ونىڭ بۇل ويى ادىلەت تە، شىندىق تا ەدى. ءبىراق ول بۇل ويدى تاستادى. «بىلىمدە، بىلگىشتىكتە تۇرعان نە بار ءتايىرى؟ قولىندا ءبىر ەمەس، بىرنەشە ديپلومى باردى دا كوردىك. وقىپ وقىپ كوك مي بوپ كەتكەندەر دە بار. سوناۋ ءبىر جىلداعىداي ەمەس، ءقازىر نە كوپ، وقىعان كوپ. الماتىنىڭ ۇستىنە تاياق لاقتىرساڭ ول تاياق نە اسپيرانتتىڭ، نە كانديداتتىڭ باسىنا تيەتىنىنە شاگىڭىز بولماسىن. قاعازى سارعايىپ كەتكەن ەسكى كىتاپتاردى كەمىرە كەمىرە شارشاعاندار دا، سوناۋ ەسكى گرەك، اراب، ءۇندى ءپالسافالارىن جاتقا سوعاتىن دا قۋلار بار. انادا مەنىڭ ءبىر دوسىم، كانديدات، عىلىم كانديداتى دەگەنىمىز نە دەپ سۇرادى دا، وعان ءوزى جاۋاپ بەردى. عىلىم كانديداتى دەگەنىمىز ەڭ الدىمەن عالىم ەمەس، سول عالىمدىققا كانديدات دەگەن ءسوز. ول ءالى عالىم بولا ما، جوق پا، ول ءوز الدىنا اڭگىمە. ەكىنشىدەن عىلىم كانديداتى دەگەنىمىز ءبىر نارسەنىڭ سوڭىنان سالپاقتاپ قالماعان دەگەن ءسوز. ءجوندى ەشتەڭە بىلمەسەڭ دە، ءبىر نارسەنى كاسىپ، قىپ، سونىڭ سوڭىنان قالماساڭ كانديدات تۇگىل دوكتور بولاسىڭ. سەنىڭ سول بىلگەنىڭنەن ەلگە، حالىققا، عىلىمعا كەلەتىن پايدا بار ما؟ اڭگىمە وسىندا بولسا كەرەك. بۇل دوسىمنىڭ ءسوزى، ءبىراق سول قۋدىڭ ءوزى ءبىر كەزدە اسپيرانتۋرا ءبىتىرىپ، كانديداتتىقتى قورعاي الماي قالعان ەدى. سودان اشىنىپ تا ايتاتىن شىعار. ال، وزىنەن سۇراساڭ: ادەيى قورعامادىم. عىلىمنان حابارى جوق كانديداتتارعا ەرەگىستىم دەيدى. كىمگە ناناسىڭ، قايسىسىنا ناناسىڭ؟ مەنىڭشە، ءبىلىم، بىلگىشتىك دەگەن تۇككە دە تۇرمايدى. سۇيەۋشىڭ بولماسا ءبارى بەكەر. مەنىڭشە، مىناۋ اقىلدى جىگىت. ال قولداۋشى بولماعان سوڭ، ءجۇر عوي كولحوزدا. تەاتر جاسايدى، ولەڭ جازادى دەيدى. جاساسا جاساسىن، جازسا جازسىن. قولداۋشى بولماسا ءبارى بەكەر — ءبارى بوس اۋرەشىلىك...»
اقىننىڭ ماساڭ قيالى اپيىن ىشكەن قۇمارپازدىڭ قيالىنان الىس كەتتى، مۇلگىپ وتىرىپ-اق، كوپ اقشا ۇتىپ بايىعانى، جۇماقتاعى حور قىزدارىن سۇيگەندەي بوپ تولقىپ تولقىپ ارەڭ دەگەندە توقتادى. الگى ءبىر ويلارىن ساراپقا قايتا سالىپ، باسىنان ءبىر ءسۇزىپ شىقتى. اسىرەسە، ول وزىنەن كەيىنگى، وسى سوعىستان كەيىنگى وسكەن جاستاردىڭ، مىناۋ بيىكباي سياقتىلاردىڭ ءبىلىمىن مويىندادى. ولار بىلەدى، كوپ بىلەدى. ءبىراق، سونى كورسەتۋگە، كورسەتكەندە جالاڭ، سىرتتاي كورسەتۋگە قۇمارلاۋ. سىرتتاي جىلتىراعان جاتتاندىلىق، ءوزىن-وزى كورمەگە قوياتىن، ساتقىندىق بار. جاقسى جۇرگەن جەردە جاماندىق قوسا جۇرەدى. پەرىشتە جاتقان جەرگە شايتان ءۇيىر. مۇنىڭ ءبارى راس ءسوز. ءومىردىڭ ءوزى انىقتاعان داۋسىز شىندىق. ول وسىلايشا ءتۇيدى دە، اقىرىپ ءبىراز وتىردى.
— ءاي، اقىن بالا، ولەڭىڭ بار ما، وقى كانە؟ — دەدى ول دۇنيەنى ءبىراز قيالىمەن شارلاپ قايتقان بويدا.
«ولەڭ وقىسام» دەگەندى نە ءوزى ايتا الماي، نە ويىنا جەتە الماي، كور بوپ وتىرعان بالا قويىنىنا قولىن لىپ ەتكىزىپ تىعىپ جىبەرگەنىن بايقاماي دا قالدى. ىشكى قالتاسىنان كولحوزداعى سىنىق ماشينكاعا باسىلعان قوجالاق-قوجالاق ەكى پاراق قاعازدى سۋىرىپ الدى.
— اعا، وقىماس بۇرىن ايتايىن دەگەنىم، مىنا مەن الىمە قاراماي قازىرگى ولەڭدەردىڭ ولشەمىن، ۇيقاسىن ونشا ۇناتپايمىن. ولەڭ ۇيقاسسىز، بىلايشا ايتقاندا ەركىن بولسا دەيمىن. اقىن ويى ۇيقاسقا باعىنباسا، ەركىن جاتسا دەيمىن، قايتا ۇيقاس ويعا، مازمۇنعا، مانگە تابىنسا دەيمىن.
— ءاي، اقىن، سەن بىلگىرلىكتى قوي. ولەڭىڭدى وقى! سەن ءبارىبىر مەنەن بىلگىش، مەنەن شەشەك، مەنەن ءدىلمار ەمەسسىڭ.
— ويباي، اعاسى، سىزبەن ءسوز تالاستىرعالى وتىرعانىم جوق. ەگەر، ولاي تۇسىنسەڭىز، ءتىپتى وكىنىشتى-اق.
— سەن كارتا ويناعاندا تىرەسىپ بولمادىڭ عوي، وسى!
— ماس بولعاندا ادام نە دەمەيدى. ول كەزدە ماساق ەدىم.
— ەندى شە؟
— ايىقتىم. ولەڭ وقى دەگەنسىڭ مۇلدە ايىقتىم.
— ايىققانىن ماعان كەرەك ەمەس، اقىن ولەڭ وقىعان كەزدە ازداپ قىزىق بولسا تۇك تە ەمەس، قايتا جاراسىپ تۇرادى. بار، اناۋ قىزىلدان، ءتورت جۇلدىزدان ءبىر تاستاپ ال. ءاي، ايتپاقشى ماعان دا الا كەل!
قالا اقىنى الگىدە كۇزەنباي وتىرعان ديۆانعا ءبىر جامباستاپ شوگە وتىردى. بيىكباي ءتورت جۇلدىزدان سىڭعىتىپ الدى دا، ەكىنشى ىدىسقا تولتىرا قۇيىپ، اقىنعا ۇسىندى. ول دا تاستاپ جىبەردى. بيىكباي شولمەكتى الىپ، جەيتىن بىردەڭە بەرمەك بوپ ستولعا ۇمتىلىپ ەدى، اقىن وعان «كەرەگى جوق» دەگەندەي سول قولىن سىلتەدى دە، ءوزى وڭ قولىنىڭ ءجونىن، مىرتىق قولىنىڭ سىرت جاعىن قۇشىرلانا يىسكەدى. ىشىمدىك جۇتقان سايىن اشۋ شاقىرا تۇسەدى ەمەس پە، ءبىراز تولاستان كەيىن ىشكەن مىنا شولمەك تىم اششى بوپ كەتتى. ءجونى مەن قولىن يىسكەگەنگە بولمادى بىلەم، اقىن ون، يىعىن كوتەرىپ، باسىن قولتىعىنا تىعىپ جىبەردى. ول ءوز قولتىعىنىڭ ساسىر شايىرىن راحاتتانا يىسكەدى.
— و، اعاسى، يىسكەيتىن جۇدىرىعىڭىز مۇندا قالدى! — دەپ بيىكباي اقىننىڭ قولتىعىن يىسكەگەندە جوعارى كوتەرىلگەن قولىن ۇستاپ، تومەن قاراي باستى.
اقىن قولىن سىلكىپ قالدى. ءبارىبىر باسىن قولتىعىنان العان جوق.
بيىكبايدىڭ كوزى باقىرايىپ، وعان اڭ-تاڭ بوپ، جاس بالاشا اۋزىن اشا قارادى. تالاي ىشكىشتى كورىپ ءجۇرىپ، مىناداي پالەنى كورگەنى وسى. مۇلدە ەلگە، جەرگە جات ادەت.
اقىن باسىن ءوز قولتىعىنان ارەڭ الدى. بيىكباي ونىڭ مىنا قىلىعىنا اڭ-تاڭ بوپ، جيرەنە قارادى دا، ىشىنەن: «داۋدە بولسا، شارتىق بۇقاشا مىنەزىن شاتاق، ءوزىڭ بارىپ تۇرعان ەگويست بولارسىڭ!..» دەپ ويلادى.
ونىڭ بىلاي ويلاۋىنا سەبەپ بولعان الگى قىلىعى ەدى. بيىكبايدىڭ كوز الدىنا ءوز زارىنە ءوزى اينالىپ سوعىپ، ءوز ساسىرىن مۇرىن شيىرا يىسكەيتىن، ساندا بار دا ساپتا جوق، ارنەدەن اق تاۋى قايتقان كارى بۇقا كەلگەن-دى.
ول بۇل انتەك ويىن تەز جۇتتى. بيىكباي اقىن الدىندا ولەڭ وقيىن دەپ تۇر. مۇنىڭ ۇستىنە جاڭا عانا ءوزى ونىڭ جالىندى ءسوزىن، اقىندىق جايلى ايتقاندارىن تىڭدادى. بۇيىرسا ۇستاز ەتپەك ويى بار. سودان دا بولار، اقىن نە ىستەسە دە، ونى جاماندىققا قيمادى. قايتا ول «اقىننىڭ اتى اقىن عوي، اقىن ادام نە ىستەسە دە جاراسىپ تۇرادى» دەپ ويلادى.
— ءاي، بالا، وقى!
بۇل كەزدە بيىكباي ەكى پاراق قاعازدى تەمەكى ىسى باسىپ، سارعايىپ كەتكەن كىشكەنە ساۋساعىنا قىسا ۇستاپ، قولى، ءدىر-دىر ەتىپ تۇر ەدى.
— اعا، ۇناماي قالسا، سىزگە!
— اقىن باتىل، ازداپ بولماسا بولمايدى. سەن ءوزىڭ سۋجۇرەك نەمە ەكەنسىڭ عوي، وقى!
— ال كەتتىم! — دەدى بيىكباي.
جۇپ-جۇقا ەرنىن ءشۇيىرىپ الدى.
«ءبىر كۇنى دوس كەلىپ، ايتقانى بار ناقىل!»
— وي، اقىن بالا، توقتا، تاقىرىبى بار ما؟
— بار.
ونى نەگە جۇمباق قىپ كەتتىڭ؟ كەشىرىڭىز، تاقىرىبى «ءبىر دوسقا جاۋاپ». ءجون-اق. ەندى جونەل!
ءبىر دوسقا جاۋاپ
ءبىر كۇنى دوس كەلىپ، ايتقانى بار ناقىل،
بەتىمە قاراپ اپ، ساۋلەسىز، وتسىز، بۇلىڭعىر كوزىمەن.
دەگەندەي، قۇربىم، مۇڭايما، جاسىما،
ءومىر دەگەن وكتەم، وعان ءبارىبىر، ول ەتە بەرەدى، باسىنا
بۇعىپ جۇرە بەر، كۇلسە كۇل دە باسىڭدى ي!
يىعىڭا مىنسە ءمىنسىن، تۇسسە ءتۇسسىن، مىڭق ەتپە!
جۇزىنە قاراماي، وتكەن ءىزىڭدى ساناماي،
تارتا بەر، سوقپاقپەن سوقتىقپاس ەشكىمگە
كەلمەي-اق بەتپە بەتكە!
وسىلاي ەتسەڭ، ويسىز اق، وتسىز اق داۋىسىڭدى كوتەرمەي،
جايمەن، كەيدە جولى بار سايمەن،
قيىننان ەپتەپ، قيادان سەپتەپ،
وتسەڭ!
ۇيقىڭ تىنىش، كۇلكىڭ سىلقىم، ىشكەن – جەگەنىڭ مايلى بولار،
ناق وسىلاي جۇرسەڭ، دوستىم، وزىڭە دە جايلى بولار.—
دەپ ول تاعى دا،— تۋرا ءجۇر، انىق باس،
اباي اعاڭ ايتقانداي،
اقىرىن ءجۇر، انىق باس، ەڭبەگىڭ ەش بولماي،
قايتقانداي! ءبىر ىزدەپ، كوپ ىزدەن، سارى سوقپاقتان شىقپا!
جەل سوقسا، داۋىل تۇرسا الدىڭنان، وتە بەر بۇك تا!
مەن ءدالدۋ، وعان «ءا» دەگەندە نانىپ قالدىم،
تالاي جەرگە ەسكى سوقپاقپەن بارىپ قالدىم.
سارى جولدىڭ اتى سارى جول،— داڭعىراعان
سوقپاق ەكەن!
مىنگەنىڭ ءدۇل ءدۇل بولسا دا، كەرەگى توقپاق ەكەن.
— جوق،— دەدىم دوسقا،— ايتاسىڭ بوسقا.
بۇل اقىلىڭ بەكەر اتىلعان وق.
مۇنداي اقىلدى الار، قايعى قاپاسى جوق،
نەمەسە، ەشبىر ساپارلى ماقساتى بولماعان،
ىشكەنگە، جەگەنگە، بەرگەنگە ءماز، تەك قارىنى توق.
— ءومىر دەگەن بىلگەنگە جالىن اتقان شوق،
بايقاماي قولىمدى كۇيدىرىپ السام ەگەر.
قاس دوستار ايتا بەرسىن، سۇڭقىلداپ شوق-شوق!
ايتەۋىر ايتپاسىن، مىناۋ ءتىرى جان ەمەس، «قوق» دەپ!
— مەنىڭشە، ءومىر دەگەن قىزۋ ايقاس كادىمگى — دودا!
كوكپارعا، سايىس پەن سالىمعا ۇقسايدى و دا!
جاقسى ولەڭ دە ومىرگە ۇقسايدى.
سۇلۋداي سىلقىلدايدى و دا، بۇ دا!
جاساسىن سۇلۋ دەيمىن، جاساسىن ولەڭ دەيمىن،
جاساسىن ءومىر دەيمىن، ۋرا، ۋرا!
سونىعا تۇسكەن ءىز ارتىق، جۇرە بەرەم تىڭ،
كەيدە قۇز، كەيدە ويپاڭ، كەيدە دالا، شىڭمەن!
جەتكەن جەرىمدە جاتارمىن كوپ بولسا،
تۇتىلگەن جۇندەي بوپ، بودا-بودا!
سوندا دا ايتامىن ايقايلاپ،
جاساسىن ءومىر! ومىرگە ۋرا، ۋرا!
اقىن ءۇنسىز، ءمۇل.دە زەيىندى تىڭدادى. ونىڭ اسا زەر سالا تىڭداعانىن بايقاعان بيىكباي شابىتپەن ورشەلەنە، ەرەكشە، ەكپىنمەن وقىدى،
ءومىر — دودا، كۇرەس — ول دا،
السىزدەر قالا بەرسىن، سوقپاق جولدىڭ ۇستىندە
جۇندەي ءتۇتىلىپ بودا-بودا،
ءومىردىڭ قىزىعىنىڭ ءوزى سو دا!
سارى جولمەن كەتە بەرسىن، كىمدە-كىم، بىلەكتەن،
جۇرەكتەن،
اقىلدان بولسا ەگەر ادا!
اكەم ايتقان: ءومىر بەرەر دەپ بەتىن،
بەرەر دەپ، اپ اششى ۋداي ءوتىن.
بەرسە ەگەر بەتىن ءسۇي دەگەن،
بەرسە ەگەر ءوتىن ءىش دەگەن!
دوداسىنا بەلىڭدى بۋىپ، جەڭىڭدى ءتۇرىپ،
سىبانا سىنعا ءتۇس دەگەن.
قاراما دەگەن جەرگە،
ورمەلە دەگەن بەلگە،
جۇرمەگەن جەرمەن ءجۇر دەگەن وڭگە!
ءومىر ۇقسايدى كەيدە
كوكتەمدە جۇرگەن سەڭگە!
قارسى ءجۇر دەگەن سەلگە!
بيىكباي از توقتاپ، اقىننىڭ بەتىنە قارادى. ول كوزىن جۇمىڭقىراپ، مۇلدە ويلى تىڭداپ قالعان ەكەن. ولەڭ وقۋشى توقتاعان كەزدە كوزىن اشىپ، «وسى ما، بولدىڭ با؟» دەگەندەي بولدى. بيىكباي سوڭعى جولدارىن ءبولىپ بولىگى، داۋسىن دا باياۋلاتا بارىپ ءبىتىردى.
— ءومىر — دودا،
— كۇرەس — و دا!
جەتكەن جەرىمدە جاتايىن
بولسام دا بودا-بودا!
ءومىردىڭ زاڭىنىڭ ءوزى سو دا!
قىزىق قوي، قىزىق قوي، بۇ دا!
و، ءومىر، مۇنىڭا دا توبا،
— اللا اقىلدان، بىلەكتەن.
جۇرەكتەن، جاقسى تىلەكتەن
ەتپەسە بوپتى دا ادا؟
جاس اقىننىڭ ورەپكى ءۇنى باياۋلاپ بارىپ، تىنا قالدى.
— بولدىم، اعا!—دەدى ول الدەن ۋاقىتتا.
اقىن ءتىل قاتپادى. بالا باعاسىن الۋعا اسىقتى. اقىن اسىقپادى. بيىكباي كوپ كۇتتى. از دا بولسا، ءوتىپ جاتقان ۋاقىت وعان كوپتەي كورىندى. قاعازىن ءتورت بۇكتەپ، ءىنجۋ قالتاسىنا سالدى. ىشتەي وپىق جەپ، ءمۇجىلىپ تۇر. الدابەرگەنوۆ كەلگەلى بەرى تارتپاعان شىلىمىن اپ تۇتاتتى. قۇشىرلانا سوردى. كومەيىنە ىستىق ءتۇتىننىڭ ىسى ءتيدى. قۇس تۇمسىعىن جوعارىدان تومەن قاراي سيپاپ ءوتتى. بۇل دا بولسا قورلىق بولدى. جاڭا عانا ەشكىمگە ءسوز بەرمەي، الدىنا جان سالماي سايراپ وتىرعان اقىننىڭ جاعى قارىستى دا قالدى. بيىكبايدىڭ شىدامسىزدىعى سەيىلە ءتۇستى. «ءبارىبىر، ايتسا ايتسىن، باعاسىن بەرسە بەرسىن، بەرمەسە بەرمەسىن، قۇماردان ءبىر شىعىپ، لەبىزىمدى ەسىتتىم. ەندى نە دەسە و دەسىن!» — دەپ ءتۇيدى. الگى تۇتاتقان شىلىم تاۋسىلۋعا اينالدى. ەڭ سوڭعى تۇقىلىن تارتتى. اششى بوپ كەتتى. مۇرىننىڭ استىنان ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ «وكىنىشتى-اق» دەپ قويدى. اقىنعا قايتا قارادى. «وسىن جاپالاق سياقتى كوزىن جۇمباي ۇيىقتايتىن قۋ ەمەس پە ەكەن؟ ءوزى ۇيىقتاپ وتىرعاننان امان با؟»
بولمە ءىشىن ءولى تىنىشتىق باستى. بيىكباي ەكىنشى شىلىم تارتپاق بوپ، قولىن جانقالتاسىنا سالا بەرگەندە:
— قىزىق ەكەن ءوزى! — دەگەن اقىننىڭ باياۋ ءۇنى شىقتى، — قىزىق ەكەن ءوزى. ءبىر ءتۇرلى قىزىق. نە ايتسام ەكەن؟ ويىڭ قىزىق.
بيىكبايدىڭ قالقان قۇلاعى ەلەڭدەپ، ءاربىر ءسوزىن ءمۇلت جىبەرمەي تىڭداپ تۇر. ءبىراق «قىزىق» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ەستىلمەدى.
— قىزىق ەكەن ءوزى! — دەدى تاعى دا الدەن ۋاقىتتا.
— قىزىق. ءاي، بيىكباي، وسى سەن كيىكتىڭ اسىعىنداي بوپ، وسى سەن كىم ەدىڭ؟
— كىمىڭىز قالاي؟
— كىمسىڭ دەگەندى تۇسىنبەيسىڭ بە؟ وعان تۇسىنبەسەڭ قاي تۋعانسىڭ؟
— جالايىر ىشىندە اڭداسسىن دەيمىن. نەمەسە... شىنىن ايتسام...
— شىنىن ايت!
— ءسىز مەنىڭ ولەڭىمە بىردەڭە دەسەڭىزشى!
— قىزىق دەدىم عوي! سەن شىنىڭدى ايت، كىمسىڭ؟
— باياعىدا ءادىل تورە ۇلى جۇزگە حان بوپ كەلگەندە. وزىمەن بىرگە قىرىق ءۇي جاعالبايلى، قىرىق ءۇي تۇركىمەن، قىرىق ءۇي قاراقالپاق ناعاشىلارىن كۇزەتشى سارباز قىپ وزىمەن بىرگە اكەلگەن ەكەن. ەسەنعالي دەگەن باتىر بابامىز بوپتى. مەن سول قىرىق جاعالبايى ۇرپاعىمىن!
— ءيا، سولاي ەدى دە. اينالايىن اۋ، باۋىرىم ەكەنسىڭ عوي، باۋىرىم. ءيا، باسە، گازەت-جۋرنالدان ولەڭدەرىڭدى وقىپ،تاپ بولۋشى ەدى، عاجاپ قالاتىنمىن. بۇل كىم دەۋشى ەدىم، جانىم اۋ! قىزىق دەسە قىزىق. قىزىق قانا ەمەس، سەن عاجاپ اقىنسىڭ! سەن دانىشپان اقىن بولاسىڭ. قۇلاشىن، كەڭ، جايىقتاي ەسىپ جاتىر، تىنىسىڭ مول، قىرىق كۇنشىلىك ءشولدى العان تولەگەننىڭ بوز جورعاسى ءتارىزدى. ءتىلىڭ ورالىمدى، ورالىم اق. ءتىلىڭ بازاربايدىڭ بايلىعىڭداي اق مۇلدە باي ەكەن. اقىنسىڭ، ۇلكەن اقىن بولاسىڭ! باسە اۋ، ويلاۋشى ەدىم، وسىنىڭ ءتىلى قالاي ورالىمدى دەپ. سويتسەم، ورالىم...
اقىننىڭ ءتىلى كۇرمەلىپ قالدى ما، تاعى دا ۇندەمەي تەك ورنىنان تۇردى. ەكى قولىن جايىپ، العا ءجۇردى دە:
— كەلشى! كەلشى، باۋىرىم، اقىن باسىڭدى قۇشاقتاپ، اقىلدى اق ماڭدايىڭنان سۇيەيىن!
اقىن قولىن سوزدى. بيىكباي نە دەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ قالدى دا، ماڭدايىن توستى. اقىن بيىكبايدى قۇشاقتاپ، اراق ءيسى مۇڭكىگەن سىلەكەيىن ونىڭ دانىشپان سولعالى تۇرعان ماڭدايىنا اياۋسىز اق جاقتى.
بۇل ەكەۋى وسىلايشا قۇشاقتاسىپ تۇرعاندا كورشى بولمەدەگى تورتەۋ كەلىپ كىردى. كۇزەنباي اڭ-تاڭ بوپ سوستيا قالدى.
— و، دەگەن اي، ەكى اقىن تابىسىپ كەتىپتى عوي! — دەدى نۇرمولدا.
— جابىسىپ قالعان با؟ — دەدى كوبەن.
— اقىن جۇرەك ۇعىسقان دا! — دەدى دوسوۆ.
ەكەۋى قۇشاعىن ارەڭ جازدى.
— كەشىرىڭىزدەر، ءبىز عانا قاۋىشتىق! — دەدى اقىن ءتىلىن بۇراي سويلەپ.
— ءيا، ءبىز تۋىس... — دەپ باردى دا بيىكباي كىلت توقتادى.
ءومىر بويى اڭداس بوپ كەلگەن قۋ ساسقانىنان اۋزىن باسا قويدى. اسىرەسە، ءوزىن ءىنى ساناپ كەلگەن، ءبىر اۋىز جامان ءسوز ايتپاعان، قايتا كىسى كەلسە ماپازداپ وتىراتىن نۇرمولدادان سەسكەندى. ساسقانىنان:
— تۇيەنىڭ كورولى قالىپ قويدى عوي! وسىندايدا جۇرەگىڭدى لۇپىلدەتكەن قۋانىشىڭدى دا ايتا الماعانىڭ وكىنىشتى ەكەن. وكىنىشتى-اق.
ءبىراق، ونىڭ بۇل سوزىنە دە ءمان بەرۋشى بولمادى. كوپ اسقا وتىردى. بولمە تىنا قالدى. دوسوۆ قانا ەلەڭدەپ، الگى ءبىر كەزدەگى جەر جايلى، ەڭبەك تۋرالى ءسوزدى جەگەن تاماعىمەن بىرگە شايناپ جۇتقىسى كەلگەندەي، نەمەسە، ۇمىتپاي تۇرعاندا قويىن داپتەرىنە جازىپ قويعىسى كوپ سەرگەك وتىردى.
III
قوناقتارىن ۇيىنەن شىعارىپ كەلە جاتىپ، نۇرمولدا ولارعا ءبىر اڭگىمە ايتپاق بولعانداي بۇرىلا قارادى دا، توقتاپ تۇرىپ، كولحوزدىڭ كوشەسىن، ونىڭ ىشىندە كارل ماركس كوشەسىن نۇسقادى:
— قاراڭىزدار، ەندى ءبىر تورت-بەس جىلدا ناق شۇبار اۋىلى سياقتى بولادى! — دەدى. — تاعى ءبىر قىزىق اڭگىمە بار. سىزدەردىڭ كەشەدەن بەرى ىشكەن سۋلارىڭىز ءتاتتى مە، اششى ما؟
— سۋ ما؟ — دەدى كۇزەنباي.
— ءيا، اۋىز سۋدى ايتامىن.
— كادىمگى سۋ ەمەس پە؟
— كادىمگى بولعاندا، سۋ وزگەشە سۋ. وتكەن جىلى عانا بۇل كولحوزدىڭ اۋىز سۋى ءارى كەرمەك، ءارى لاس بولاتىن. وندا سۋدى مىناۋ ءبىر جىلىمشىلاپ اعىپ جاتقان مۇقىرى وزەنىنەن ىشەتىنبىز. ماسەلەنى اۋىز سۋدان باستادىق. بىرنەشە جەردى بۇرعىلاپ جەر استىنان ءتاتتى، تۇششى سۋ تاپتىق. ءقازىر كولحوزشىلار سۋدى كولونكالاردان الادى.
— اراق ىشپەگەن مەن بولماسام، مىناۋ اقىن سۋدىڭ ءدامىن دە بايقاعان جوق! — دەپ كۇزەنباي كۇلىپ قويدى.
بۇل كەزدە باستىقتىڭ نازارىن اۋدارعان باسقا ءبىر جاي بولدى. كولحوزدىڭ باس كوشەسىن شاڭعا بوكتىرىپ، «بەلارۋس» تراكتورىمەن بىرەۋ بەزىلدەتىپ كەلە جاتتى. نە قاتتى جۇرىستەن، نە ايداي الماعاندىقتان بولار، تراكتور جان-جاعىنا بۇلتاقتاپ، تەڭسەلىپ كەلەدى. الدابەرگەنوۆتىڭ بەتى سۇپ-سۇر بوپ، قانى قاشىپ كەتتى. ناق ءبىر تىلسىم جاساپ تاستاعانداي ورنىنان قوزعالا الماي مەلشيىپ تۇردى دا قالدى. تراكتورشى ءجۇرىسىن باسەڭدەتكەن جوق. سول بۇلعاقتاعان كۇيى جاناي وتە بەرمەك ەدى، نۇرمولدا قولىن كوتەردى. ول كىلت توقتادى. تراكتور سولق ەتىپ، تەڭسەلىپ بارىپ ارەڭ تۇردى. توڭىرەكتى قىپ-قىزىل شاڭ. باسىپ كەتتى.
— ءاي، جىگىتىم، بەرى كەل!
الدابەرگەنوۆ قولىن كوتەرىپ شاقىردى دا ءوزى شاڭنان شەگىنشەكتەپ، جولدىڭ جاعاسىنداعى ارىقتان اتتاپ، شىعارىپ كەلە جاتقان قوناقتارعا جاقىندادى. بەت-اۋزى جاعال-جاعال، ۇرپەك باس قارا جىگىت تۇرعاندارعا جاقىندادى. سالەم بەرگەن جوق، سوستيا كەلىپ، جاقىنداماي توقتادى. «سەندەرگە نە كەرەك؟» دەگەندەي تۇرعاندارعا باجىرايا قارادى.
— بەرى، جاقىن كەل! — دەدى نۇرمولدا:
جىگىت تاعى دا بىر-ەكى قادام باستى دا، قايتا توقتادى.
— اتىڭ كىم؟
— امانبول.
— امانبول بولساڭ امان بول. ال مىنا اعالارىڭمەن، ۇلكەن كىسىلەرمەن، قوناقتارمەن، مىنا مەنىمەن امانداسپايسىڭ با؟ الدە اتىڭدى امانبول قويعاندا، ەشكىممەن اماندىق سۇراسپا دەپ قويعان با ەدى؟
الدابەرگەنوۆ كۇلدى، تراكتورشى دا كۇلدى. مارجانداي تىزىلگەن اپپاق ءىرى تىستەرىن ەرىنىمەن قىمتاپ، جىمىرا كۇلدى.
— بايقاماعانسىزدار عوي، مەن باسىمدى يزەپ امانداستىم!
— ونىڭ دۇرىس اق بولسىن. قايدا اسىعىپ باراسىڭ؟
— شوپكە.
— قايداعى شوپكە؟
— تاۋداعى.
— كۇندەگى ءجۇرىسىن وسى ما؟
— وسى.
— مىناۋ اۋىل، مىناۋ اۋىلدىڭ ناق ورتاسىنداعى باس كوشە. اناۋ مەكتەپ. ويناپ جۇرگەن، مەكتەپكە كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ۇلكەندى-كىشىلى بالالار بار. ءبىرى بولماسا، ءبىرىن باسىپ كەتسەڭ قايتەسىڭ؟
— باسىپ دەيسىز بە؟ — ول كۇلدى. — تراكتورمەن تۇگىل ءقازىر ادامدى اۆتوماشينامەن دە باسا المايسىڭ.
— بىرەۋدى باسىپ كەتكىڭ كەلىپ پە ەدى؟
— جوق ءا، جان كەرەك بولسا وزدەرى دە تۇسپەيدى.
— ال سەن باسپاي-اق قوي، ولار تۇسپەسىن. سوندا اۋىلدىڭ اۋاسىن لاستاۋعا بولا ما؟
— ءقازىر-اق جەل ايداپ كەتەدى.
— امانبولىم امان بول، جاۋابىڭا بولايىن! سەنىڭ سەمياڭ، بالا-شاعاڭ بار ما؟
— اكە-شەشەم بار. بالا دا، شاعا دا جوق.
— سۇيگەن قىزىڭ بار ما؟
— بار.
— ول قايدا؟
— وسى اۋىلدا.
— سەن باسقانى اياماساڭ دا، سول سۇيگەن قىزىڭدى ايامايسىڭ با؟ سەن جۇمىسقا كەتەردە وعان قىپ-قىزىل شاڭ جۇتقىزىپ كەتتىڭ عوي. مەن بىلسەم، ول ناق ءقازىر بەكەر تۇرعان جوق. ءوز ءۇيىنىڭ نە تەرەزەسىنەن، نە ەسىگىنەن سەنىڭ مىنا ءجۇرىسىڭدى قاراپ تۇر.
جىگىت تومەن قارادى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟ ول ءقازىر تىسقا شىعىپ ماعان قاراپ تۇرعانى راس.
— سەن ونى تاڭ قالدىرماق بوپ، تراكتوردى وسىنشا قۋعىندادىڭ ءا؟
— تاڭ قالسىن دەمەدىم.
— و، جىگىتىم، ولاي بولمايدى. ەسىندە بولسىن، ايەل زاتى ەركەككە قاراعاندا قۋ كەلەدى. ولار ەركەكتىڭ دە سابىرلىسىن، سالماقتىسىن جاقسى كورەدى. ول سەنى ءقازىر كورىپ تۇرعاندا، سەنى ماقتاپ تۇرعان جوق. سابىرسىز، جاڭعالاق ەكەن نەمەسە ماقتانشاق ەكەن دەپ تۇر. جۇمىستا دا سابىر كەرەك. سەن ەگەر ءشوپتى دە وسىلاي اسىعىس شاپساڭ وندا جۇمىس وڭبايدى. ەڭ الدىمەن تراكتور سىنادى، ءشوپ شالا-پۇلا شابىلادى. مەن ساعان جۇمىستى دا بۇلايشا قۇيىنداتىپ ىستەۋگە كەڭەس بەرمەگەن بولار ەدىم. بارلىق ىستە سابىر كەرەك. اقىرىن ءجۇرىپ تە الىسقا بارۋعا بولادى. جاقسى تراكتورشى بولۋ عانا ەمەس، جاقسى جار، جاقسى اكە بولۋ ءۇشىن دە سابىرلى بولعان ارتىق.
جىگىت ونىڭ ءسوزىن ءۇنسىز تىڭدادى.
— ال جۇمىسىڭا بار، امانبول!
— قالادان كەلگەن اقىن «تراكتورشى بالانى باستىق باس ساپ ۇرساتىن بولار» دەپ ويلاعان ەدى. ءبىراق ولاي بولمادى. العاشقىدا قانى قاشىپ، قۋارىپ كەتكەنمەن رۋلدە وتىرعان جاس جىگىتتى، البىرتتىقتى كورگەن سوڭ نۇرمولدا تەز باسىلدى.
— ال، جىگىتتەر، شىعا سويلەسەيىك! — دەپ الدابەرگەنوۆ العا ءتۇستى. — اۋىل وسى. كەلىپ تۇرىڭدار. شۇبار بولسىن، مۇقىرى بولسىن ءبارىبىر. كەلىپ تۇرىڭدار. اقىل-كەڭەس، قول ۇشىن بەرەر جاردەم بولسا الۋعا دا، ەستۋگە دە ءازىرمىز. بۇل ەكى اۋىل بۇرىن ەشكىم كەلمەگەن، سىيلى قوناق كورمەگەن اۋىل ەمەس. كەزىندە اناۋ مۇحتاردان، سابيتتەن، عابيتتەن، الەكسەي سۋركوۆتەن باستاپ، قۇرمانبەك، قانابەكتەن باستاپ، تالاي-تالاي جازۋشى، اقىن، ارتيست، اتاقتى ازاماتتار كەلگەن، ات مىنگەن، شاپان كيگەن اۋىل. جولدارىڭ قۇتتى، قادامدارىڭ ءساتتى بولسىن. كەلىپ تۇرىڭدار!
«بىزگە كيگىزگەن شاپانىڭ، مىنگىزگەن اتىڭ قايدا؟» دەگەندەي، كۇزەنباي تۇتىگىپ، تومەن قارادى. نۇرمولدا جايدى سەزە قويدى دا، مۇنى دا جۋىپ-شايدى.
— ءقازىر كوكتەم. الاساپىران، جۇمىس كەزى. كۇزدە، جيىن-تەرىن كەزىندە تاعى سوعىڭىزدار. بۇل شاقىرعانىم.
نۇرمولدا قوناقتارىن باستاپ، اۋىلدان ۇزاي بەردى.
IV
دوسوۆ الدابەرگەنوۆپەن كوپتەن تانىس. تالاي رەت، سوناۋ 1946 جىلدان باستاپ الدەنەشە كەزدەسكەن. ءبىر كەزدە وسى الدابەرگەنوۆ جايلى ۇلكەن وچەرك جازامىن دەپ، ونىڭ اياعى نۇرمولدانىڭ قىزمەتتەن بوساۋ كەزىنە دەيىن سوزىلىپ، اقىرىندا باسىلماي قالعان. ءسويتىپ، ۇزاققا سوزىلعان وچەرك جازىلسا دا جارىق كورمەدى. ول تۇگىل، پىلدەي ەكى قالامگەر قوسىلا جازىپ، ەندى جارىق كورگەلى تۇرعان ۇلكەن كىتاپ تا شىقپاي قالدى.
ارناۋلى تاپسىرما بەرىپ جازدىرسا دا، وچەركتىڭ گازەت بەتىنە شىقپاي قالعانىنا رەداكتور قۋاندى دا، وچەرك اۆتورى ىشتەي سول الدابەرگەنوۆپەن بىرگە جازالانعان جانداي بوپ ءجابىر كورىپ ءجۇردى. دەمەك، ناق وسى ارادا الدابەرگەنوۆ پەن دوسوۆ «ايلاس قاتىن مۇڭداستىڭ» كەبىن كيىپ، ەكەۋى دە بەي-جاي ءجۇردى. بۇل جاي ەكەۋىن بۇرىنعىدان گورى دە دوستاستىرىپ جىبەردى.
دوس بولۋ وڭاي نارسە ەمەس. دوستاسۋشى ءبىر-بىرىنىڭ بويىنان وزدەرىنە لايىق، اركىم وزىنە ۇقساعان وزىنە ءتان ايتەۋىر ءبىر ءتاۋىر نارسە تابا بىلگەندىكتەن دە دوس بولادى. وسىمەن دوس بولا سالايىن دەگەنمەن دوس بولىپ جاراسا كەتۋ قيىن. مۇنداي دوستىق ەشقاشان الىسقا بارعان ەمەس. بۇل ەكەۋىنىڭ جاقىندىعىندا باسقا دا ءبىر تامىر بارداي ەدى. الدابەرگەنوۆ دوسوۆتىڭ بويىنان ءبىر قاسيەتتى ءارى اقاۋسىز، ءارى ءدال ءتۇسىپ تاپتى. ونىسى ءبىر بەرىلگەن ادامىنا دەگەن ادالدىعى ەدى. بارلىق جاقسى قاسيەت ءبىر ادامنىڭ بويىنان تابىلا بەرۋى مۇمكىن دە ەمەس. ءبىر ادامدى دوس تۇتىپ، ءىش تارتۋ ءۇشىن ءبىر عانا جاقسى مىنەزدىڭ، ءتاۋىر قاسيەتتىڭ بولۋى جەتكىلىكتى. ءمىنسىز دوس تابامىن دەۋشى دوسسىز قالادى. مۇنى نۇرمولدا دا جاقسى بىلەدى.
ال دۇرىسىنا كەلگەندە دوسوۆ قانداي جىگىت؟ ەڭ، الدىمەن ول اقىل ادامى ما؟ مۇنداي سۇراققا بىردەن جاۋاپ بەرۋ قيىن. راس، ول سوعىستا بوپتى. ودان ورالعالى بەر گازەتتە ىستەيدى. بار بولعانى وسى.
الدابەرگەنوۆتىڭ دە وسى دوسوۆ جايلى ويلاعانى بار. ءبارىبىر ول الگى ءبىر ادالدىق قاسيەت جايىنداعى ويىنا ەشتەڭە قوسا المادى. جۇرت قاتارىنداعى ءبىر جىگىتكە بۇل دا از قاسيەت ەمەس.
شىنىنا كەلگەندە، دوسوۆ اقىلدىڭ ادامى ما ەدى؟ بۇل اراسىن كەسىپ ايتۋ، نە سولاي ەدى دەپ ايتۋ قيىن. ءبىراق سەزىم ادامى ەكەنىنە قۇداي ايتۋ تاعى قيىندى. راس، ول كوپ وقىماعان ادام. ءبىراق كورگەنى كوپ، ازدى-كوپتى توقىعانى جانە بار. سودان دا بولار، ونىڭ ءبىر قاسيەتى ادامدى دۇرىس تانيتىن جانە قاتەلەسپەي تانيتىن. دەگەنمەن ول نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتى بىردەن تاني المادى. ول العاشقىدا ونى ەل اراسىنداعى كوپ پىسىقتىڭ، اناۋ ءبىر جىلداردىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى، ودان قالسا كوكىرەگىنە نان پىسكەن، بىلمەسە دە بىلەم دەپ، وقىماسا دا توقىدىم دەپ ۇعاتىن ءوزىمشىل تىراشتاردىڭ ب.ءىرى دەپ ۇقتى. كەيىن كەلە-كەلە وسى ءبىر وي ءبىر.دەن ەمەس، بىرتىندەپ، تاڭ الدىنداعى بوزالاڭداي جۇرە-جۇرە بارىپ سەيىلە باستادى. ونىڭ، كوز الدىنان ەلدىڭ، حالىقتىڭ قاراپايىم ادامى ءبىر كورىنسە، سول حالىقتىڭ، جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرازىن بويىنا جيناعان ازاماتى تاعى كورىنگەن-دى. سودان دا بولسا، ول نۇرمولدانى ۇناتىپ قانا قويماي، اقىل يەسىنىڭ ەمەس، تەك سەزىم ادامىنىڭ ىقىلاسىمەن سۇيگەن دە قۇرمەتتەگەن ەدى. اقىلمەن سۇيۋگە قاراعاندا سەزىممەن ءسۇيۋدىڭ الماعايىپ ەكەنىن بىلە تۇرىپ، ونىڭ وسى ادامعا ىقىلاسى ەرەكشە اۋدى. ونىڭ ول تۋرالى وچەرك ەمەس، ۇلكەن ءبىر تولعاۋ جازعىسى كەلدى. ارينە، ول اقىن ەمەس، ءبىراق، قينالىپ كەتسە ءوزىنىڭ شاما-شارقىن، ءالىن بىلمەي الەك بوپ جۇرگەن كەيبىر اقىنداي تولعاپ كەتەر قاۋقارى بار ەدى. ارزان جولعا بارمادى. بار ويىن، جاي قاراپايىم قارا سوزبەن باستادى. ءبارىبىر ونىسى اقىلدان ەمەس، سەزىمنەن تۋىنداپ، كەيبىر جامان ولەڭدەر سياقتى جاداعايلاۋ بوپ شىقتى. ءبىراق ءا دەگەندە ول ءوزى جازعان سوزدەردىڭ، جالاڭ دا جالپى ەكەنىنە ءمان بەرمەي، نە ويى جەتپەي، العاشقى ەت قىزۋمەن شابىتتانا وقىدى جانە اسا ءبىر جاقسى نارسەلەر ايتتىم دەپ انتەك ويلاپ قالدى. ول بىلايشا باستادى:
«ءبىز ادامبىز. ءبىراق، سەندە دە، وندا دا، مەندە دە كولەڭكە بار.
بورىك كيگەن مەن جاۋلىق تارتقاننىڭ ءبارى ادام، ال ولاردىڭ دا كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام تابيعاتتىڭ قالاۋلى تۇڭعىشى، زور قۇدىرەتى، ءبىراق ونىڭ كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام، ول جەردىڭ بەتىن كوركەمدەپ جاتقان اسقان الىپ شەبەر، ءبىراق ونىڭ كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام، ول دۇنيە اسەمدىگىن جىرلاۋشى ۋلى سۋرەتكەر، ءبىراق ونىڭ كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام، ول دۇنيە جارىعىن جاماپ-جاسقاپ جاتقان، سىمباتتاۋشى ءمۇسىنشى، ءبىراق ونىڭ كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام، ول مىناۋ الەمدەگى جەتى كەرەمەتتەن باستاپ، بارلىق عاجاپتاردى ءوزىنىڭ اقىل-ويىمەن جاساپ كەلە جاتقان دانىشپان، ءبىراق ونىڭ كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام، ول مىنا عاجاپ الەمدەگى اقىل-ويدىڭ، ءفالسافا مەن پاراساتتىڭ جيىنتىعى، ءبىراق ونىڭ كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام، ول XX عاسىردىڭ كەرەمەتتەرىن جاساعان، الەم كەڭىستىگىن يگەرىپ جاتقان الىپ كۇش، ول گاگارين مەن تيتوۆ، ەنشتەين مەن كۋرچاتوۆ، كيۋري مەن كوروليەۆ، ءبىراق ولاردىڭ دا كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام، ول سوناۋ ەگيپەت ۇيىندەلەرىنەن، تاجماحالدان باستاپ اتوم مەن الىپ راكەتالاردى جاساۋشى، ءبىراق ونىڭ كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام، ول وسىناۋ جارىق دۇنيەدەگى بارلىق بايلىقتى، يگىلىكتى جاساۋشى، ءبىراق ونىڭ كولەڭكەسى بار.
ادام با، ادام، ول مىناۋ دۇنيەنىڭ مۇراگەرى، جالعىز تىرەگى، ءبىراق ونىڭ كولەڭكەسى بار.
«دۇنيەدە قانداي باقىتتى، قانداي داڭقتى، قانداي باتىر، قانداي اقىلدى ادام بولماسىن، ونىڭ كولەڭكەسى بار»، — دەپ جازدى ول.
ەگەر ول وسى ويىن سوزا بەرسە بىلاي بوپ شىعار ەدى. نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ دوسوۆتىڭ سۇيىكتى ادامى، ول ەڭ الدىمەن ادام، كادىمگى قاراپايىم ادام، ونىڭ وزىنە لايىق، وزىنە شاق كولەڭكەسى بار.
الدابەرگەنوۆتىڭ كەۋدەسىندە ەكى بىردەي «التىن جۇلدىز» مەدالى جارقىرايدى، ءبىراق، ونىڭ ءوزى سول التىن جۇلدىزدارداي بارلىق جاعىنان بىردەي جارقىراپ تۇرعان جوق، دەمەك، ونىڭ كولەڭكەسى بار. كەرەك دەسەڭ التىندا دا كولەڭكە بار.
ال سەن ءبىر ەرەكشە باقىتتى ادام بول، ساعان كۇن ءوزىنىڭ نۇرىن وزگەدەن ەرەكشە اق تۇسىرەدى دەيىك، كۇن نۇرى سەنىڭ توبەڭنەن تومەن قاراي شانشىلا قويىلىپ تۇرادى ەكەن دەيىك، ءبارىبىر سەنىڭ ءوز تابانىڭنىڭ استىندا ءوز كولەڭكەڭ بار.
دۇنيەدە كولەڭكەسىز ەشتەڭە جوق. سەندە دە، وندا دا، مەندە دە كولەڭكە بار. — بۇل جەردە تابيعات قۇدىرەتىن، ونىڭ عاجابى مەن كەرەمەتىن ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ قاي قايسىمىزدىڭ بولسىن جاساعان كەرەمەتتەرىمىز، جازعان شىعارمامىز، سالعان سۋرەتتەرىمىز ءومىردىڭ ءوز تۇرقىنان ارتىق ەمەس، بىزدىكى سول ءومىردى، سول تابيعات سىرلارىن بىلۋگە، دۇرىس تۇسىنۋگە كومەكشى عانا. ال كەرەك بولسا سول تابيعاتتىڭ وزىندە دە كولەڭكە، ءمىن بار...
ناق وسىلايشا ەتىپ ول جازارىن جازدى دەلىك. ارينە، العاشقىدا ول وزىنشە تاۋىپ ايتتىم دەپ ءماز دە بوپ قالدى. ءبىراق، نەگىزگى ويىن، ادام جانە ونىڭ كولەڭكەسى جايلى ايتپاق بولعانداعى ويىن جوندەپ ايتا الماعانىنا رەنجىدى. ونىڭ، ايتايىن دەگەنى جالپى ادامزات جانە كولەڭكە تۋرالى ەمەس، الدابەرگەنوۆ جانە ونىڭ كولەڭكەسى جايلى بولماق ەدى. ول ويىن ءدال بەرە الماي، ويقاستاپ الىس كەتتى. سوڭعى جاعىن ءيىپ ارەڭ اكەلگەندەي بولدى. ءبىراق ءبارىبىر كوڭىلىنەن شىقپادى.
تاپتىم دەپ ويلادى ول. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى جاستىق، البىرت ويدىڭ باس بىلىگى ەمەس، اساۋ قيالدىڭ تۋماسى ەدى. تىم كوتەرىڭكىلىگى، بيىكتىگى بولماسا، جانى دا، قانى دا جوق، جاسىق ويدان، جاس ويدان تۋعان سياقتى، ارزان وي ەدى. قايتا العاشقى ۇزاق ويدان گورى، سوڭعى ەكى سوزدە، «الدابەرگەنوۆ جانە ونىڭ كولەڭكەسى»، دەگەن سوزدەردە ونىڭ ايتپاق بولعان ويىنا سورەلەس ءماندى جاي بار-دى. ال ەگەر تالاسا كەتسە، دۇنيەدە كولەڭكەسىز ەشتەڭە بولمايتىنى ەشبىر دالەلدى دە، ىستىق ءسوزدى دە كەرەك ەتپەيدى ەمەس پە؟ ارينە، دوسوۆ ايتپاق بوپ وتىرعان كولەڭكەدە وزگەشە ءمان، ەرەكشە ساپا بولار. ول وسى ءبىر سوزىمەن ءوزىنىڭ جاقسى كورگەن سۇيىكتى ادامىنىڭ دا كولەڭكە جاعىن كورىپ، سونى انىق ايتقالى وتىرعان شىعار، ءيا، الدابەرگەنوۆ نۇرمولدانىڭ دا كولەڭكەسى — كەمشىلىگى بار. سونىمەن بىرگە ول الدابەرگەنوۆتىڭ ەڭبەكپەن شىققان ادال اتىنا، دانقىنا كۇيە جاعۋشىلاردى، ارىزقويلار مەن كۇنشىلەردى ونىڭ كولەڭكەسى ەدى دەگىسى كەلگەن ەدى. بۇل ويى وڭدى بوپ شىقپاعانىن ول ەندى سەزدى. شىن قينالعان كەزدە قالامگەردىڭ باسىنا، ول كىشى بولسىن، ۇلكەن بولسىن، نە كەلىپ، نە كەتپەيدى دەيسىز. ءتىلشى باسى دا اڭكى-تاڭكى بوپ ەدى. ناق وسى قىسىلىپ وتىرعاندا ونىڭ ەسىنە باباسى دوستىڭ ءارى زامانداسى، ءارى اۋىلداسى، ەل اراسىنداعى جاقىن مۇڭداس، جاقسى دوسى قۇلىنشاق ايتتى دەگەن ءبىر ءسوز ءتۇستى. قۇلىنشاق ءبىر تايپا ەلدىڭ اقىلدىسى، ءسوز بىلەرى عانا ەمەس، ءبىر ولكەنىڭ اقىنى، ايتقىشى بولعان ادام. ول ايتىپ وتىرادى ەكەن: «بالانىڭ اتى بالا، باس ب ا ق ەمەس. ال بالانىڭ دا بالاسى بار. ەڭ الدىمەن بالانىڭ ءتورت ءتۇرى بولادى. ءبىرىنشى بالا — ءۇي بالاسى، ەكىنشى بالا — اۋىل بالاسى، ءۇشىنشى بالا — ايماق بالاسى، ءتورتىنشى بالا، ەڭ جاقسى بالا — ەل بالاسى. ەل بالاسى الدىمەن ەلدىڭ ەلدىگىن ويلار. ءوز باسىنىڭ عانا ەمەس، دۇنيەنىڭ باسقاعا دا كەڭدىگىن ويلار. ەل بالاسى ەگىز بولا بەرمەيدى. ول كوبىنەسە جالقى تۋادى. ويتكەنى ونى حالقى تۋادى. ول ەلىم دەپ بەلىن بۋادى. اتانىڭ جولىن قۋادى. اۋىل بالاسىن ايلالاپ، ايماق بالاسىن ايمالاپ سوڭىنا ەرتەدى. ءۇي بالاسى ءۇي كۇشىك، وت باسىندا، وشاق قاسىندا قالادى...»
دوسوۆ قۇلىنشاق اقىن ايتتى دەگەن وسى ءبىر ءسوزدى ەسىنە بەكەر العان جوق. الدابەرگەنوۆ نۇرمولدا بالا بولسا، قاي بالاعا جاتار ەدى؟ ول وسىنى ويلادى. ءيا، باسە، قاي بالاعا جاتار ەدى؟ ءبىراق ول اقىن اتاسى قالدىرعان ءسوزدى دۇرىس ءتۇسىنۋدى ويلادى. بالانىڭ اتى بالا، باس ب ا ق ەمەس دەگەنى، تۋعاندا بالانىڭ ءبارى بالا دەگەنى بولسا، بالانىڭ دا بالاسى بار دەگەنى، وسە كەلە ول دا وزگەرەدى دەگەنى... بىرەۋ ءۇي بالاسى بوپ ءوز وشاعىنىڭ باسىندا، سودان اتتاپ اسا الماي قالسا، ەندى ءبىرى اۋىل بالاسى بوپ بىتەدى، ودان قالسا ايماق بالاسى بوپ كەتەدى. ەل بالاسى ىلۋدە ءبىرى بولادى. الدابەرگەنوۆ بىردەن ەل بالاسى بولا قالعان جوق. ول اۋەلدە ءۇي. بالاسى بوپ ءوستى، اۋىل بالاسى بوپ جەتىلدى، بالاسى بول كوزگە ءتۇستى، ەل بالاسى بوپ اتاعى شىقتى. ول الدابەرگەنوۆ حاقىنداعى جاقسى ويىنان تايعان ەمەس. ونىڭ قيمىلى، ءىسى بىرىنەن ءبىرى اسىپ جاتاتىنداي بوپ كورىنەدى. اسىرەسە، وسى كارل ماركس اتىنداعى كولحوزعا كەلگەننەن كەيىنگى ءبىر قىلىعى ونى قاتتى تاڭ قالدىردى. ول مۇقىردان شۇبارعا ءبىر توپ ادام جىبەرىپتى.
— شۇبارعا بارىڭدار، ولاردىڭ قالاي ەڭبەك ەتەتىنىن ءوز كوزدەرىڭمەن كورىڭدەر! اسىرەسە، قىزىلشانى قالاي كۇتۋدى ۇيرەنىڭدەر! — دەگەن ول.
بۇل ەڭبەك زايا كەتكەن جوق. مۇقىرلىقتار شۇبار اۋىلىنىڭ ەڭبەككەرى ەڭبەك ەتە باستادى. ونىڭ ناتيجەسىن كولحوزدىڭ كەيىنگى كەزدەگى وسۋىنەن كورۋ ءتىپتى دە قيىن ەمەس-تى.
ايتا بىلگەن ادامعا بۇل دا ءبىر اڭىزدى اڭگىمە ەدى. ءبىراق، ناق ءقازىر ءتىلشى وعان ءجوندى ءمان بەرە العان جوق. ويتكەنى ول قانشا تومەن ءتۇستىم، شىندىقتى ەندى كورە باستادىم دەگەنمەن ءوزىنىڭ بيىكتەۋ، شالقىما ويىنىڭ قاناتىندا جۇرگەن ءتارىزدى ەدى. ناقا ءبىر قاس قىلعانداي سول ءبىر اسقاق ويعا قايتا ورالدى. مالايسارى تاۋلارىن جاياۋ كەزۋدى ويلادى. جولاماننان باستاپ، تالدىقورعان تەمىر جول ستانسياسىنا دەيىن كەزىپ شىقسا، تەمىر جولدىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرسا، دىتكە العان جەردى، الدابەرگەنوۆتىڭ سۋرەتى سالىنعان جارتاستى تابار ەدىم دەپ ءتۇيدى. ال جارتاستى تاپتى دەلىك. ونى قايتپەك؟ جارتاستى كوشىرىپ، ارقالاپ كەتە المايدى. سۋرەتتى كوشىرۋ دە قولدان كەلمەيدى. جارتاستىڭ بەتىنە كۇيەمەن سالىنعان سۋرەتتە تۇرعان نە بار؟ الدابەرگەنوۆ بۇدان الدەنەشە جىل بۇرىن تۋىپ، سۋرەتى، ءوڭ-تۇسى قانداي ادام ەكەنى بەلگىسىز جان ەمەس، ماحامبەت تە، امانكەلدى دە ەمەس. ونىڭ مىڭ سان سۋرەتى بار. ءوزى كوز الدىندا ءجۇر. ايتەۋىر، ءابىلحان قاستەيەۆتىڭ سوناۋ 1929 جىلى، تۋركسيب جول قۇرىلىسىندا جۇرگەندە، ەكەۋى دە تەمىر جولدىڭ قارا جۇمىسىن بىرگە ىستەپ، كەتپەنشى بوپ جۇرگەندە نۇرمولدانىڭ سۋرەتىن جارتاستىڭ بەتىنە سالعانى راس. ونىڭ وسى كۇنگە دەيىن وشپەي تۇرعانىنا كىم كەپىل؟ زامان، ۋاقىت جەلى، جاۋىن-شاشىن جارتاسقا كۇيەمەن سالعان سۋرەت تۇگىل، قاشاپ سالعان تاڭبالاردى دا وشىرە الاتىن قۇدىرەتى بارىن كىم بىلمەيدى. ءبىراق، جەل كولەڭكەلەردى وشىرە المايدى، ونى جوق ەتۋگە ونىڭ تۇگىل باسقا قۇدىرەتتىڭ دە كۇشى جەتپەيدى. كولەڭكەلەر كۇن سونگەندە ءبىر-اق قۇريدى. ونى قۇرتۋ ەشبىر پەندەنىڭ قولىنان كەلمەيدى. كۇن باردا كولەڭكە بار. كۇن كولەڭكەلەردى وزىمەن بىرگە الا جۇرەدى.
ول «ەل بالاسى» دەگەندى قويا تۇرىپ، «كۇن بار دا كولەڭكە بار» دەپ اق قاعازدىڭ ناق ورتاسىنا ۇلكەن ەتىپ جازىپ تا قويدى. ول وسى جازۋعا، ءوز جازۋىنا ءوزى قىزىقتاي قاراپ كوپ وتىردى.
ونىڭ شىندىققا ەداۋىر جاقىنداۋ، ءبىرقىدىرۋ ءتاۋىر ويى ءبارىبىر «ادام جانە كولەڭكە» دەگەن ءسوزدىڭ توڭىرەگىنەن تۋىندادى. بۇل سوزدەن شوشىنۋ بەكەر. «كولەڭكە» دەگەن سونشالىق ءبىر قورقىنىشتى نارسە ەمەس. كولەڭكەنىڭ اتى كولەڭكە، ول ادام بار جەردە بولادى. كولەڭكەنىڭ اتى كولەڭكە، ول كۇنمەن بىرگە كەلىپ، بىرگە كەتەدى. ادام بار جەردە كولەڭكە بار. ول عانا ەمەس، كۇن بار جەردە كولەڭكە بار. كۇن كولەڭكەنى وزىمەن بىرگە الا كەلەدى. دەمەك، كولەڭكە وزىنەن-وزى تۇسپەيدى، ول كۇن بار جەردە، ادام بار جەردە، ءيا، جاقسى مەن جاقسىلىق بار جەردە بىرگە جۇرەدى.
گازەتتىڭ قاتارداعى كوپ تىلشىلەرىنىڭ ءبىرى دوسوۆقا ءفالسافا ايتۋ ارينە قيىن دا، ارتىق تا شىعار. ءبىراق ول وزىنە كەرەك بولعاندا «ەل بالاسى»، «كۇن جانە كولەڭكە» دەگەن ۇعىمدار توڭىرەگىندە وسىنداي ءبىر پەندەشىلدىك تۇيىنگە توقتاعان ەدى.
ول بۇل اۋىلدان وسىنداي ءبىر جىلى ويمەن اتتاندى.
V
الدابەرگەنوۆ قوناقتارىن مۇقىردان الماتىعا قاراي شىعارىپ سالدى. بۇلار سارىوزەككە جەتپەي، قارا جوندا توقتادى. وسى جەردەن ايرىلىستى. قوناقتار ۇزاپ كەتكەندە بارىپ، نۇرمولدا جول ۇستىندە تۇرعان ماشينادان الىستاپ، جوتاداعى قوڭىر تەبەنىڭ باسىنا ورمەلەدى. ونىڭ كوزىنە تانىس شوقى وتتاي باسىلدى. جۇرەگى ءجيى-جيى سوقتى. سوندا دا بولسا توبەنىڭ باسىنا قالاي شىققانىن سەزبەي قالدى.
توبەنىڭ ناق باسىنا شىعىپ، ارتىنا بۇرىلعاندا باتىس جاقتا ءوزىنىڭ بەتى سياقتى ءاجىم-اجىم، قاتپار-قاتپار بوپ مالايسارى تاۋلارى جاتتى. مالايسارى، مالايسارى! جاس كەزدىڭ قيال تەربەگەن ساعىمىمەن، جەلىمەن، سۋىعىمەن، ىستىعىمەن تەربەگەن سەرىگى! جاس كەزدە، بالا كەزدە، جىگىت كەزدە ءاربىر شوقىسىنا ءبىر شىققان كارى تاۋ!
بۇلاعىنىڭ مۇزداي سۋىن ىشكەن، تازا اۋاسىن، ىستىق جەلىن، اڭىزاق كەرىمسالىن جۇتقان جەر. مالايسارى ونىڭ تۋعان جەرى، تەربەلگەن بەسىگى. ول ويلاپ كەتتى. كەيدە تىم الىس قالعان، كوپ ۋاقىت بولعان جاستىق كەز، وسى ساتتە ءبارى دە كەشە عانا وتكەندەي بوپ كوز الدىنان زىمىراپ وتە باستادى. ءبارى دە، ءبارى كەشە عانا وتكەن سياقتى اۋ! سوناۋ كورىنگەن قىزىل جوساداي تاۋدىڭ ويىندا ەل وتىراتىن. قوي قايىرىپ، كەشكە قاراي اۋىلعا بەتتەگەندە سول ءبىر مۇجىلگەن جارتى تاۋدى بەتكە الىپ، نىسانا ەتىپ جۇرەتىن. وعان مىنا تاۋدىڭ ءاربىر جىراسى، ءاربىر سايى، ءاربىر بۇلاعى، ءاربىر جايىلىمى، ەل قوناتىن ويپاڭى تانىس. وعان وسى تاۋدىڭ ءاربىر تاسى تانىس.
ول وسى ءبىر بەسىگىنە، جاس كەزدىڭ بەسىگىنە سازارىپ ۇزاق قاراپ قالدى. ونىڭ ورگە، شوقىعا شىققان كەزدە ءجيى-جيى سوققان جۇرەگى «مالايسارى، مالايسارى» دەپ تۇك تۇك ەتىپ تۇر. ءوزى دە بايقاماي قالدى بىلەم، ونىڭ كوڭىلى بوساپ كەتتى، كوزىنە جاس كەلدى. ونى دا ەلەن ەتپەي، تاۋعا، تۋعان جەر كەلبەتىنە، ونىڭ تانىس سۋرەتىنە ۇزاق قارادى. ونىڭ ويىنا وتكەن ءومىر سوقپاعى قايتا ورالدى. جۇرەكتى تىرناپ، ءىشتى اشىتىپ كەتكەندەي اۋىزىنا كەرمەك، تۇزدى ءدام كەلدى. جۇرەگى بۇلكىلدەپ، باۋىرى سولقىلداپ كەتتى. ەگىلىپ تۇرعانىن ەندى بايقادى. باتىردىڭ يىعىڭداي كەڭ يىعى بۇلكىلدەپ، اياققاپتاي كەۋدەسى ءدىر-دىر قاعىپ، سەلكىلدەپ تۇر ەكەن. باسقانى بىلاي قويعاندا ناق ءقازىر باسىنا سان رەت شىققان، سان رەت دەم اپ، تىنىستاعان. مىنە، ول كوپ جىل وتكەن سوڭ، بالالىقتىڭ سۇيىكتى شوقىسىنا قايتا شىقتى. جۇرەگى قاتتى دا ءجيى دە سوقتى. ول قۋانعاننان سوقتى. جاستىعىن ەسكە الا سوقتى. ول بالالىقتى، جاستىقتى، جىگىتتىكتى ەسكە تۇسىرگەندىكتەن سوقتى.
ونىڭ جۇرەگى ناق ءقازىر تۋعان جەرىن كوز الدىنا كەلتىرگەن قۋانىشتان جىلادى. تۇك تۇك سوققان جۇرەكتىڭ دۇبىرىنەن «مالايسارى، مالايسارى» دەگەن سوزبەن بىرگە، «قايران جەر، تۋعان جەر، كەشەگى ۇلانىڭ وزىڭدەي بولدى. مەنىڭ دە بەتىم وزىڭدەي ايعىز-ايعىز، وزىڭدەي تارعىل تارعىل، وزىڭدەي قاتپار-قاتپار. مەنىڭ دە جۇرەگىم وزىڭدەي ءتىلىم-تىلىم، وزىڭدەي جوسا-جوسا. مەنىڭ دە كوز الدىم وزىڭدەي بۇلدىرايدى، ساعىم تارتادى. مەن دە وزىڭدەي سامارقاۋ تارتتىم، مەن دە وزىڭدەي ءمۇجىلدىم. كۇز كەلگەندە سالقىن تارتقان تاسىنداي سۋىنا باستادىم» دەگەن سوزدەردى ايتىپ تۇرعانداي ەدى. ءيا، ونىڭ جۇرەگى ناق وسى ءبىر شاقتا كۇمبىرلەپ سويلەپ تۇرعان سىندى ەدى. ءيا، قۇس ەكەش قۇس تا ءوزى سالعان ۇياسىن كورگەندە ءبىر تولقيدى، ونى شىر اينالىپ وتەدى. ول كوزىنە ىستىق كورىنەدى، وتتاي باسىلادى. قۇس ۇياسىن، قىران تۇعىرىن ساعىنادى، ادام تۋعان جەرىن كورگەندە قانداي باقىتتى، قانداي اتاقتى، قانداي الىپ، قانداي مىقتى بولسا دا نە كوزىنە جاس الادى، نە سولقىلداپ جۇرەگىنەن جىلايدى. باقىتتى ادام تۋعان جەرىن كورگەندە سول بەرگەن ابىرويىنا تاۋبە ەتىپ جىلايدى، سورلى بولسا، قايعىسىن ايتىپ، مۇڭىن شاعىپ جىلايدى. قانداي مىقتى بولسا دا جەرگە شىر ەتىپ تۇسكەندە ءبىر جىلايدى، ەسەيگەن كەزدە ەسكى بەسىگىنىڭ جورگەك ءيىسى مۇرنىنا كەلگەندە، تاعى ءبىر جىلايدى.
كۇن ەڭكەيىپ بارا جاتتى. نۇرمولدا قالىڭ دا، قىزىق تا، مۇڭدى دا ويعا باتىپ، شوقى باسىندا كوپ تۇرىپ قالدى. وسى كەزدە ول ءوزى تۋعان، وسكەن مالايسارى تاۋىنىڭ قوڭىر شوقىسىنىڭ باسىنا ءمارمار تاستاپ ورناتىپ قويعان ماڭگىلىك ەسكەرتكىش ءتارىزدى ەدى.
You Might Also Like
-
حريستيان يسپاندار اندالۋسيا مەملەكەتىن قۇلاتقاننان كەيىن بۇرىن سوڭدى بولماعان جابايىلىقپەن ءبىلىم ورتالىعى بولعان اندالۋسياداعى مۇسىلمانداردى جويىپ جىبەردى. كەيىن تەڭدەسى جوق ونەر تۋىندىلارىن قيراتى...
