انا ءتىلى ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ ءتىل بايلىعىن دامىتۋ
انا ءتىلى ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ ءتىل بايلىعىن دامىتۋ
باستاۋىش مەكتەپتە وقىتىلاتىن ءار ءپاننىڭ وقۋشى ءتىلىن دامىتۋعا قوسار ۇلەسى بولعانمەن، بۇل ۇلكەن مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋدا «انا ءتىلى» ءپانىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى زور. ءپاننىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءوزى – وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ. جانە سوزدىك قورمەن قوسا وقۋشىنىڭ ءتىل مادەنيەتى نورمالارىن مەڭگەرۋىنە تۇرتكى بولادى. وقۋشىلاردىڭ تازا، جاتىق، تۇسىنىكتى سويلەۋىن قالىپتاستىرۋ – وسى ءپاننىڭ مىندەتتەرىنىڭ باستىسى. وسى ورايدا بەلگىلى عالىم ن. ۋالييەۆ: «ءتىل مادەنيەتى دەگەنىمىز – سويلەۋدەگى، جازۋداعى سىپايىلىق، ىزەتتىلىك قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ايقىن ويلىلىق، ءسوزدى ءدال ايىرۋ شەبەرلىگى، سويلەۋ ونەرىنە شىنىققاندىق»، - دەيدى. جالپى، انا ءتىلى ساباعى ارقىلى جازۋ مەن سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ العىشارتى قالانادى. ساباق ۇستىندە جاڭا ءسوز ۇيرەتىلۋمەن قاتار سول ءسوزدى دۇرىس قولدانۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى ءمۇعالىم تاراپىنان ەسكەرتىلىپ، انا ءتىلىنىڭ ۇلىلىعى، بايلىعى تۋرالى ماسەلە كەشەندى قاراستىرىلعاندا عانا وڭ شەشىمىن تاپپاق.
ءتىل بايلىعى - ءسوز بايلىعى. لينگۆيست - عالىم م. بالاقايەۆتىڭ: «انا ءتىلىن جاقسى ءبىلۋ - اركىمنىڭ ازاماتتىق بورىشى. ەگەر ءاربىر ءسوزدى ورنىمەن جۇمساي ءبىلىپ، ايتقان ويى مازمۇندى، نىساناعا ءدال تيەتىندەي ۇعىمدى شىعىپ، تىڭداۋشىسىن باۋراپ الارداي اسەرلى بولسا، انا ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى سوندا عانا سەزىلەر ەدى. ال مۇنداي شەبەرلىك تەك ءتىل مادەنيەتى جوعارى ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەر جايت»، - دەگەن پىكىرىمەن كەلىسپەسكە بولمايدى.
باستاۋىش مەكتەپتە انا ءتىلى ساباعىندا سوزدىك قوردى دامىتۋ جۇمىستارى ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەر ارقىلى جۇزەگە اسادى:
♦ سۇراق - جاۋاپ؛
♦ اڭگىمەلەسۋ؛
♦ اڭگىمەلەۋ؛
♦ ءتۇسىندىرۋ؛
♦ زەرتتەۋ؛
♦ ءتۇرلى شىعارماشىلىق تاپسىرمالاردى ورىنداتۋ ارقىلى.
ساباق سايىن وتىلگەن تاقىرىپ اۋقىمىنا قاراي كەم دەگەندە ەكى - ءۇش سوزدەن بولسىن وقۋشىنىڭ لەكسيكالىق مينيمۋمى ارتىپ وتىرادى. جانە بارلىق ۇيرەنگەن ءسوزى كۇندەلىكتى ومىردە بەلسەندى قولدانىلا بەرمەۋى مۇمكىن. كونەرگەن سوزدەر (زات، كيىم - كەشەك، سالت - ءداستۇر، مۋزىكالىق اسپاپتار، اي، جىل، قارۋ - جاراق اتاۋلارى)، كاسىبي سوزدەر ت. ب. قاجەتتىلىك بولماسا، ۇنەمى بەلسەندى قولدانىسقا تۇسە بەرمەيدى. وسىدان كەلىپ سوزدىك قورداعى سوزدەردى بەلسەندى جانە بەلسەندى ەمەس سوزدەر دەپ قاراستىرۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.
باستاۋىش مەكتەپتە وقىتىلاتىن ءار ءپاننىڭ وقۋشى ءتىلىن دامىتۋعا قوسار ۇلەسى بولعانمەن، بۇل ۇلكەن مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋدا «انا ءتىلى» ءپانىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى زور. ءپاننىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءوزى – وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ. جانە سوزدىك قورمەن قوسا وقۋشىنىڭ ءتىل مادەنيەتى نورمالارىن مەڭگەرۋىنە تۇرتكى بولادى. وقۋشىلاردىڭ تازا، جاتىق، تۇسىنىكتى سويلەۋىن قالىپتاستىرۋ – وسى ءپاننىڭ مىندەتتەرىنىڭ باستىسى. وسى ورايدا بەلگىلى عالىم ن. ۋالييەۆ: «ءتىل مادەنيەتى دەگەنىمىز – سويلەۋدەگى، جازۋداعى سىپايىلىق، ىزەتتىلىك قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ايقىن ويلىلىق، ءسوزدى ءدال ايىرۋ شەبەرلىگى، سويلەۋ ونەرىنە شىنىققاندىق»، - دەيدى. جالپى، انا ءتىلى ساباعى ارقىلى جازۋ مەن سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ العىشارتى قالانادى. ساباق ۇستىندە جاڭا ءسوز ۇيرەتىلۋمەن قاتار سول ءسوزدى دۇرىس قولدانۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى ءمۇعالىم تاراپىنان ەسكەرتىلىپ، انا ءتىلىنىڭ ۇلىلىعى، بايلىعى تۋرالى ماسەلە كەشەندى قاراستىرىلعاندا عانا وڭ شەشىمىن تاپپاق.
ءتىل بايلىعى - ءسوز بايلىعى. لينگۆيست - عالىم م. بالاقايەۆتىڭ: «انا ءتىلىن جاقسى ءبىلۋ - اركىمنىڭ ازاماتتىق بورىشى. ەگەر ءاربىر ءسوزدى ورنىمەن جۇمساي ءبىلىپ، ايتقان ويى مازمۇندى، نىساناعا ءدال تيەتىندەي ۇعىمدى شىعىپ، تىڭداۋشىسىن باۋراپ الارداي اسەرلى بولسا، انا ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى سوندا عانا سەزىلەر ەدى. ال مۇنداي شەبەرلىك تەك ءتىل مادەنيەتى جوعارى ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەر جايت»، - دەگەن پىكىرىمەن كەلىسپەسكە بولمايدى.
باستاۋىش مەكتەپتە انا ءتىلى ساباعىندا سوزدىك قوردى دامىتۋ جۇمىستارى ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەر ارقىلى جۇزەگە اسادى:
♦ سۇراق - جاۋاپ؛
♦ اڭگىمەلەسۋ؛
♦ اڭگىمەلەۋ؛
♦ ءتۇسىندىرۋ؛
♦ زەرتتەۋ؛
♦ ءتۇرلى شىعارماشىلىق تاپسىرمالاردى ورىنداتۋ ارقىلى.
ساباق سايىن وتىلگەن تاقىرىپ اۋقىمىنا قاراي كەم دەگەندە ەكى - ءۇش سوزدەن بولسىن وقۋشىنىڭ لەكسيكالىق مينيمۋمى ارتىپ وتىرادى. جانە بارلىق ۇيرەنگەن ءسوزى كۇندەلىكتى ومىردە بەلسەندى قولدانىلا بەرمەۋى مۇمكىن. كونەرگەن سوزدەر (زات، كيىم - كەشەك، سالت - ءداستۇر، مۋزىكالىق اسپاپتار، اي، جىل، قارۋ - جاراق اتاۋلارى)، كاسىبي سوزدەر ت. ب. قاجەتتىلىك بولماسا، ۇنەمى بەلسەندى قولدانىسقا تۇسە بەرمەيدى. وسىدان كەلىپ سوزدىك قورداعى سوزدەردى بەلسەندى جانە بەلسەندى ەمەس سوزدەر دەپ قاراستىرۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
