اق قارداعى اق بەكەت
ءسىدىقالى تەمىرجول بەكەتىنە پويىزى جۇرەردەن ەكى ساعات بۇرىن كەلىپ الىپتى. بيلەتتى دە ءۇش جۇما بۇرىن الىپ قويعان. جازعى دەمالىستان بەرى اۋىلىنا بارعان جوق. ءتورت اي بولىپتى. كەلگەن سوڭ ۋاقىتىن قالاي وتكىزەرىن بىلمەي ءارى ءجۇردى، بەرى ءجۇردى. «اق-سۋ» ۇلتتىق ءدامحانا جاعىندا كۇننىڭ سۋىعىنا قاراماستان سىرتتا سىرا ىشكەندەر قۇج-قۇج. ارتىق اقشاسىنىڭ جوعى وزىنە ايان. جولعا دەپ ارناپ الىپ شىققانىنا تيىسۋگە بولمايدى. پويىزدا ەكى رەت جۇرەك جالعاپ الۋى كەرەك. سودان اقىرعى ۆوكزال — جالال-ابادقا شەيىن بارسا تاعى ءبىر نارسە جەپ الۋى كەرەك بولادى، جوق، ودان دا ءاندىجاندا ءتۇسىپ قالعانى قايتا ىڭعايلى سياقتى، ول جەردەن مادەنيەتكە اۆتوبۋس بولادى عوي. سول جەردەن كوپىرمەن بۇرگەندىگە وتسە، كەرۋەنگە جول-جونەكەي كولىك، نە تاكسي شىعادى، ولارعا پۇلىن بارعاندا بەرەمىن دەيدى دە، جاڭاجول رايكومىنىڭ جانىنداعى اپكە-جەزدەسىنىڭ ۇيىنە دەيىن جەتىپ الىپ، جولاقىسىن سولاردان الىپ بەرەدى. سودان جەزدەسىنىڭ كولىگىنە وتىرىپ ارقىتقا تارتىپ وتىرادى. ءسويتىپ جاڭا جىلدى ارقىتتا كۇتىپ الۋعا ۇلگەرەدى. وتكەندە بۋلۆارداعى پەرەگوۆوردان اپكەسىمەن سويلەسكەندە، اپكەسى مۇنى ارقىتتاعى اتا-اناسىنا جەتكىزۋگە ۋادە بەرگەن. ولار بولسا مارقاسىن سويىپ، جاس بوزاسىن ءسۇزىپ، كورشى-قولاڭىن شاقىرىپ، ءوز ورماندارىنان كەسىپ اكەلگەن شىرشالارىن مەكتەپ كەزىندەگىدەي بەزەندىرىپ قويىپ، بۇلاردى كۇتەدى. ءسىدىقالى اكەسىنىڭ قوربالاڭداپ، داۋرىعىپ «وو، باستىق بالام كەلدى» دەپ الدىنان قۇشاعىن جايىپ شىعاتىنىن، اناسىنىڭ كەسە تولى سۋدى ۇلىنىڭ باسىنان ءۇش قايتارا اينالدىرىپ ۇشكىرىپ جاتاتىنىن، اعالارىن كۇتە-كۇتە قالعىپ-مۇلگىپ وتىرىپ ۇيقىعا باس قويعان ىنىلەرىنىڭ ءبىرىن-بىرى تۇر-تۇرلاپ وياتىپ جاتاتىنىن ەلەستەتىپ، ميحايل فرۋنزەنىڭ ات ۇستىندە كەۋدەسىن كەرىپ وتىرعان ايبىندى ەسكەرتكىشىنە قاراپ تۇرىپ وزىنشە جىميىپ قويدى.
دزەرجينسكيي بۋلۆارىن قىسقى شىلدەنىڭ سۋىعى ءۇسىتىپ، اعاشتار اپپاق قىراۋعا ورانىپ، قالىڭ قاردى اۋىرلاعان ءالسىز بۇتاقتار يىلە مايىسىپ تۇر.
***
ەكى ساعات ەكى جىلداي بولىپ كۇتتىرگەن، بۇيىرىندە «فرۋنزە — جالالاباد» دەگەن جازۋى بار پويىز دا پەررونعا كەلىپ ايالدادى. جۇگى دە جوق ءسىدىقالى ۆاگونىنا ءبىرىنشى بولىپ كىردى دە، كۋپەدەگى قاي ورىندى يەلەنەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى.
ءبىر كەزدە كۋپەنىڭ ەسىگى تارس-تۇرس اشىلىپ، بەت-الپەتىنەن اشۋ ءىزى بايقالعان، تاپال بويلى، جەڭىل كيىنگەن، ىلميگەن مانتى قۇلاق، جۇدەۋ ءوڭدى ارىق ءبىر جىگىت قابات-قابات كيىنىپ، دومالانعان كەمپىردى ەرتىپ كىردى.
— مۇندا جاتىڭىز، — دەدى جىگىت كەمپىرگە استىڭعى كەرەۋەتتەردىڭ ءبىرىن كورسەتىپ سالەمدەسۋگە دە مۇرشاسى بولماي.
كەمپىر گالوشىن شەشىپ، ءالى سەيسەپتەلمەگەن كىر-كىر ماتراستىڭ ۇستىنە جانتايا سالدى.
كوپ ۇزاماي ءتورتىنشى جولاۋشىنىڭ دا باسىنان بۇرىن اۋىر قورجىنى كورىندى. قورجىننىڭ ارتىنان ساقال-مۇرتى ۇرپيگەن، جۇزىنەن نۇرى توگىلگەن كارى باس شىعا كەلدى. ءسىدىقالى ول كىسىنىڭ قورجىنىن الىپ ءبىرىنشى قاباتتاعى ەكىنشى كەرەۋەتتىڭ استىنا سالا بەرگەنى سول ەدى، ول ءبىر ۇمىتقانىن ەسىنە تۇسىرگەندەي جىگىتكە بۇيىرا سويلەدى:
— جىگىت، قويا تۇر؟ قىزىم جولعا دەپ بىردەمەلەردى سالىپ جاتقان، ەكى جۇمىس قىلماي، سونى بىردەن الىپ الايىق؟
قورجىننان الدەنەشە نارسە شىقتى: اپپاق داستارقان، بۇتىندەي پىسىرىلگەن كۇركە تاۋىق، شوققا كومىلگەن مۋندير كارتوشكا، سالاتتىڭ ەكى-ۇش ءتۇرى، قارا نان، ءار ءتۇرلى كونسەرۆىلەر، يكرالار، بانكىلى سىرا... سودان ۇستەل ۇستىنە ولاردىڭ اراسىنداعى الاقاننىڭ جارتىسىنداي بوس قالعان جەرگە قاريا «ناپولەون» كونياگىنىڭ ءبىر بوتەلكەسىن تارس ەتكىزىپ قويعانى سول ەدى، كەمپىر شوشىپ كەتتى دە، باسىن كوتەرىپ، نە بولعانىن ءتۇسىنىپ:
— انداعى شايتانىڭنىڭ كوزىن قۇرت! بۇل جەردە ناماز وقيتىن كىسىلەر بار! — دەپ بۇرق ەتتى.
قاريا بولسا كەمپىرگە تاڭعالا قارادى دا، ونىڭ قالجىڭسىز ايتقانىنا كوزى جەتكەن سوڭ، مۇعالىمنەن يمەنگەن بالاداي بوتەلكەنى ماتراسىنىڭ استىنا تىعا سالدى.
***
پويىز ورنىنان ىڭىرانا قوزعالدى.
ءسىدىقالىنىڭ جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ، ىشىنەن ءاشىرالىنىڭ «نارىننان جازعان سالەم حاتىن» كۇڭىرەنىپ بارادى.
— كەلىڭىز، بايبىشە! كەلىڭدەر، بالالار، تانىسا وتىرايىق — دەدى قاريا كۋپەدەگى ۇشەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ، قىرعىزشا-قازاقشا ارالاستىرا سويلەپ. — مەنىڭ اتىم — قۇدايبەردى. جامبىلدان ارى بەساعاشقا بارام. قازاقپىن. ناعاشى اپام — قىرعىز، سارى رۋىنىڭ قىزى.
— مەنىڭ ەسىمىم — سايفۋللا، ال انامنىڭ اتى — قاسيەت. — بايبىشەنىڭ بالاسى اپاسىنا قاراپ جىميىپ قويدى دا، — انام تانىسقانىمىز ءۇشىن العىسىن ءبىلدىرىپ جاتىر، — دەدى قالجىڭداپ.
— بالەكەت-بەينەتىڭدى الايىن! — اناسى ۇلىنا نە ۇرىسىپ، نە ەركەلەتىپ ايتقانى بەلگىسىز، ايتەۋىر ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويىپ ءۇن قاتتى.
— سەنىڭ اتىڭ شە؟ — دەدى قازاق قاريا ءتورتىنشى جولاۋشىعا قاراپ.
— ءسىدىقالى!
— وو، زور ات ەكەن! اتاڭ مولدا بولعان شىعار؟..
بۇنى ەستىگەن جىگىت شوشىپ كەتتى. اكەسى مەن اناسى اتاسىنىڭ مولدا بولعانىن، قوقاندا وقىعانىن ەشكىمگە ايتپا دەپ قۇلاعىنا قۇيا بەرۋشى ەدى. سوندا بۇل قازاق شال قايدان بىلەدى دەپ ول كىسىنى جاقتىرماي قارادى.
— كەل، ءسىدىقالى، مىنالاردى سوي! — قاريا بەلىنە بايلاعان بەلبەۋدەگى قىنىنان تاشكەن پىشاعىن سۋىرىپ الدى.
— ءاۋميىن! — ءسويتىپ ولار قولىنا تيگەنىن جەي باستادى. اسىرەسە سايفۋللا مەن ءسىدىقالىنىڭ ابدەن وزەگى تالسا كەرەك، قاتتى كەتتى. بايبىشە اۋەلى ءتاتتى توقاشتىڭ شەتىنەن ءبىر ءۇزىپ الىپ اۋىز ءتيىپ، الدىنا قاريا سىباعا رەتىندە ۇسىنعان كۇركە تاۋىقتىڭ ءتوس ەتىنەن شىمشىپ الىپ اۋزىنا سالدى.
— ءا،ءا، بايبىشە، بۇلاردى قىزىم سالىپ جاتقان. كۇيەۋ بالام — قىرعىز، ەكەۋى ماسكەۋدە پارتشكولدا وقىپ ءجۇرىپ تانىسقان. جاڭا جىلعا كەلە قال دەپ تىلگىرام ۇرىپتى. كەلدىم. جاڭا جىلعا دەيىن تۇرا المادىم. كەتىپ بارامىن. ەكەۋى جۇمىستان بوسامايدى ەكەن. ءجا، مىنە، التى جىل بولدى — بالالى بولعان جوق. كەيىن دەيدى. بالاسىز ۇيدە ءۇش كۇن ارەڭ شىدادىم دا، جولعا شىقتىم. اۋىلدا مال بار دەگەندەي.
— كەمپىر شە؟ — سايفۋللا شىداماي قاريانىڭ ءسوزىن ءبولدى.
— كەمپىر كەتكەن. جەتى جىل بولدى.
— باسقا توسەك جاڭارتپادىڭىز با؟
— بولمادى. ءقازىر كەمپىرلەر كۇيەۋگە شىقپاي قالىپتى.
— مال-جان بار ما؟ — سوزگە ءسىدىقالى دە ارالاستى.
— بار. قۇدايعا شۇكىر. سەگىز تۇيە، الپىستاي قوي بار. ەكى اتتى الما-كەزەك مىنەم.
— وو، اتا، باي ەكەنسىز عوي؟ — سايفۋللا اناسىنا قارادى. — قىرعىز كەمپىر الا بەرەسىز بە؟
— الا بەرەم!
— سوندا قانشا قالىڭ مال بەرەسىز؟
— مالدىڭ ءبارىن بەرەم!
— مىنە، بايلىق... اپا! ۇستاۋ كەرەك!
— سوندا اناڭ تۇرمىستا ەمەس پە؟
— تۇرمىسى بۇزىلعان؟
— بالەكەت-بەينەتىڭدى الايىن! — كەمپىر شوشىنا سويلەدى.
— اكەم بۇزعان عوي، انامدى تاستاپ كەتىپ قالعان؟
— قايدا؟
— و دۇنيەگە دە.
كەمپىردەن باسقاسى كۇلە قالدى.
— قانداي شاي ىشەسىز، بايبىشە؟ — قاريا كەمپىرگە قايىرىلدى.
— كوك شاي.
— سىزدەر شە، جىگىتتەر؟
— بىزگە مىنالار بولاد. — جىگىتتەر ەكەۋى اقىلداسىپ العانداي بانكىلەردى كورسەتتى.
— وندا جولسەرىككە ايتىڭدار، ءبىر كوك شاي، ءبىر بوس شاينەك اكەلسىن!
— حوپ، اتا! — سايفۋللا كۋپەنىڭ ەسىگىن دە جاپپاي، ماي قولىمەن شىعىپ، زاماتتا ەكى شاينەك كوتەرىپ كىرىپ كەلدى.
قاريا اقىرىن بىلدىرمەي سايفۋللاعا كوزىمەن ىمداعان ەدى، ول يشارانى ابدەن ۇيرەنىپ العان نەمە ەكەن، ماتراستىڭ استىنان كونياكتى جىپ ەتكىزىپ الىپ، تەرىس قاراپ وتىرىپ بوس شاينەككە اۋدارا سالدى.
كەمپىر ءبىر جاعىنان پويىزدىڭ سەلكىلدەگەنىنە، ەكىنشى جاعىنان تەمىر تور ىدىسقا سالىنعان شيشا ستاكاندى ەبەدەيسىز ۇستاپ، شايدى ۇرتتاي الماي قويدى.
— مەيلى اپا، بەكەتكە توقتاعاندا ىشەرسىز! — سايفۋللا اپاسىنىڭ شايىن ىسىرىپ قويدى. — ال، ءسىز، ءپامىل شايدى ءىشىڭىز، اتا، سۋىپ تا قالىپتى! — قارياعا جىميا قاراپ قويدى.
شولدەپ قالعان با، قاريا قاتارىنان ەكەۋىن قاعىپ سالدى دا، تەرى بۇرق ەتتى. ءسويتىپ شىنتاقتاپ جاتقان بايبىشەگە ءۇن قاتتى:
— ە-ە، بايبىشە، قاي سامال ۇشىرىپ بىزبەن بىرگە ساپارلاس بوپ قالدىڭىز؟
— ءا-اي، قايسى ءبىرىن ايتايىن؟ — كەمپىر قايتا جايلانىپ وتىردى. — مىنا ءبىر بالەكەتىڭدى الايىن بالاما كەلدىم. بالداردىڭ كەنجەسى. وندى ءبىتىپ وقيمىن دەپ كەتكەن بويدان جوق. پريگبوردان سويلەسىپ قويادى. وعان ەش كوڭىلىم تولمايدى. باۋىرىم ەزىلىپ ءبىتتى. كامەلەتكە جەتكەننەن بەرى كۇرەسەم، ابدىراحمان بالۋانداي بولام دەپ نوقاتقا، وشقا، تاجىكتەرگە، وزبەكتەرە كۇرەسكە كەتىپ قالادى. ەندى ماسكەۋگە كەتەدى ەكەن، تاشكەنگە كەتەدى ەكەن. «لايلەككە كاشان كەلەسىڭ» دەسەم، «چيمپيون بولعاندا» دەيت. ەندى قاشان بۇل چيمپيون بولادى دەپ، ءوزىم كەلىپ قولىنان مىقتاپ ۇستاپ اۋىلعا الىپ كەتىپ بارامىن. ءتاۋبا، كۇرەستىڭ دە وقۋى بولادى ەكەن-اۋ، سوندا وقيمىن دەپ اۋرە بولىپ جۇرگەن جوق پا؟
— وي، اپا، قويا تۇرساڭىز، جازدا ءسوزسىز تۇردە چەمپيون بولامىن، «سسسر سپورتىنىڭ شەبەرى» بولدىم. اۋىلعا بارسام تولىپ كەتەم، ءقازىر ۆەس قۋىپ ءجۇرمىن. قىستاققا كەيىن دە باراتىن ەدىم عوي...
قاريا شىنتاقتاي بولعان سايفۋللانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىرسىپىرا كوز سىدىرىپ قارادى دا تاڭعالا سۇرادى:
— ءاي، قانشا كەلىدە كۇرەسەسىڭ؟
— قىرىق سەگىز.
— جاستىقتاي ەتىپ اتىپ ۇراتىنداي نەمە ەكەنسىڭ دەپ جاتسا... وقيسىڭ با؟
— يي.
— قايسىدا؟
— فيزكۋلتۋرنىيدا.
— بارەكەلدى، بالام.
— مەن ءاۋ باستان سىزگە اكەي دەپ جاتسام، ءسىز دە بالام دەپ ءيىدىڭىز عوي؟
— نە، ساعان اكە بولسام بولماي ما؟
— بولادى. ءبۇيتىپ جەردىڭ تۇبىنەن قاتىناماي-اق ءسىزدىڭ اۋىلىڭىزعا كەلىپ، قازى-قارتا، شۇجىق جەپ كۇش جيناپ تۇراتىن ەدىم، — دەپ، جىگىت جۇمباق جىميىسپەن اپاسىنا قادالدى.
— وي، ساعان فرۋنزەڭە ءوزىم جەتكىزىپ تۇرار ەدىم. ءبىز دەگەن كۇرەستى بىلگەن حالىقپىز. مەن دە كەزىندە كۇرەسىپ كورگەم! — قاريانىڭ داۋىسى جارقىن-جارقىن شىعا باستادى.
***
مەركىگە جەتكەندە ۇستەل ءۇستى بوساي ءتۇستى. وتىرعاندار اس قايىرىپ، قاريا شاپپاسىن اق ورامالمەن ءسۇرتىپ-سۇرتىپ قىنىنا سالدى.
— ەندى ءسال كوز ءىلىپ الايىن. پويىزدا ۇيىقتاعاندى جاقسى كورەم. لۋگوۆويدان وتكەندە وياتىپ قويىڭدار. قازاعىمنىڭ دالاسىنا قاراپ بارعاندى وتە ۇناتامىن. كەرەمەت قوي. ءاي، بالۋان، سەن الگى ەكىنشى قاباتقا شىعىپ جات! — قاريا سايفۋللاگا اناسى جاتقان كەرەۋەتتىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى جاتىن ورىندى كورسەتتى.
— قويىڭىزشى، اتا! استىندا اپام جاتسا... مەن ءقايتىپ؟..
قازاق شال وعان تاڭىرقاي قارادى دا:
— وندا مىنا سىدىقالىمەن الماسىپ ال!؟
— بولمايدى، اتا! وندا مەن اتامدى تەپكىلەيتىن بولام!
قاپتالدان كەمپىر سوزگە ارالاستى:
— و بالەكەت-بەينەتىڭدى الايىن!
قاريا جاستىققا باسىن قويا سالا قورىلعا باستى. شوشىپ كەتىپ، باسىن وقىس كوتەردى دە، شايىنىڭ تۇبىندەگى قويۋىن تۇبىنە دەيىن سىلق ەتكىزىپ الىپ، جاتقان بويدا قايتادان قور ەتە ءتۇستى.
كەمپىر ۇيىقتاي الماي جاتقان بولۋ كەرەك، ارى اۋدارىلدى، بەرى اۋدارىلدى. ءالسىن-السىن ۇلىنا كوزى تويماعانداي قاراپ قويادى.
سايفۋللا مەن ءسىدىقالى كارتا تاۋىپ، «دۋراكتىڭ» قىزىعىنا كىردى. ەكەۋى كەزەك-كەزەك بىردە ۇتىپ، بىردە ۇتىلىپ وتىرىپ، لۋگوۆويدان وتكەنىن دە، جامبىلعا كىرىپ كەلگەنىن دە بايقاماي قالىپتى.
— جامبىلعا جەتىپ قالدىق، تۇسەتىندەر دايىندالسىن! — كۋپەنىڭ ەسىگىنەن جولسەرىك باس سۇققاندا بالالاردىڭ قولىنداعى كارتالارى شاشىلىپ، اقساقالدى تۇرتكىلەي باستادى.
— قۇدايبەردى اتا، تۇرىڭىز، تۇرىڭىز جامبىلعا كەلىپ قالدىق! — قاريانى وياتا الماي سايفۋللانىڭ شىر-پىرى شىعىپ كەتتى.
پويىز جامبىلدىڭ تەمىرجول ۆوكزالىنا اقىرىنداپ كەلىپ، ءبىر كەزدە اۋىزدىعى تارتىلعان جىلقىداي كۇرت توقتادى.
— جامبىل عوي! اينالىپ كەتەيىن قازاعىم عوي! — قۇدايبەردى اقساقال اپىل-عۇپىل تۇرا باستادى. ۇيقىسىراپ شاينەگىندەگى «شايىنا» جارماسىپ ەدى ءۇش-تورت تامشى ارەڭ تامدى. — مەن تۇسەيىن؟
— وي اتا، اپامدى شە؟ — سايفۋللا قاريانىڭ جۇكتەرىن كوتەرىپ جاتىپ، ونىڭ اسىققانىنا قاراماي سۇراق قويدى.
— اپاڭا ءوزىم بارام! سەن ءقازىر مەكەنجايىن جازىپ بەر، سايفۋللا بالام! مالدارىمدى ايداپ تىكەلەي لايلەككە، قۇداي بۇيىرسا، مامىر ايىندا جەتىپ بارام! — قاريا سويدەدى دە، بايبىشەگە قولىن سوزدى. — جاقسى جەت، قاسيەت!
كەمپىر قاريانىڭ سوزعان قولىنا قولىن بەرمەدى. ءبىراق ورنىنان ىزەت كورسەتە تۇردى دا:
— قوش، جاقسى قالىڭىز! ساۋ-سالامات بولىڭىز! — دەپ قوشتاستى.
قۇدايبەردى قاريانى شىعارىپ سالۋعا سايفۋللا مەن ءسىدىقالى دە شىقتى.
— بالەكەتىڭدى الايىن، سەن قاياققا؟ — كەمپىر ۇلىنا ءارى مۇسىركەي، ءارى سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.
— اتانى شىعارىپ سالايىق!
— ونىڭ ءوزى دە كەتەدى!
— نە دەگەنمەن ءبىر ناندى ءبولىپ جەپ، ساپارلاس بوپ قالمادىق پا؟
كەمپىر امالسىز تەرەزەگە تەلمىرىپ وتىرىپ قالدى.
پويىز جامبىلدا ون مينۋتتاي توقتايدى ەكەن. ون شاقتى كىسى — شاماسى بىرنەشە كۇننەن بەرى بىرگە جۇرسە كەرەك، قارا «ۆولگانى» ءدال پەرروننىڭ ۇستىنە توقتاتىپ قويىپ، تاماققا تولى باگاجدى اشىپ تاستاپ، ىردۋ-دىردۋ اراق ءىشىپ جاتىر. سايفۋللا بارىپ ولاردىڭ بىرىمەن قۇشاقتاستى دا، داستارقانعا سۇڭگىپ كەتتى.
ۋاقىت ءوتىپ، اۋەلى قىسقا-قىسقا، سالدەن سوڭ سوزىلىڭقى ىشقىنعان پويىزدىڭ داۋىسى ەستىلدى. ءسىدىقالى سايفۋللانى اپ-ساتتە تاپپاي قالدى. الاسا جىگىت ەل اراسىندا كورىنبەي قالدى ما دەپ بيىگىرەككە شىعىپ تا قارادى. جوق. الگى ءبىر توپ ادام ءالى ورنىنان قوزعالعان جوق.
بىر-بىرىنە تىركەسكەن ۆاگوندار قوزعالا بەرگەندە اقىرعى ۆاگونعا ەپتەپ ىلەسىپ، ونىڭ باسپالداعىندا تۇرىپ تا موينىن سوزىپ سايفۋللانى ىزدەي بەردى.
ۆاگوننان ۆاگونعا وتەر اۋىر ەسىكتى كۇشپەن اشىپ، گۇرسىلدەگەن تامبۋرلارعا جالعانعان ءبىر ۆاگوننان ەكىنشى ۆاگونعا ءوتىپ كەلە جاتقاندا، پلاتفورمادا ءبىر قىز الدىن كەس-كەستەپ قوزعالا قويمادى. اباجاداي اۋىر سومكەسىن ءيميىپ ارەڭ كوتەرىپ كىرىپ، ادامدار جۇرەتىن جەرگە قويا سالىپتى.
— اعا، سەگىزىنشى ۆاگون قايدا؟ — قىز جىگىتتەن ىزدەپ جۇرگەن ورنىن سۇرادى.
جىگىت تاڭعالا قارادى. بۇل ءوزىنىڭ ۆاگونى ەمەس پە.
— نەشىنشى كۋپە؟
— ءتورتىنشى!
— بۇل ءبىزدىڭ كۋپە عوي؟ — ءسىدىقالى بۇل ۆاگوننىڭ، بۇل كۋپەنىڭ ءنومىرىن ءۇش اپتا قايتا-قايتا قاراپ جاتتاپ جۇرگەن جوق پا. — كەلىڭىز، سومكەنى ماعان بەرىڭىز؟
جىگىت قىزدىڭ اۋىر سومكەلەرىن كوتەرىپ كۋپەنىڭ ەسىگىن اشا بەرگەندە ماڭدايىنان قاسيەت اپا شىعا كەلدى:
— قايدا؟ — دەدى سىدىقالىگە ءارى اشۋلى، ءارى جالىنىشتى تىگىلىپ.
— تاپپاي قالدىم... ءبىر كىسىلەرگە جولىققان...— ءسىدىقالى ۇلىن سۇراپ مازاسى قاشقان انانىڭ جايىن ءتۇسىنىپ، اقتالا سويلەدى.
— قايداعى كىسىلەر بولسىن! سونداي كوك قىرسىق تا!.. قىرعىزستاننىڭ چيمپيونى بولماسام اۋىلعا بارمايم دەگەن ەدى... قايتىپ كەتكەن ەكەن دە!.. اكەسى دە وسىنداي قىرسىقتىعىنان باستىعىمەن تىستەسىپ ءجۇرىپ، ايتقانىنان قايتپاي، اقىرى اجالىنان بۇرىن ولگەن. — قاسيەت اپا اۋىر كۇرسىندى.
ءبارى ۇندەمەي قالدى. كەمپىر ءۇشىن كۋپەنىڭ ءىشى قاراڭعى تۇنگە اينالىپ، كۇڭكىلدەپ ورنىنا بارىپ، ءماسىسىن شەشىپ ماتراسىنىڭ استىنا قويىپ، شاپانىن بۇركەنىپ، تەرىس قاراپ سولقىلداپ جىلاپ جاتىپ قالدى.
ءسىدىقالى باسىن كوتەرىپ قارسى الدىندا جىميىپ تۇرعان قىزدى كورىپ ەسىن ءبىرازعا جوعالتىپ الدى. الدىندا بايقاماعان ەكەن، نە نازار سالمادى ما، قىزدىڭ اپپاق تونىنا قۇپ جاراسقان قۇندىز بوركى، اياعىنداعى اق ەتىگى سۇلۋ شىرايىن ودان ارى كوركەم ەتىپ كورسەتىپ تۇر. جىگىت قىزعا قاراپ:
— قارشا قىز ەمەسسىز بە؟ — دەدى ەسىن جيىپ.
— ءسىز اياز اتا بولساڭىز مەن قارشا قىز بولا بەرەم... جاقىندا جاڭا جىل... — قىز دا ءازىل سوزبەن جاۋاپ قاتتى دا: — مەن قايدا جاتام، اعا؟! — دەدى.
قازاق قىزدىڭ داۋىسى سونشالىقتى نازىك، سونشالىقتى جاعىمدى ەكەن.
— ۇستىنە! — جىگىت فرۋنزەدەن جامبىلعا دەيىن قازاق قاريا جاتقان، ەكىنشى قاباتتاعى بوس ورىندى كورسەتە بەردى.
— ال ءسىز شە؟
— مەن بۇل جەرگە — استىنا!
— وي، اعا، بولمايدى، مەن ءسىزدىڭ ۇستىڭىزگە جاتسام... نابوروت، ءسىز مەنىڭ ۇستىمە جاتىڭىز! — قىز ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلگەندە ونىڭ مارجان تىستەرى بۇكىل بەتىنە شىراي بەرە جارق-جۇر ەتتى.
— اشىق قىز ەكەنسىڭ... — ءسىدىقالى ءسوز تاپپاي قىزارعان بويدا بىردەمە ايتىپ مىڭگىرلەگەن بولدى.
— قازاقتىڭ قىزدارى وسىندايمىز، پويىزدا كەلە جاتقان قىرعىزدىڭ جىگىتتەرىنە ءتيىسىپ قالماساق، اۋىلدارىمىزعا جەتپەي قالامىز... — قىز تاعى جايدارىلانا كۇلدى. ونىڭ كۇلكىسى وزىنە تىم جاراسادى ەكەن.
— اۋىلدارىمىزعا جەتپەي قالامىز دەيسىڭ بە؟
— ءيا، اعاتاي، اۋىلدارىمىزعا جەتپەي قالامىز...
— ءتيىسىپ الىپ، سودان نە قىلاسىڭدار؟
— قارماققا ىلىنگەندەرىن كورەمىز ەندى...
— قارماققا جەمتىگىڭىز بار ما؟
— بالىق ۇناسا جەم تابىلادى. — قىز تاعى كۇلدى. جىگىتكە تىكە قارادى.
سول ارادا كۋپەنىڭ ەسىگى سارت-سۇرت ەتىپ اشىلىپ، ءبىر ايەل مەن ءبىر ەركەك ۇزىن-قىسقا بولىپ تىزىلە كىرىپ كەلدى. اراقتىڭ ءيىسى بۇرق ەتتى.
— وي اپكە، ءبىز ءسىزدى ىزدەپ جۇرسەك؟ — ەركەكتىڭ جۋان، دورەكى داۋىسى ارى قاراپ جاتقان كەمپىردى وياتىپ جىبەردى.
— بوتام، ءسۇيىنسىڭ بە؟ — كەمپىر كەلگەندەرگە تاڭىرقاي قارادى. — گۇلنۇر، سەن بە؟ سىزدەردى قاي جەل ايداپ اكەلدى؟
— وي، اپكە، باياعى جەنپەددە وقىعان گۇلايىمدى الىپ قاشىپ كەتىپتى. تالاسقا!
— اپ، بوتام! ءتاۋبا دە!
— ءتاۋبا دەمەي قالدىم، اپكە. جەردىڭ ءتۇبى، وقۋىن دا بىتىرگەن جوق، الىپ كەتەمىز دەپ باردىق. بارساق، و-وي اپكە، تاماشا جەر ەكەن. قۇدالارىم التىن كىسىلەر ەكەن. — ءسۇيىن تەڭسەلىپ تۇر. گۇلنۇر بولسا كەلىندىگىن جاساپ، اۋزىنان شىققان جاعىمسىز يىستەن ۇيالعانداي، جاقىندامايدى.
— سەن ءسۇيىن، نە، ىشپەيتىن ەدىڭ عوي، قىرىق جىلقى ايداپ العانسىڭ با؟
— كەشىرەرسىز، اپكە، ازداپ-ازداپ ۇرتتاپ قويدىق. كەتەر اياق دەدى، سۋ ساقتاعىش دەدى، شەكارا اسار دەدى، پويىزعا شىعارىپ سالماق دەدى. سايفۋللا جيەندى كوردىم...
— قاي جەردەن؟ — قاسيەت اپانىڭ كوزىنىڭ وتى جارق ەتتى.
— جامبىلدىڭ بەكەتىنەن. ءبىزدى قۇدالار شىعارىپ سالىپ تۇرعان. ءوزى كەلىپ كورىستى. بىرەۋ «ناعاشى» دەگەنگە قاراسام — جيەنىم سايفۋللا. «سەن قايدان» دەسەم، «اپامدى وسى جەرگە دەيىن شىعارىپ سالىپ كەلدىم، تاشكەنگە دەيىن اپارايىن دەگەن ەدىم، بۇرسىگۇنى ۇلكەن جارىس، جاقسى بولدى، ءسىز الا كەتىڭىز، اپام قاپا بولماسىن، سەگىزىنشى ۆاگوندا» دەدى. قۇدالارعا جيەنىمدى ءولتىرىپ قويىپ ماقتادىم. ءبىر جولى ونىمەن جاڭا-نوقاتقا ساھابا باعىنا بارىپ كۇرەسكەنىن كورگەنىمدى، جيەنىمدى «ىرعاي پالۋان» دەيتىنىن، ون بالۋاننىڭ جاۋىرىنىن جەرگە كوتەرىپ ۇرعانىن، «سسسر سپورت شەبەرى» ەكەنىن ايتسام، قۇدام، «وي قۇدا، ءۇش كۇننەن بەرى سەن دە تالاستىق بوپ قالىپسىڭ» دەيت. «قانە، ءقازىر وسى جەردە كىمىڭ كۇرەسكە تۇسەسىڭدەر» دەسەم ەشكىمى شىقپاي قويدى. مەن جيەنىمدى ماقتان تۇتام، اپكە. ءبىز، گۇلنۇر ەكەۋىمىز تالاسقا جاي «رازۆەدكاعا» كەلگەنبىز، قىزىمىز «ءسۇيدىم»، «ءتيدىم» دەيت، «بوپتى» دەدىك تە، ءۇش كۇن مەيمان بولىپ كەلاتىرمىز. كۇزدە توي بولادى. قۇداي بۇيىرسا، ءسىز باس قۇداعي بولىپ باراسىز. سايفۋللا جيەنىم دە بارادى. كۇرەسكە شىعارامىز.
— سايفۋللا جيەنىڭدى ۇستاپ الىپ كەتپەدىڭ بە لايلەككە، بىلەسىڭ عوي، قاشاننان بەرى اۋىلعا بارمايدى؟
— وي اپكە، ونى نە قىلاسىز؟ كۇرەسە بەرسىن. جيىرما بەستەن ەكەۋىن قولىنا ۇستاتتىم. قالىڭنىڭ پ ۇلى تەۋىپ جاتقان جوق پا قالتانى. سودان قۇدالار پويىزعا شىعارماي قويدى، قۋىپ جەتىپ الامىز دەپ. ارتتارىڭىزدان پويىزدارىڭدى قارا «ۆولگامەن» قۋىپ جەتتىك. كەلىنىڭىز ەكەۋىمىزگە ءبىر كۋپە الىپ قويعان ەكەن، ەت-اس دەگەن تولىپ جاتىر. سوعان بارامىز، اپشە.
— ءىنىڭىز تالاستىقتارشا سويلەپ قالدى، اپكە! — گۇلنۇر اقىرىن ساسىق ءيىس ارالاس ءۇن شىعاردى.
— ءسويتىپ قاپتى، جامان. قىزى وتپەي قالعانداي... — قاسيەت اپا مۇرنىن ءشۇيىردى.
— ءجۇرىڭىز، اپكە، ءبىزدىڭ كۋپەگە؟ لەنينابادتان ارى تاجىكتەردىڭ قارا «ۆولگاسىن» جالدايمىز دا، اۋىلعا تالاستان كەلە جاتقانداي بولىپ سان-سالتاناتپەن ماشينامىزدى بيپىلدەتىپ كىرەمىز، اپكە. التىن اپكەم مەنىڭ. — ءسۇيىن تەرىسىنە سىيماي كۇپىنىپ تۇر.
— ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا اياق باسا المايمىن، توقتاسىنشى؟ — كەمپىر كيىنە باستادى. ارتىنان سىدىقالىگە قاراپ. — سەن اقىل-ەستى، سالماقتى بالا ەكەنسىڭ، جاڭاعى مەنىڭ بالەكەتىن الايىنىمنىڭ بويى الاسا، جاستايىنان كۇرەسە بەرىپ وسپەي قالعان. پۋرونزىدە بىرگە وقيدى ەكەنسىڭدەر، كوز بولا ءجۇر، ساداعاڭ كەتەيىن! — دەدى.
ءبىرازدان كەيىن پويىز ءبىر بەكەتكە كەلىپ توقتادى. ونى-مۇنى ايتىسىپ، بىردە بۋىن شىعارىپ، بىردە سۇراسىپ جاتقان كەمپىر مەن ونىڭ اعاسىنىڭ ۇل-كەلىنى جەتەلەسكەن بويدا قوشتاسىپ، كەمپىر كۋپەدە قالعان ەكەۋىنە باتاسىن بەرىپ شىعىپ كەتتى.
پويىز ورنىنان قوزعالدى.
— كەلىڭىز، وتىرىڭىز، اعا، سويلەسىپ بارايىق، مەن جاتپايمىن ءبارىبىر. جاي قالجىڭدادىم، — دەدى قىز قايتا كوڭىلدەنىپ، اڭگىمەنى الگى ەكەۋى كىرگەنگە دەيىنگى جەردەن جالعاستىرىپ.
ەكەۋى پويىزدىڭ تالاي ادام تاماق جەگەن، كارتا ويناعان، كىتاپ وقىعان، تەگى كورمەگەندى كورگەن تەرەزە تۇبىندەگى ۇستەل باسىندا بىر-بىرىنە قاراپ وتىردى. قىز بىرەۋ شىعارىپ سالعاندا العان با — اپپاق راۋشان گۇلدەرىن تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا تيگىزىپ، بوساعان اينەك بانكاعا سۋ قۇيىپ، سوعان سالىپ قويدى.
ءسىدىقالى قاق ماڭدايىندا وتىرعان قىزدان قىمسىنىپ، ءقىزارا-بورتىپ اۋزىنا ءسوز كەلمەدى.
— اڭگىمە ايتىڭىز، اعا، ۇزىن جولدى قىسقارتايىق؟ ستۋدەنتسىز بە؟
— ءيا.
— قايدا وقيسىز؟
— فرۋنزەدە. اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا.
— وي، اعا! قايسى ماماندىق بويىنشا؟
— مال دارىگەرى. 3-كۋرس.
— مىنانى قارا، مەن دە جامبىلدا اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىندا مال دارىگەرلىكتە وقيمىن.
— جاقسى.
— بىلەسىز بە، ول جەردە كىم وقىعان؟ شىڭعىس ايتماتوۆ! قازاق پەن قىرعىزعا ورتاق جازۋشى!
— بىلەمىن، كەيىن ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا ءبىلىم العان. ول كىسىمەن جاقىندا كەزدەسۋ وتكىزدىك. مەن ولەڭ وقىدىم.
— ويباي، اعا، ولەڭ دە جازاسىز با؟ — قىزدىڭ قاپ-قارا كوزدەرى جارق ەتىپ، لاپىلداپ جانىپ كەتكەندەي بولدى.
— جازعانسىماق بولام.
— ءان دە سالا الاسىز با؟ مەن قىرعىزدىڭ اندەرىن جاقسى كورەمىن. ايتىپ بەرىڭىزشى؟ ايتپاقشى، تانىسىپ الايىق، اتىم — بوتاگوز. ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز شە؟
— ءسىدىقالى.
— مەن دە، ءسىدىقالى، بيىل تەحنيكۋمدى بىتىرگەن سوڭ سىزدەردىڭ ينستيتۋتتارىڭا تۇسسەم بە دەيمىن. ءبىر جەردە وقىپ، كورىسىپ تۇرارمىز، بالكىم...
— ال مەن سەنى كۇتىپ الامىن. فرۋنزەمەن تانىستىرامىن، ىسىقكولگە، ءوز اۋىلىم ارقىتقا، سودان تاۋىمىزعا، ورمان ارالاتىپ سارىشەلەككە الىپ بارامىن...
— ويباي، اعاتاي، ءسۇيسىندىرىپ جىبەردىڭىز عوي. ءان سالىڭىز ەندى؟
ءسىدىقالى تەرەزەدەن پويىزدىڭ قازاقتىڭ قار باسقان دارقان دالاسىنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ كەلە جاتقان جىلدامدىعىمەن ۇشتاسقان كورىنىسىنە سۇقتانا قاراي وتىرىپ، جوتكىرىنىپ الىپ سۇلۋ قىزعا ارناپ اۋەنىن سوزدى.
وي، بوتوگوز، بوزوي سەني ساگىنگان،
جىلىتسام دەيت جۇروكتوگۇ جالىندان،
باشىڭدى ييكەپ بال ءسوزۇڭدون تاتتىرباي،
باچىم باسىپ ءوتۇپ كەتتيڭ جانىمدان...
ءان سالا وتىرىپ ىلعي قىزعا ۇرلانا قاراپ قويادى، قىزدىڭ بولسا ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، وزىنشە بىردەمەگە ريزا بولعانداي جىميادى.
ءان بىتكەندە ەكەۋى دە ۇندەمەي اۋەننىڭ ىرعاعىنا ۇيىپ، ءبىرشاما وتىردى.
— وي، اعاتاي، ءاندى كەرەمەت ايتادى ەكەنسىز.
— رىسپايدىن ءانى. ءبىزدىڭ رىسپاي سىزدەردىڭ ءشامشى قالداياقوۆتارىڭداي.
— ءشامشى اعايمەن رۋلاسپىز. كىشى ءجۇزدىڭ جاعالبايلى رۋىنان. جەرلەس قوي.
— ايتپاقشى، ول دا مال دارىگەرى.
— ايتپاڭىز اعا. سىزدەگى جولان اقىن دا مال دارىگەرى ەمەس پە. ەندى ولەڭدەرىڭىزدەن وقىپ بەرىڭىز؟
— مەنىكى وقىعانعا جارامايدى. مۇقاعالي اقىننان ايتىپ بەرەيىن:
و، ءسۇيۇۇ سەن!
داگى ەلە ءتيرۇۇ بەلەڭ؟
...ەمي مەن دا تيريلەمين...
... سەندەي اپپاك كىز الدىندا جۇگۇنومۇن...
— وي، اعا، ول مەنىڭ سۇيىكتى اقىنىم. ونىڭ مىناداي ولەڭىن بىلەسىز بە:
ماحاببات بۇگىن جانە قارامادى،
قارامادى...
جانىمدى جارالادى.
سىدىق اعا!
بىلەسىڭ بە؟
شىن ماحاببات —
وسىلاي قاراماۋدان جارالادى!
ەكەۋى بىردە قامىعا قالىپ، بىردە ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ كۇلىپ، قاتارىنان بىرنەشە ولەڭ وقىپ، قازاقتىڭ دا، قىرعىزدىڭ دا اندەرىن شىرقاپ، اۋىل شارۋاشىلىعى وقۋ ورنىنىڭ ەمەس، ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ۇقساپ كەلەدى.
پويىزدىڭ دوڭگەلەكتەرى تىنباستان تارسىلداپ، ءاربىر گۋدوگى ۋاقىتتى دا، جولدى دا اياۋسىز جۇتىپ، ەكەۋىنىڭ ايرىلىسار مينۋتتارىن جاقىنداتا بەردى.
— مەن تۇسەتىن بەكەتكە از قالدى. — قىز ءبىر كەزدە مۇڭايا سويلەدى.
— قاااپ، اتتەڭ، — دەدى جىگىت تە ساپارلاس بولعان ءساتتىڭ وسىنشاما تەز وتكەنىنە وكىنگەندەي — قاشان كەرى قايتپاقسىڭ؟
— قاڭتاردىڭ ون تورتىندە شىعامىن. اكەمدى قۇتتىقتاپ، مالدارىنا ءدارى ەگىپ بەرۋىم كەرەك.
— وندا مەن وسى پويىزبەن كەلىپ، سەنى بەكەتىڭنەن سالىپ اتىپ كەتەمىن. اكەڭدى نەگە قۇتتىقتايسىڭ؟
— اكەم ايگىلى شوپان. جاڭا جىلدىڭ الدىندا لەنين وردەنىن الدى. سوعان وراي قۇتتىقتايمىن. ايتپاقشى، اكەمە سىيلىق الدىم، كورسەتەيىن بە؟
قىز جىگىتتىڭ جاۋابىن كۇتىپ وتىرماي، الگى اربيعان سومكەسىنەن توندى سۋىرىپ الدى.
— قاسقىردىكى. تالاسقا پراكتيكاعا بارعانبىز. قىرعىز شەبەرلەرى تىگىپتى. قازاقتىڭ قاسقىرىنىڭ تەرىسى دەپ ايتقان سوڭ ءوتىپ كەتە الماي، ءوز اقشاما اعايدان قارىز الىپ قوسىپ ساتىپ الدىم.
— ءوزىڭ اقشا دا تاباسىڭ با؟
— ءيا، بالا كەزدەن ۇيرەنگەم. جامبىلدا تۇرا الماي سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى اۋىل ارالاپ شىعىپ كەتىپ، مالدارعا ءدارى ەگەمىز.
— قالايشا؟ نە ىستەيسىڭ؟
— وي اعا، شارۋا شاش ەتەكتەن. قازاق مالىمەن قازاق. تولدەي الماي جاتقان مالداردى وپەراسيا جاساپ تۋدىرىپ الامىن دا، بۇزاۋىن اناسىنا قوسسام، ءبارى سۇيىنەدى، مەزگىلى كەلگەندە مالداردى ەمدەپ تۇرامىن، ەركەكتەرىن ءپىشتىرىپ بەرەم، شۋىمەن ءولى تۇسكەن قوزىلاردىڭ، بۇزۋلاردىڭ انالارىن ايىقتىرامىن. مەن سونداي تاربيە العانمىن، اياعىمدى باسقاننان قوي ارتىنان ءجۇردىم. ءبىز جاقتىڭ اۋا رايى قاتال، قىسقى اياز ادامدى ەمەس ءيتتى دە ولتىرەدى، قورالارعا قاسقىرلار تۇمسىق سۇعادى...
جىگىت قالانىڭ قىزدارى سياقتى اق ەتىك، اق تون كيگەن اپپاق قىزدىڭ بىلاي سويلەگەنىنە تاڭعالدى، ءسويتىپ ونىڭ كوبەلەكتەي نازىك كەلبەتىنە كوز جۇگىرتىپ:
— مىنا سەن بە؟ — دەدى ءبىر شەتىنەن سەنبەگەندەي، ءبىر شەتىنەن كەكەتىپ.
— مىنا مەن! كەرزى ەتىك، فۋفايكە كيگەنىمدە كورگەن جوقسىز عوي. — قىز سىقىلىقتاپ كۇلە بەرىپ، ءوزىن كۇرت توقتاتتى دا: — الدە كورگىڭىز كەلە مە؟ — دەدى.
— كورگىم كەلەدى. سەن ءبىزدىڭ ارقىتقا كەلىپ مال ەمدە. ەكەۋىمىز ەكى اتتى ءمىنىپ الىپ، ەكى قورجىندى دارىگە تولتىرىپ الىپ سارىشەلەكتەن ارى جايلاۋلارعا شىعىپ كەتەمىز.
— سودان؟ سودان!
— سودان ءبىزدى كورىپ سۇپ-سۇلۋ مارالدار كەربەزدەنە تاۋ باسىنان ءتۇسىپ كەلەدى. ءبىز ولارعا قورجىننان جەم الىپ اۋزىنا توسا بەرگەنىمىزدە ولار قولدارىمىزدى جالاپ، بەرگەن ازىققا رازى بولىپ، سەنىكىندەي قۇرالاي كوزدەرىمەن تەلمىرىپ قاراپ تۇرا بەرەدى.
— وو، اعاتاي. ارمانىم كەرەمەت دەيسىز عوي... — قىز ءبىر نارسەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي توقتاپ قالدى. — قانە، مىنا توندى كيىپ كورىڭىز؟
بوتاگوز توندى جايىپ، ەكى قولتىعىنان ۇستاپ جىگىتكە كيۋگە ىڭعايلاستىردى.
— ءبىسسىميللا! تونىم كۇزگە جەتپەسىن، ءوزىم جۇزگە جەتەيىن! — ءسىدىقالى توننىڭ جەڭىنە قولىن سالىپ جاتقاندا ۇيرەنگەن ءسوزىن قالاي ايتىپ قالعانىن بايقاماي قالدى.
سودان ەكەۋى بىرگە كۇلىپ جىبەردى. قىز جىگىتتىڭ ۇستىندەگى توننىڭ جاعاسىن تارتىپ قىمتالاي باستادى. سول كەزدە ودان ءبىر كەرەمەت، كەرەمەتتەن دە كەرەمەت، ءلاززاتتى، ادامدى بالقىتىپ جىبەرەتىن ءبىر جۇپار ءيىس اڭقىپ قويا بەردى. جىگىت قىزدى وزىنە تارتۋدان قايمىقتى. تارتايىن دەدى. ويتە المادى.
— جاراستى! — دەدى قىز. — الىپ جاتقاندا اعايىما كيگىزىپ كورگەنمىن. وعان ونشا جاراسقان ەمەس.
— اعايىڭ كانشادا؟ — جىگىت قىزعانىپ كەتتى.
— جاسىن سۇرامادىم! اكەمە جاقسى بولاتىن شىعار؟
— جاقسى. جىلى.
— ءيا. جازى-قىسى دالا-تۇزدە سۋىقتا جۇرەدى. كيىپ ءبىر جىرعاسىن. ءبورى تون عوي.
— ءا-ا، اعايىڭنىڭ اتى كىم؟
— اعايىم نەگە مۇنشا قىزىقتىرىپ قالدى؟
— جاي سۇراعانىم عوي!
— اتى — ەرمەك، فاميلياسى — ساتار.
— ەرمەك ساتار ما؟
— سونداي. نە بولدى؟
— اتى دا، اكەسىنىڭ اتى دا مەنىڭ ناعاشىمدىكىندەي ەكەن.
جىگىت توندى كوڭىلسىز شەشتى. قىز ابايلاپ وراپ سومكەگە سالدى.
— اناۋ ءبىزدىڭ اۋىل، ودان ارىدا — اكەمنىڭ قوراسى كورىنە باستادى، — دەدى قىز تولىقسىپ.
ءسىدىقالى كۋپەنىڭ تەرەزەسىنەن بوتاگوز ايتقان جاققا كوز جۇگىرتتى. اق ءبوز جامىلعان دالا، ادىر جەر، ودان ارى تاۋ بوكتەرى سياقتى بورىكتەي دۇمپيگەن قىرلار، ولاردىڭ اراسىنداعى تار القاپتاردا اۋىل دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايتىن التى-جەتى تام شىلدەنىڭ سۋىعىن ءسىمىرىپ جاتىر. اسپانداعى كۇن قىسقى سۋىققا قالعانداي بوزامىق تارتىپ، توڭىرەگى شەڭبەر بولىپ قۋارىپ، قۇرساۋلانىپ، بۇ دۇنيەنى قورعاپ تۇرعانداي سەزىلەدى. الەم سۇرقىلدانىپ جاتقانىمەن، تەرەزەدەن كورىنگەن اق قار جالت-جۇلت ەتىپ كوزگە شاعىلىسادى. مۇز سىرەسكەن اڭىزدا نە ءبىر قارايعان سۇلبا، نە ءبىر جان يەسى بايقالمايدى. جاز-كۇز جۋسان باسقان دالانى ەندى قار قاپتاپ، ءار-ار جەردە مال تىسىنە ىلىنبەي قالعان سەكسەۋىلدەر جانتاقتاي جەكە-جەكە سوپايادى. ابدەن قارقىن العان پويىز تەلەفون مەن ەلەكتر سىمىنىڭ توڭعان باعانالارىن بىر-بىردەن ارتتا قالدىرىپ، قىسقى تايعاق دالاداعى رەلستەردە تايعاناماي تىنىمسىز ۇشىپ بارادى. الىس-الىستا نار وركەش قىرعىز تاۋلارى اسقاقتايدى.
تاقا-تاق... تاقا-تاق... تاقا-تاق... شاقا-شاق... شاقا-شاق... شاقا-شاق... گۇۋ-ۇۋ... گۇۋ-ۇۋ... گۇۋ-گۇۋ...
پويىز مۇنشا اسىعادى-ەي دەپ ويلادى ءسىدىقالى ىشىنەن. بۇلاردىڭ بىرگە بولعان ۋاقىتىن ۇرلاپ، ءتىپتى جەبەدەي زۋىلداعانىنا قارامايسىڭ با.
— سەن وسىنداي يەن دالادا تۇسەسىڭ بە؟ — جىگىت قىزعا ءارى تاڭىرقاي، ءارى جانى اشىعانداي قادالا قارادى.
— ءيا، اكەم ماسكەۋگە ارىز جازىپ ءجۇرىپ وسى بەكەتتى اشتىرعان. وڭ جاقتا ۇلكەن اۋىل بار. ول جاققا كولىك ۇزىلمەيدى. سول جاققا — بىزگە قاراي كەتەدى. ول جاققا كولىك بولسا بولادى، بولماسا — جوق. جول الىس تا ەمەس، تەز-اق جەتىپ بارامىز. ال اكەم بولسا مەنى ءاربىر وتكەن پويىزدان دۇربىمەن قاراپ وتىرادى. سوقپاق جولعا تۇسسەم بولدى، دايار تۇرعان ۋازيگىن وت الدىرىپ جەتىپ كەلەدى. ال مەن اكەمنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ-قۇشاقتاپ، ءبورى تونىن كيگىزىپ، بالا كەزىمدەگىدەي ءوزىم سىيلاعان تونىنا قىمتانىپ وتىرىپ الام. سودان ۇيىقتاپ كەتەم... — قىزدىڭ ءجۇزى بال-بۇل جاينايدى.
پويىز دالا بەكەتىنە ىسىلداپ-پىسىلداپ كەلىپ جەلى شىققانداي توقتادى. ءسىدىقالى قىزدى قولىنان ۇستاپ ابايلاپ ءتۇسىردى. ول تۇسە سالىسىمەن بەكەتتەگى كىسىلەرگە جاعالاتا كوز جۇگىرتتى. تانىستارى كورىنبەسە كەرەك، جىگىتتەن كوزىن الماي، البىراعان جۇزىمەن وزىنەن بەتەر قىزارعان جىگىتكە قاراپ:
— امان كەل! ون تورتىنە شەيىن! — ءسويتتى دە، سىمباتتى قىز مارجان تىستەرىن كورسەتە جىميىپ، جىگىتتىڭ كوزدەرىنە ءبىراز قادالىپ تۇردى دا، تاعى ءبىر قيمىل جاسايىن دەدى مە، ءبىراق وعان باتپاي، سودان سوڭ ارى بۇرىلىپ كەتە بەردى.
جىگىت ەڭ اقىرعى ۆاگونعا ىرعىپ شىققانى سول ەكەن، پويىز ورنىنان قوزعالا باستادى. سودان ول جۇلقىنا ۇمتىلىپ ارتقى ەسىك-تەرەزەگە ۇشىپ جەتتى.
بەكەتتەگى بىرەن-ساراڭ ادام كەتىپ، جالعىز سۇلبا قالىپتى. اق قار باسقان اق بەكەت. اپپاق تون، قۇندىز بورىك، اق ەتىكتى اق ديدارلى اپپاق قىز قاققان قازىقتاي قالشيىپ تۇر. ءسىدىقالى ءومىر بويى ىزدەپ جۇرگەن ادامىن جوعالتقانداي پويىزدىڭ ارتقى تەرەزەلەرىن تىرنالاپ، ايمالاپ، ىشىندەگى مۇڭىن شىعارىپ، تولقىپ-تاسىپ كەتە بەردى.
بوتاگوز بولسا پويىزدىڭ رەلستەرىن كەسىپ ءوتىپ بارا ما، الدە كىر، ساسىق شپالداردىڭ ۇش-تورتەۋىن ءبىر اتتاپ، الگى ءوزى ءتۇسىپ قالعان پويىزدى قۋىپ بارا ما — ءسىدىقالى تۇسىنە قويمادى. بارا-بارا قىزدىڭ سۇلباسى كىشىرەيە بەرىپ، سودان مۇلدەم عايىپ بولىپ كەتتى.
ءبىرازدان كەيىن جىلانداي يرەلەڭدەگەن پويىزدان اق قارداعى اق بەكەت تە، ونداعى اپپاق قىز دا ءبىرجولا الىستادى.
ءسىدىقالىنىڭ بۇكىل ءومىرى اق قارداعى اق بەكەت بولىپ توقتاپ قالعانداي، تەرەزەدەن ۇزاپ كەتكەن جاقتان كوزىن الماي تۇرا بەردى، تۇرا بەردى...
***
ارقىتتان — اتا-اناسىنىڭ، تۋعان-تۋىستارىنىڭ، دوستارىنىڭ جانىنان ءسىدىقالى كەلگەن سايىن قيماستىقپەن كەتكىسى كەلمەيتىن ەدى، وقۋىنا ۇنەمى ءبىر جۇما كەشىگىپ تە باراتىن. بۇل جولى كەلۋىنەن كەتۋى تەز، سويلەپ وتىرىپ ۇندەمەي مەلشيىپ نەمەسە بىردەمەگە جىميىپ قالاتىندى شىعارعان ۇلىنىڭ سونشالىقتى وزگەرە تۇسكەنىنە اناسى تاڭعالسا، اكەسى ىشىنەن قوبالجيىن دەدى.
ءۇش كۇننەن كەيىن-اق جالال-ابادقا بارىپ پويىزعا الدىن الا بيلەت الىپ قويدى. بولعاندا دا سەگىزىنشى ۆاگوننىڭ ءتورتىنشى كۋپەسىنىڭ ءتورت ورنىن تۇگەل ءوزى ساتىپ الدى. سودان ءبىر ۋاقىت وتسەيشى. بوتاگوزگە ارناپ ولەڭدەر جازىپ، قازاقشا اۋەندى اندەردى جاتتاپ، ولاردى ىڭىلداپ ايتىپ ءجۇرىپ تاڭدى زورعا اتىرىپ، كۇندى زورعا باتىردى.
بەلگىلەنگەن كۇن كەلىپ، جالال-اباددان پويىزعا وتىرعاندا ودان بەتەر ۋاقىت وتپەي قينالدى. اناسى سالىپ بەرگەن جاڭعاق، پىستە، بادام، قاقتالعان الشا، كيىك قۋىرداق، سارىشەلەكتىڭ بالى، تاندىر نان كۋپەنىڭ باياعى ۇستەلىندە سامساپ تۇر. جەيىن دەيدى، تاماعىنان ەشتەمە وتپەيدى. ودان قالسا بوتاگوز ءۇيدىڭ دامدەرىنەن اۋىز ءتيسىن، ارى قاراي وقۋىنا الىپ كەتسىن دەگەن نيەت قوي...
اق قار باسقان اق بەكەت ۆاگوننىڭ ەسىك جاقتاعى تەرەزەسىنەن بوزارىپ كومەسكىلەنىپ كورىنىپ وتىرىپ بارا-بارا ايقىندالا ءتۇستى. پويىز توقتار-توقتاماستان-اق ءسىدىقالى القىن-جۇلقىن جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى. جوق. كۇتكەن ادامى جوق. اڭساعان ادامى كورىنبەيدى. ءۇش-تورت ادام پويىزدان ءتۇستى. ءۇش-تورت ادام پويىزعا ءمىندى. ۆاگوندارىن سۇيرەگەن اۋىر ەشالون ءجۇرىپ كەتتى. نە بولدى؟ بوتاگوز نەگە شىقپادى؟ ءسىدىقالىنىڭ جۇرەگى ءتىلىنىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ نە قىلارىن بىلمەي تۇر. بالكىم باسقا ۆاگونعا وتىرىپ، باسقا ۆاگونداردان ءوتىپ، ونىڭ جانىنا جارق ەتىپ كۇلىپ-جايناپ كەلىپ قالار، بالكىم پويىزعا كەشىگىپ قالىپ، اكەسى كولىكپەن قۋىپ جەتىپ، كەيىنگى بەكەتتەن سالىپ جىبەرەر دەدى وز-وزىنە.
كەيىنگى، ودان كەيىنگى بەكەتتەر دە ارتتا قالدى...
***
ءبىر جۇما ءسىدىقالى ءۇشىن اۋىر بولدى. ەش نارسەگە كوڭىلى بولماي، ينستيتۋت پەن جاتاقحانا ورتاسىندا جانسىز ءبىر دەنە سياقتى سالبىراپ ءجۇردى دە قويدى. وقىعان جەرىندە دە، جاتقان جەرىندە دە پويىزدىڭ داۋىسى ەستىلگەن سايىن، سول ءۇن ءتۇن ۇيقىسىن بۇزىپ، جۇرەگىن جانشىپ وتەتىن...
***
جۇما كۇنى ماسكەۋ پويىزىنا وتىردى دا، جولسەرىكتەرگە جول اقىسىن تولەپ، ءوزى كوزدەگەن بەكەتكە تاڭ اتا جەتىپ باردى. پويىزدان ءتۇسىپ قالعاندا يەن دالاداعى اق قار باسقان اق بەكەت الاي-دۇلەي الاسۇرعان قارلى بورانمەن توسىپ الدى. الاڭداۋلى كۇيىنەن بە، ايتەۋىر بوتاگوز كورسەتكەن ادىرلار اراسىنداعى اۋىلدىڭ دا بار-جوعى بىلىنبەيدى. بۇل دۇنيەنىڭ قارعىسى تيگەن مىناۋ قارلى جەرگە نەگە كەلگەنىن، كىم ءۇشىن كەلگەنىن دە تۇسىنبەيدى. بەكەتتىڭ ىشىنە كىرگەندە بيلەت ساتۋشى كاسسير ايەلدەن بولەك جان يەسى كورىنبەدى. ول سىدىقالىگە جەر استىنان شىعا كەلگەندەي اڭتارىلا قاراپ تۇردى دا:
— سەن كىمسىڭ؟ قايدان كەلدىڭ؟ — دەدى ۇرەيلەنە.
— انا اۋىل جاقتا بوتاگوز دەگەن كۋرستاسىم بار ەدى، وقۋعا كەلمەي جاتىر... — جىگىت قولىن تاۋ جاققا سىلتەپ وتىرىك ايتا سالدى.
— وي، ول جاققا بارا المايسىڭ. بۇل بوران ءبىر باستالدى ما، ءۇش-تورت كۇنسىز باسىلمايدى.
— ا، ءسىز، بوتاگوزدى تانيسىز با؟
— تانىمايمىن. بۇل قارعىس اتقىر جەردە قىز تۇرمايدى. وندى بىتكەن سوڭ الماتىعا، جامبىلعا، شىمكەنتكە وقيمىن دەپ كەتكەن بويدا سول جاقتا ءبىر ەركەكتىڭ ەتەگىن ۇستاپ كەتە بەرەدى. بەس-التى جىلدا ءبىر مارتە توركىندەپ كەلەدى دە، سودان مۇلدەم جوعالادى. سەنىڭ ىزدەگەن تۇيە كوزىڭ دە بىرەۋمەن كەتىپ قالعان دا...
ءسىدىقالىنىڭ جىنى كەلىپ نە قىلارىن بىلمەي تۇرىپ قالدى، اسىرەسە بوتاگوزدى «تۇيە كوز» دەگەنى جانىنا باتىپ-اق كەتكەن ەدى. ونىڭ مىنا تۇرىسى شاھار ساياباعىنداعى مۇسىندەردەن اۋماي قالعانداي.
— بىلاي عوي، — دەدى كاسسير ايەل سارت ەتكىزىپ جيناپ العان كوزاينەگىن قايتا اشىپ، — ەكى ءجۇز قادامداي بىلايىراق قارا جولعا شىقساڭ، ايالداما بار، جارتى ساعاتتان سوڭ تاشكەننەن جامبىلعا باراتىن اۆتوبۋس وتەدى، سونىمەن قايتا كەتە بەر.
امالى تاۋسىلعان ول كاسسير ايەل ايتقانداي كەتە بەردى. ورتەنىپ جاتقان جۇرەگىنىڭ جالىنى سۋ سەپكەندەي ءوشىپ، جەكسەنبى كۇنى جاتاقحاناسىنا جەتىپ، سۇلىق ءتۇسىپ ەكى تاۋلىك بويى جاتتى دا قويدى.
***
ءسىدىقالى ءۇشىن نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر بوتاگوز جامبىلعا وقۋىنا كەلىپ قالعانداي، ەكەۋى ءبىر نارسە بولىپ تابىسپاي قالعانداي بولا بەردى. ورنىنان ىرعىپ تۇردى دا، تەمىرجول ۆوكزالىنا بارعىسى كەلمەي، اۆتوۆوكزالعا كەلدى دە، جامبىلدىڭ اۆتوبۋسىنا بارسا، بيلەت جوق ەكەن، شوپىردىڭ ورتاعا تاقتاي قويىپ بەرەم دەگەنىنە كونىپ ىمىرت تۇسكەندە جولعا شىقتى.
زووۆەتەرينارلار وقيتىن عيماراتتىڭ الدىنا كەلگەننەن-اق كوزدەرى الاقتاپ تانىس بەينەنى ىزدەي باستادى. كورىنبەدى. بوتاگوزدىڭ فاميلياسىن دا سۇراپ الماپتى. ءبىر كەزدە بوتاگوز ايتقان وقىتۋشىسىن ەسىنە ءتۇسىردى. ونىڭ اتى دا، فاميلياسى دا ناعاشىسىنىكىنە ۇقساس ەمەس پە ەدى. سونى ىزدەپ تاپتى.
ەرمەك ساتتار ۇزىن بويلى، سىمباتتى كەلگەن، قاپ-قارا شاشىن ارلەپ تاراعان جىگىت ەكەن. كافەدراسىندا كوڭىلسىز وتىر.
— اعاي، مەن فرۋنزەدەن كەلدىم. اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا وقيمىن.
— قو-وش، جاقسى. قوناق ەكەنسىڭ. وتىر. — دەدى ەرمەك اعاي.
ءسىدىقالى تارتىنىپ، ديۆاننىڭ شەتىنەن ورىن الدى. ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي ءۇن قاتتى:
— ءسىزدىڭ اتىڭىز مەنىڭ ناعاشىمنىڭ اتىنا ۇقسايدى ەكەن؟
— قازاق پەن قىرعىزدا ەسىمدەر ۇقساي بەرەدى عوي.
— جوق، اكەلەرىڭنىڭ اتتارى دا ۇقساپ كەتەدى ەكەن. ناعاشىم — ەرمەك ساتتاروۆ، ورمانشى.
— بۇل جاعى قىزىق بولدى عوي. مەنىڭ اكەم دە ورمانشى، كەگەندە تۇرادى. دوستارىنىڭ كوبى سىزدەردىڭ قارقاراداعى مالشى قىرعىزدار.
ەكەۋى ودان ارى اڭگىمەنى جالعاستىرا الماي ءبىر زامان ۇندەمەي قالدى. اقىرى سىدىقالىدەن ارەڭ ءسوز شىقتى:
— اعاي، كەشىرەرسىز، ءسىزدىڭ بوتاگوز دەگەن ستۋدەنتىڭىز بار ما ەدى؟
مۇنى ەستىگەن ەرمەك ورنىنان اتىپ تۇردى. تەرەزەگە، قار جاپالاقتاپ جاۋىپ جاتقان دالادان كوزىن الماي تەسىلە قالدى.
— سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟! — اعاي الاقانىمەن شوق ۇستاپ العانداي شوشىپ كەتتى.
— پويىزدا بىرگە بارعانبىز.
— سول كەزدە مە؟
— سول كەزدەڭىز قاي ۋاقىت؟
— جاڭا جىلدىڭ الدىندا ما؟
— ءيا.
ەرمەك ءلام-ميم دەمەي سىلەيىپ قالدى دا:
— ەڭ اقىرعى كورگەن ءوزىڭ ەكەنسىڭ عوي... — دەپ اۋىر كۇرسىندى.
— تۇسىنبەدىم؟! نە بولدى؟
ەرمەك ءتىلىن جۇتىپ العانداي سويلەي الماي تۇر.
— ءبىر نارسە بولدى ما؟! — ءسىدىقالى دەمى قىسىلىپ، قۇلىنداعى داۋىسى شىرقىرىپ شىقتى.
— وتىر! — دەدى ەرمەك. — ءبىز دە ءدال سەندەي ەسەڭگىرەپ قالدىق. ستۋدەنتتەر كانيكۋلدا ەدى. تاپقانىمىزشا جامبىلعا جيناپ، بوتاگوزدىڭ اۋىلىنا تارتتىق. جەتكەنشە سەنبەدىك. بارعانمەن دە شىرايلى ءجۇزىن كورسەك قوي، اتتەڭ. توپىراق سالدىق. جىلادىق.
كافەدرادا ەكەۋى عانا قالدى. باسقالارى شىعىپ كەتتى. ەرمەك سويلەپ جاتىپ كوزىنە جاس الدى. قايعىرىپ، كۇيىنىپ توپىراق سالۋعا بارعاندا ادامداردىڭ بولجامداپ ايتقانىن باسىن جەردەن الماي ءتىرى ولىك بوپ وتىرعان سىدىقالىگە قايتا اڭگىمەلەپ بەردى:
— پويىزدان ءتۇسىپ قالعاندا بۇلاردىڭ اۋىلىنا كەتەتىن ەشكىم تابىلماعان شاماسى. اكەسى بارماقشى ەكەن. سول كۇنى تولدەۋ باستالىپ، تورت-بەس قويدى تولدەتكەنشە، سۋىققا توڭعان با، الدە بالالىق قىلعان با، ايتەۋىر بوتاگوز اۋىلعا قاراي جاياۋلاتىپ كەتىپتى. مەنىڭ بولجامىم بويىنشا... سەنىمەن پويىزدا كەلگەندە قاسقىر توندى كورسەتتى مە؟
— ءيا، كورسەتكەن. كيىپ تە كورگەم.
— سول تون...
— ول تونعا نە بولىپتى؟
— قاسقىرلار اۋىز سالىپتى. سول توندى پراكتيكادا جۇرگەندە اكەمە الامىن دەپ ماعان كورسەتكەن. قازاقستاننىڭ بورىلەرى ەكەن دەپ ماعان قۋانىشىن جاسىرا الماي سۇيىنگەن-دى. اكەمە سىيلىق بولادى دەپ... — ەرمەك ۇزىك-ۇزىك سويلەپ كوز جاسىن تيا المادى. — سول كەزدە الما دەسەم — الماس پا ەدى... قارىز اقشا بەرمەي قويسام — الا الماس پا ەدى. بوتاگوزدىڭ ولىمىنە مەن دە كىنالىمىن. اكەسى اسىعىپ-ۇسىگىپ جولعا شىعادى. ۇلىعان قاسقىرلاردىڭ داۋىسىن ەسىتىپ ءبىر جاماندىق بولعانىن سەزىپ، كولىگىنەن مىلتىعىن الىپ تۇس كەلگەن جاققا اتا بەرەدى، اتا بەرەدى. بارسا، سوزبەن جەتكىزۋ قيىن، سىدىق، بوتاگوزدىڭ اياعى ءبىر جەردە، قولى ءبىر جەردە... ال توندى بولسا ءبىر ءدوڭ جەرگە تىكەيتىپ، شوڭقايىپ وتىرعان قاسقىرداي قىلىپ قويعان ەكەن.
ءسىدىقالى ورنىنان اتىپ تۇردى. ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا قولى جابىسقانىن، دالىزدە جۇرگەن ستۋدەنتتەردى ارى-بەرى ءتۇرتىپ، باسپالداقتىڭ تورت-بەسەۋىن بىردەن اتتاپ جاتقانىن سەزگەن جوق...
سىرتقا شىقتى. كوكتەن اق ۇلپا قار ۇشقىندارى ءبىرىن-بىرى قۋالاسىپ جەر بەتىن اپپاق دۇنيەگە اينالدىرادى...
اق قارداعى اق بەكەت، ونداعى اق تون، قۇندىز بورىك كيگەن بوتاگوزدىڭ سۇلباسى جانارىندا ماڭگى ساقتالىپ قالدى...
You Might Also Like
-
ءبىز، مايدا-شۇيدەلەر، ۇلكەن اتام مەن ونىڭ باۋىرلارىنىڭ بالالارىنىڭ ءبارىن ابا دەيتىنبىز. وعان قوسا، تۋىستار ونشا كوپ ەمەسپىز، ءبارىمىز ەسكى كولحوز قۇرىلعان كەزدە ەنشىلەپ بەرگەن ءۇي ىرگەسىندەگى جەرلەرگە...
