اقيقاتتىڭ اناسى – شىندىق
ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومان-ەسسەسىنىڭ العاشقى يدەياسى «عابدولدا ءتىرى ەكەن» دەگەن 1920 جىلى جازىلعان ماقالاسىنان باستاۋ الىپ، 1922 جىلعى «وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ قۇرباندارى» ەستەلىگىمەن جالعاستى. كۇنشىعىستا پارتيزان قاتارىندا بولعان ابدوللا اسىلبەكوۆتى، توڭكەرىس كەزىندە قۇربان بولعان شايمەردەن ءالجان ۇلى، باكەن سەرىكباي ۇلى، ىسقاق كوبەك ۇلى، ادىلبەك مايكوت ۇلى، نۇرعايىن بەكمۇحامبەت ۇلى، حاكىم مانازار ۇلى، نۇرعالي قوجان ۇلى، امانگەلدى يمان ۇلى، تاعى باسقالاردى اتاي كەلىپ، باكەن سەرىكباي ۇلىنىڭ كولچاك تۇرمەسىندە حال ۇستىندە جاتىپ ساكەنگە: «ءبىز ولسەك تە سەن ءتىرى قالساڭ جاقسى بولار ەدى. سەن گازەتكە، كىتاپقا جازىپ، ءبىزدىڭ نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن ولگەنىمىزدى ايتار ەدىڭ»، — دەگەنى ەسىنە تۇسكەنى جانە «ارداقتى، ەستەن كەتپەس جولداستار! سەندەر وزدەرىڭ ولسەڭدەر دە قاسيەتتى ەسىمدەرىڭ ولمەس! قاسيەتتى تىلەكتەرىڭ ولمەس! ەندىگى ءتىرى جۇرگەن جولداستاردىڭ مىندەتى وسى ايتىلعان شاھيتتەردىڭ ەسىمدەرىن ۇمىتىلمايتىن قىلۋ. ول ءۇشىن قازاقستاندا كەيبىر شكولاعا، مەكتەپ، مەدرەسەلەرگە، وقۋحانالارعا، كوشەلەرگە وسى ايتىلعان ەرلەردىڭ ەسىمدەرىن قويۋ كەرەك. بۇعان كۇللى قازاقستانداعى جولداستار كىرىسۋى كەرەك. سويتسەك ءبىزدىڭ موينىمىزداعى بورىش، جولداستىق اقتالادى»، — دەپ جازىپ، ونى ورىنداۋعا كىرىسكەن بولاتىن. 1923-24-26 جىلدارى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە ساندارىندا «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» ۇزىندىلەرى جاريالاندى. قولعا قارۋ ورنىنا قالام ۇستاۋعا مۇمكىندىك تۋعاندا ورىنداي باستاعان العاشقى ازاماتتىق پارىزدارىنىڭ ءبىرى، ياعني رومان-ەسسەنى جازۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى وسى ەدى.
ەكىنشى، ساكەن سەيفۋلليننىڭ ءوز سوزىمەن ايتار بولساق، «1916-17- 18-19 جىلدارداعى تاريحي قوزعالىستىڭ، ۇلى وزگەرىستىڭ (ريەۆوليۋسيانىڭ) قازاقستانداعى ءوزىم كورگەن، ءوزىم بىلگەن وقيعالارىنان باسپا جۇزىندە ءىز قالدىرۋ» ماقساتىن كوزدەگەندىگى. ونداي ءىرى وقيعالاردى جالاڭ بايانداۋعا بولمايتىنىن سەزگەن اۆتور: «مۇندا تالاي كىسىلەردىڭ اتتارى اتالادى. تاريحي قوزعالىستىڭ ءوزىم كورگەن، بىلگەن وقيعالارىن جازعان سوڭ، ارينە كىسىلەردىڭ اتتارى كىرمەسكە بولمايدى. ماقسۇت بىرەۋدى كوتەرۋ، بىرەۋدى جامانداۋ ەمەس. زور قوزعالىستىڭ، زور وزگەرىستىڭ ءار كەزىندە ءار ءتۇرلى پىكىر، ءار ءتۇرلى ارەكەت بولعان. ول — تىرشىلىكتىڭ، تاريحتىڭ ءىسى.
بۇل كىتاپتا «الاش» تۋرالى اڭگىمەلەر ايتىلعاندا، الاشوردادا بولعانداردى ايىپتاماق نيەتىمەن ايتىلىپ وتىرعان جوق. تەك اڭگىمە تاريحي ماعلۇمات رەتىندە عانا باسپا جۇزىنە شىقسىن دەگەن ويمەن ايتىلدى»، — دەپ كۇنى بۇرىن ەسكەرتۋ جاساپ، ەڭ نەگىزگى سەبەپتى اڭعارتادى.
مىنە، وسىنداي ارنادا جازىلعان رومان-ەسسە 1927 جىلى سول كەزدەگى استانا قىزىلوردا قالاسىندا جارىق كوردى. كىتاپ شىققانعا دەيىن-اق «ساكەن جاقسى اقىن عوي، قارا سوزدە نەسى بار؟» — دەگەن ءمۇلايىم سوزدەر كەيبىرەۋلەردىڭ اۋزىنان شىعىپ جاتقاندا، ساكەننىڭ پوزيسياسىن تۇگەل قولداي بەرمەيتىن ەرعالي الدوڭعار ۇلى 1926 جىلى جەلتوقساندا «جازۋشىلار مەن كوركەم ادەبيەت» دەگەن ماقالاسىندا «ساكەن ءۇش-تورت جىلدان بەرى «تار جول، تايعاق كەشۋدى» ءوزىنىڭ توڭكەرىسشىل بولىپ جۇرگەن ۋاقىتىنان، سونداعى جولداستارىمەن بىرگە ىستەگەن جۇمىستارىنان، تارتىستارىنان باستاپ جازىپ ءجۇر. بۇلاي جازۋ ادەبيەت زاڭىندا دۇرىس نارسە. توڭكەرىسشىل رومانتيزمگە (سوسيالنايا رومانتيكا) بۇل تۇگەل قوسىلادى، گاپ تاريحقا كىرەتىن ماتەريالعا بوياۋدى تىم قويۋلاندىرۋدا»، — دەگەن ويدى تۇڭعىش رەت بىلدىرگەن بولاتىن. ونى ساكەن، «كوركەم ادەبيەت جۇزىندە بىزگە ونشا قوسىلمايتىن» ادامنىڭ، دالىرەك ايتساق 20-جىلدارى كوپتەگەن سىن جازعان دارىننىڭ اۋزىنان وسىنداي يبالى ءسوزدىڭ شىعۋىن تەرىس كورمەگەن ەدى. «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» تاريحتا اتاۋسىز قالمايتىن شىعارما ەكەندىگى ەڭ العاش وسىلاي بىلىنگەن-دى.
ساكەننىڭ قاي شىعارماسىنا بولماسىن اششى سىن جازىپ كەلە جاتقان ءنازىر تورەقۇلوۆ كىتاپتىڭ شىققانىنا ەكى جىلداي بولىپ قالعاندا «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى بىر-ەكى ءسوز» دەيتىن ماقالا جازدى. ول «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە 1928 جىلدىڭ 28 جەلتوقسانىندا شىعىپ، قارا اسپاندى ءتۇسىرىپ جىبەرمەگەنىمەن، رومان-ەسسەنى داتتاۋدى ماقسات تۇتقانى قالىڭ كوپشىلىككە بىردەن ءمالىم بولدى.
رەداكسيا ءوز تاراپىنان جازعان تۇسىندىرمەسىندە: «ءنازىردىڭ ساكەن كىتابىنان تۇك پايدا جوق دەۋى قاتە. ءنازىردىڭ سىن جازعانداعى بەتالىسى دۇرىس ەمەس. قانشا قاتەلىكتەرى، تەرىس پىكىرلەرى بولعانمەن دە، ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋى» قازاق جۇرتشىلىعىنا قازاقتىڭ ساياسي تۇرمىسى جاعىنان ءبىرىنشى كىتاپ. راس، ساكەن كىتابى تاريح ەمەس. ءبىراق تاريح بولماعانىمەن، تاريح جازۋشىلارعا پايداسى بار كىتاپ»، — دەپ تاپقانىنا قاراماستان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى كىتاپتى بىرەۋ ماقتاپ-ماداقتاپ جاتسا، ەكىنشى بىرەۋلەر زامانا ىڭعايىنا قاراي، قوعامدىق وي-پىكىردىڭ قۇبىلۋىنا ساي داتتاپ-قارالاۋ پروسەسى الما-كەزەك ءجۇرىپ جاتىر. ايقىش-ۇيقىش پىكىر ايتۋ تولاستار ەمەس.
العاشقى «تالقانداعىش» سىن نازىردىكى بولعان سوڭ، ودان ەداۋىر ءۇزىندى كەلتىرۋ ورىندى بولماق.
«بۇل زاتتى ادەبيەتتىڭ قاي تۇرىنە قوسارىن (يستوريا، وچەرك، مونوگرافيا، مەمۋار، ۆوسپومينانيە، اۆتوبيوگرافيا، ي در.)، جازۋشى ونەرىنىڭ قاي سالاسىنا سانارىن ەشكىم دە اجىراتا المايدى. «بۇل استاۋداعى سۋدىڭ ءدامىن تاتىپ، سونان سوڭ كۇرىش سالسا، ماي قۇيسا، ەت تۋراسا، سارىمساق، ءسابىز سالسا، تۇز سەپسە سوندا دوكەيباي پالاۋ بولادى»، – دەگەن ەكەن قوجاناسىر. «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى.
مۇنى ءتىپتى جازباي قويعانى-اق دۇرىس بولار ەدى. ءبىراق نە كەرەك، انتۇرعان جازىپ شىعاردى. قايداعى ءبىر ءتاتىموۆتاردىڭ، ۋگارلاردىڭ، مۇكەيەۆتەردىڭ، ءشارىپوۆتاردىڭ جانە باسقالاردىڭ اقتارمەن، الاشوردامەن مايدانداسقانىن ايتتى. ءوزىنىڭ توڭكەرىسكە قاتىسقانىن، ءوزىنىڭ قۇبا قىزداردى، قۇلا قىزداردى، ەرنى قىزىلشا قىزداردى، بەلى ۇزىنشا قىزداردى كورگەنىن ايتىپتى. ءوزىن ماداقتايدى... الاشوردانىڭ قاشقانىن ماداقتاي سۋرەتتەيدى. ساكەن — باياعى ساكەن. ساكەن ءوزىنىڭ تۋ باستا تاڭداپ تۇسكەن جولىندا. ول ءولى ازيانىڭ — قازاقتىڭ كوتكەنشىك، داراشىلدىق ەسكى جولىمەن كەتىپ بارادى. ساكەن شالا-شارپى ەۆروپالاسقان «سال» ۇستىندەگى قاراڭعى قازاقشىلىق جولىمەن ءالى كەلە جاتىر!» — دەگەن.
ءنازىر ماقالاسىنان كەيىن توعىز اي وتكەندە ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» مەن ءنازىردىڭ سىنى تۋرالى» دەگەن ماقالاسى 1929 جىلدىڭ 15 قىركۇيەگىندە جاريالاندى. بۇل وسى رومان-ەسسەگە ارنايى جازىلعان ەكىنشى ماقالا. «كىتاپتىڭ ساياسي ماڭىزى كۇشتى. قازاق تاريحىنىڭ كوبى سودان تابىلادى. «تار جول، تايعاق كەشۋ» رەاليزم، شىندىق جولىمەن جازىلعان سۋرەتتى شىعارما. كىتاپتىڭ جاڭا ءوربىپ كەلە جاتقان جاستارعا جولباسشىلىعى مول. ءنازىر قانشا جامانداعانىمەن دە «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» ءقادىرى ەندى كۇشەيە بەرمەك. كىتاپتىڭ سۋرەتتىلىك جاعى كۇشتى، تىلگە دە باي. ال ءنازىردىڭ سىنى تولىق سىن ەمەس، قىڭىر، ءبىر جاقتى سىن، بەت تىرناۋ»، — دەگەنىنە رەداكسيا تاعى دا تۇسىندىرمە بەرىپتى. «قاي كۇندە بولسا دا بىربەتكەيلىكتەن ءتۇزۋ سىن شىقپايدى. ءتۇزۋ سىن جازام دەسە، جاقسىسىن دا جامانىن دا بىردەي كورە ءبىلۋ كەرەك»، — دەپ، ەكى سىنعا دا تاقىمى تولماعاندىعىن تومەندەگى ويلارمەن بىلدىرگەن.
«تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» جاقسىلىعى — تاريحي ماتەريالدارىنىڭ مولدىعىندا، كەزەڭ يدەولوگياسىن اشىپ كورسەتكەنىندە، قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ شىعۋ جولى، ولاردىڭ يگىلىكتى ىستەرىندە»، — دەپ تابادى دا، كەمشىلىگى — ماتەريالداردى دۇرىستاپ سۇرىپتاماعاندىعىندا، كولباي، بايسەيىت، مۇقانداردى ورىنسىز ماقتاعانى، كوممۋنيست ەتىپ كورسەتكەندىگىندە، قىزداردىڭ كوپتىگىندە (كىتاپتا ەشبىر ورىن جوق)، رومان، پوۆەست شارتىندا ەمەس، مەمۋار تۇرىندە جازىلعان كىتاپتىڭ سانىنا قوسۋعا بولادى. ولاي بولسا، كەيبىر جولداستاردىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋدى» كوركەم ادەبيەت دەۋى دۇرىس ەمەس» دەگەن رەداكسيا تۇجىرىمى ەسكەرۋسىز قالۋعا ءتيىستى ەمەس، ويتكەنى ول پىكىر كۇنى بۇگىنگە شەيىن ولەكسەسىن سۇيرەتىپ ءالى كەلە جاتىر.
ءنازىردىڭ قوجاناسىر ويىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، «تار جول، تايعاق كەشۋدەن» ەشبىر كوركەمدىك قاسيەت تاپپاعانىنا نەگىزىنەن كەلىسپەگەنمەن، كەيبىر ويلارىن ەلەڭسىز تاستاۋعا بولمايدى، ويتكەنى ساكەن رومان-ەسسەنىڭ بەتاشارىندا «ۋاقىتتىڭ تارلىعىنان اسىعىس جازىلدى. ءسوزدى شەبەرلەپ، ءتىزىپ وتىرۋعا ۋاقىت بولماعاندىعىن» تەككە ەسكەرتپەگەن.
ال تاريحي قوزعالىس رومان-ەسسەنىڭ نەگىزگى ارقاۋى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، وندا سىنشى ءومىر دەرەكتەرىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا نازار اۋدارىپ، وقيعالاردىڭ بۇرمالانعان تۇسى بولسا، سونى كورسەتسە، ونى تۇزەتۋ جولىن اڭعارتسا، رەداكسيا دا ءنازىر ءسوزىن قوشتاعان بولار ەدى.
رومان-ەسسەنىڭ «شىندىق جولىمەن جازىلعانىن» زور سەنىممەن ايتقان ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «سۋرەتتىلىك جاعى كۇشتى» دەگەنى كوركەمدىك تانىمىنىڭ بالاڭدىعىنان گورى ساكەنگە بۇيرەگىنىڭ بۇرىلعاندىعىن كورسەتەدى. ونى دا رەداكسيا ورىندى ەسكەرتىپ وتكەن بولاتىن.
ال رومان-ەسسەنىڭ 1936 جىلى تۇزەتىلىپ تولىقتىرىلعان باسىلىمىنىڭ كوركەمدىك جاعىنان شىرايىن كىرگىزىپ تۇرعان «شوقاي بولىس»، «اشاي»، «ىقىلاس كۇيى»، «تۇركىستانعا اساردا» دەگەن تاراۋلار 1927 جىلعى ءبىرىنشى باسىلىمىندا جوق.
ال شىعارماعا كورىك دارىتقان ءانشى قابيبا قىز جايىنداعى «اۋپىلدەك» تاراۋى اۋەلگىدە قىسقاشا باياندالا سالسا، 1936 جىلعى باسىلىمدا بارىنشا اسەرلى سۋرەتتەلۋىنىڭ ارقاسىندا رومان-ەسسەنىڭ كوركەمدىك اجارى اشىلا ءتۇسىپ، ادەبيەتىمىزدەگى قىزدار گالەرەياسىنان مىقتى ورىن العانىن ايتا كەتكەن ورىندى.
تاريحي وقيعالار توڭىرەگىندەگى ىس-ارەكەتتەردى بۇلتارتپاي كورسەتەتىن دەرەكتەر سوڭعى باسىلىمداردان الىنىپ تاستالعان. ال ولار 1927 جىلعى باسىلىمىندا ورىندى-اق كەلتىرىلگەنىن، اسىرەسە الاش ازاماتتارىنا ءتىل تيگىزبەي، ايدار تاقپاي ايتىلعانىن كورەمىز. كوبىنە الاش وقىعاندارى، اقجاعالىلار دەگەندەردى 1936 جىلعى يدەولوگيالىق قىسپاقپەن «الاششىلدار، ۇلتشىلدار، بايشىلدار» دەگەن اتاۋلارمەن الماستىرىپتى. ونى ساكەننىڭ ءوزى جاسادى ما، الدە ليتو تۇزەتتى مە، بەلگىسىز.
ءنازىر تورەقۇلوۆ پەن ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ ماقالالارى ساكەنگە ۇلكەن وي سالعاندىعىن اركەزدەگى بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ، جازىپ وتىرعان. ونىڭ ۇستىنە سول كەزدەگى يدەولوگيالىق قىسپاق پەن تاريحي الەۋمەتتىك جاعدايلار «تار جول، تايعاق كەشۋدى» قايتا قاراپ، وڭدەۋ قاجەتتىگىن «ەرىكسىز» ۇعىندىرعان.
1932 جىلى 10 قاڭتاردا قازاقستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ناسيحات جانە مادەنيەت بولىمدەرى مەن قازاقستان ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى» «و زاداچاح بوربى نا تەورەتيچەسكوم فرونتە ۆ كازاحستانە ۆ سۆيازي س پيسموم توۆ. ستالينا» دەگەن قاۋلى الىپ، يدەولوگيالىق مايداندى بۇرىنعىدان دا شيرىقتىرىپ جىبەردى. الاش قوزعالىسىنىڭ وڭى دا تەرىس، تەرىسى دە تەرىس دەپ باياندالسىن دەگەن نۇسقاۋ جاسالادى. «توۆ. رىسكۋلوۆ ۆ سۆوەي كنيجكە «كيرگيزستان» پوۆتورياەت ۆسلەد زا الاشوردينسامي ي كولونيزاتورامي لەگەندۋ و دوبروۆولنوم پەرەحودە ۆ پوددانستۆو ساريزمۋ ۋگنەتەننىح ماسس سرەدنەي ازيي. توۆ. سەيفۋللين ۆ سۆوەم حۋدوجەستۆەننوم تۆورچەستۆە ۆوسپيەۆاەت فەودالنو-رودوۆۋيۋ كۋلتۋرۋ («كوكچەتاۆ»)» دەگەن 1932 جىلعى ەسكەرتۋ ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشەيمەسە، سولعىنداعان جوق سوندىقتان ساكەن «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومان-ەسسەسىن قايتادان وڭدەپ، تولىقتىرعاندا ءبىراز ويلاردى شيرىقتىرۋعا، اششىلاي ءتىل قاتۋعا «مىندەتتى» بولدى.
وسى قاۋلى سول كەزدەگى اقىل-ويدى قۇرساۋلاپ، اسىرەسە الاش قوزعالىسىنا بايلانىستى وي-پىكىر مەن اتاۋلارعا قاتاڭ قارادى. ءتىپتى سوۆەت وكىمەتى تاراعانشا ءوزىنىڭ ىزعارىن ءارقاشان سەزدىرىپ وتىردى. نەنى قالاي جازىپ، قالاي سويلەۋ كەرەكتىگىنە شەيىن ءجون سىلتەيتىندەر تابىلدى.
قانشاما قاجىرلى دا ايباتتى بولسا دا ساكەن سەيفۋللين «ساياساتقا يكەمدەلىڭكىرەپ»، «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» ءبىرىنشى باسىلىمىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر بولدى.
مىنە، بۇگىندە ساكەنگە، ونىڭ اتاقتى شىعارماسىنا قارسى ايتىلاتىن قىڭىر پىكىرلەردىڭ ءبىرازى وسى ەكىنشى باسىلىمنىڭ «شاپاعاتىنان» تۋىپ جاتىر دەمەسكە بولمايدى.
رومان-ەسسەنىڭ جەلىسى تاريحي شىن وقيعالارعا قۇرىلعاندىعى وقىرمانعا بەلگىلى. وقيعا 1916 جىلدىڭ جازىندا باستالادى. اقمولا ۋەزىندەگى بۇعىلى ەلىندە جاڭادان اشىلماق اۋىلدىق مەكتەپكە ءمۇعالىم بولىپ تاعايىندالعان ساكەن وقۋ باستالۋىنا ەكى-ۇش ايداي بوس ۋاقىت بولعان سوڭ، ءارى ۋاقىت وتكىزۋ، ءارى قاراجات تاۋىپ الۋ ءۇشىن اۋىلشارۋاشىلىق ساناق قىزمەتىنە جالدانادى. وسى ساپارىندا «ەل ءىشى — ونەر كەنىشى» دەگەن ۇلاعاتتى قاعيدانى دالەلدەيتىن وقيعانىڭ كۋاسى بولادى.
رومان-ەسسەنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە شابىرادا، ياعني قازىرگى اقمولا وبلىسىنىڭ اتباسار، استراحان، بۇلاندى جانە اقكول اۋداندارىنداعى 12 بولىس ەلدىڭ مال ساناعىن الىپ جۇرگەندە، ءبىر اۋىلعا بىر-ەكى كۇن ايالدايدى. كەشكى ويىن-ساۋىقتا ورىندالعان «اۋپىلدەك» ءانىن جول-جونەكەي ەستىپ كەلە جاتسا دا، تاپ وسى كەشتە ساكەننىڭ ساناسىندا، ەستەتيكالىق تانىمىندا وشپەس ءىز قالدىرادى. ونىڭ ناقتى دالەلى «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» 1927 جىلعى باسىلىمىندا ويىن-ساۋىقتىڭ باستالۋى، قابيبانىڭ توگىلدىرە ءان سالۋىنان كەيىن ساكەننىڭ قاسىنداعى تاتار جىگىتى عالىمجاننىڭ قازاق بولماعانىنا، ەڭ بولماسا قازاق ىشىندە وسپەگەنىنە وكىنۋمەن «اۋپىلدەك» جونىندەگى اڭگىمە اياقتالاتىن.
ال 1936 جىلى قايتا وڭدەگەن تۇستا، ويىن-ساۋىقتان كەيىنگى ءان اسەرىن وقۋشىسىنا سەزدىرىپ قانا قويماي، ءاننىڭ ءمانىن دە، ونى ورىنداۋشى قابيبانىڭ كەسكىن-كەلبەتىن دە وقۋشىنىڭ كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ەسىندە ۇزاق ساقتالاتىنداي اسەرلى ەتىپ سۋرەتتەگەن. اۆتور ساناسىندا توعىز جىل بويىنا ءار قيلى قياپاتپەن ساقتالعان شۇرايلى كورىنىس رومان-ەسسەنىڭ ەڭ ءبىر ليريكالىق تارتىمدى بەتىنە اينالعان.
تاريحي سۇستى وقيعالاردىڭ ىشىندە جارق ەتىپ كورىنىپ، وقۋشىنى باۋراپ الاتىن قۇبىلىسقا ادەبي كوزبەن قاراعاندا، 1916 جىلى كەزدەسكەن قابيباداي سۇلۋدى اراعا ون ءبىر جىل سالىپ، 1927 جىلعى ءبىرىنشى باسىلىمىندا اننەن گورى انشىگە ءمان بەرە بايانداۋى، جيىرما جىل وتكەندە، ءتىپتى ءنازىردىڭ سىنى مەن رەداكسيا ەسكەرتۋىنە قاراماستان، ءان مەن ءانشىنى ەستەتيكالىق تۇتاستىقتا كەڭەيتىپ، ۇستەمەلەي سۋرەتتەۋىنىڭ سىرى نەدە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بىرىنشىدەن، ءوز شىعارماسىنا كوركەمدىك سيپاتتى كوبىرەك دارىتۋ ماقساتىن كوزدەسە، ەكىنشىدەن، سۇلۋلىقتى، اجارلىلىقتى، اسەمدىكتى ايرىقشا ارداقتايتىن ساكەن قابيبانىڭ شىن سيپاتىن كوركەم وبراز دەڭگەيىنە كوتەرۋگە تالاپتانعان. ساكەنتانۋشى ت. كاكىش ۇلىنىڭ «ساكەن سۇيگەن سۇلۋلار» اتتى ەسسەسىندە قابيبا — ساكەن بايلانىستارىنىڭ جاڭا ءبىر سىرىن اڭعارتاتىن دەتالداردىڭ شەتى كورىنەدى. ونى «سارىارقا» جۋرنالىندا ءسانيا ابەنكەلىنى جازعان «شابىراداعى» «اۋپىلدەك» ءانى نەمەسە «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىنداعى «قابيبا قىز حاقىنداعى دەرەك» دەگەندە قىزىق توپشىلاۋ بار.
ءسانيا قابيبانى 1955 جىلدان بەرى ءبىلىپ، تالاي سويلەسكەن. ەل-جۇرت «سىلقىم كەمپىر» دەپ اتايتىن قابيبانىڭ 1955 جىلعى كەسكىنىمەن دە تانىس بولايىق.
«بايىپتاپ قاراعان ادامعا جاسى ەلۋدەن اسىپ (ول كىسى 1901 جىلى تۋعان)، ەگدە تارتقانىنا قاراماستان، اققۇبا ءوڭىنىڭ قانى تايماعان، كوزىنىڭ وتى مەيىرلەنىپ تۇرادى ەكەن. شەتىن كۇمىس شىتىرامەن ورنەكتەپ كيگەن اق ءشايى كيمەشەك جاراسىم تاۋىپ، كورىك بەرگەن. اپپاق جۇمىر ەكى بىلەگىندە ناعىز زەرگەر ارناپ سوققان ورنەكتى قوس بىلەزىك، ون ساۋساعىندا ءارقايسىسى قۇنان قويعا بەرگىسىز جۇزىك كيگەن كىسىنى كوزگە ەلەستەتىپ كورۋدىڭ ءوزى ساكەندى ەرىكسىز ەسكە تۇسىرسە كەرەك.
شابىرادا بولعان ويىن-ساۋىق تارقار كەزدە قابيبانىڭ ساكەنگە:
— «اۋپىلدەك» ءانىن ۇمىتىپ قالساڭىز ەرتەڭ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىڭىز، ءارى قوناق بولىڭىز، ءارى ءان ۇيرەنىپ كەتىڭىز، — دەگەن قۋاقى ءسوزدى ەكى شۋماق ولەڭمەن:
كەڭ ماڭداي جاراسقانداي شەشەن جاققا،
دۋاننان كەلىپ قاپسىز ءبىزدىڭ جاققا.
قار دا لاۋلاپ جانادى، — دەيدى حالىق، —
ەرتەگىمەن ەش قىلماي ەبىن تاپسا.
قوشتاسپاي كەتە بەرەم اقىن اعا،
اتىپ كەلەدى راۋانداپ تاڭ دا جاڭا.
قارلىعاش قاناتىنداي سۇلۋ انگە،
قۇمارتساڭىز اشىلار وي مەن سانا، —
دەگەن قىز قىلىعى اسەم ءاننىڭ اۋەنىنە ەلتىپ قالعان ساكەننىڭ جۇرەگىنە شوق تاستامادى ما ەكەن؟! ولاي بولۋى دا عاجاپ ەمەس قوي.
قالاي بولعاندا دا ساكەن ساياسي-الەۋمەتتىك وقيعالاردى، توڭكەرىس شىندىقتارىن رومان-ەسسەدە ىقتياتتاپ جازۋمەن قاتار ءوزى كەزدەسكەن ادامداردى، قىزداردى، ادەبيەت زاڭىنا لايىق سۋرەتتەۋدەن ىرگەسىن اۋلاق سالماعانىن كورەمىز. ال مۇنىڭ ءوزى ساياسي-الەۋمەتتىك نەگىزى قالىڭ شىعارمانىڭ رەاليستىك ارناسىن جۇقارتپاۋ ءۇشىن، وقۋشىنى سەندىرە ءتۇسۋ ءۇشىن ومىردە بولعانداردى سول كۇيىندە ءاتى-جونىن وزگەرتپەي جازۋدى ماقسات تۇتقانىن كورسەتەدى. شىعارمانىڭ تاريحشىلىعىمەن قاتار كوركەمدىك اۋسەلەسىن تارتىمدى ەتە تۇسەدى. ءارى الەۋمەتتىك سانا، ءارى ەستەتيكالىق ءلاززات تىزگىنىن تۇتاستىرا ۇستاعانىن اڭعارامىز.
ساكەن باستاعان بەس ادام ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىنا تامان سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ پاۆلودار ۋەزىمەن شەكتەس قورجىنكولگە كەلگەندە، مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا جىگىت الاتىندىعى تۋرالى جارلىقتى ەستيدى. ۇرەيلەنگەن، ەرەۋىلدەگەن حالىقتى، ۇلتتىق ەزگىنىڭ اۋىر سالماعىنان، وتارشىلدىق وجارلىقتان كۇڭىرەنىپ تولقىعان ەلدى كورەدى.
تاريحتىڭ وسى شەشۋشى تۇسىندا ساكەن ءوزى بەل تۇتقان الدىڭعى اعالارىنا، الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرىنە الاڭدادى. نە ىستەرىن بىلمەي، ەلگە «شابىلماساڭدارشى، قورقاتىن نە بار ەندى؟ بالالارىڭ بارا بەرسىن. ەندى وزدەرىڭ قۇريسىڭدار عوي، — دەپ، ءمۇساپىر دەگەن كىسىنىڭ ۇيىندە جينالىپ وتىرعان قازاقتارعا ءسوز سويلەدىم»، — دەيدى ساكەن.
يۋن جارلىعىنىڭ العاشقى ساتىندە ساكەننىڭ بۇدان باسقا ايتقان اقىلى جوق.
1916 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ 192-سانىندا ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ قازاق حالقىنا اشىق حات جازدى: «قارا جۇمىسقا بارسا شارۋاعا كەمشىلىك كەلىپ، الىنعان جىگىتتەر از قازاعا ۇشىراعانى، ال بارمايمىن دەپ قارسىلىق قىلسا، ەلگە زور بۇلىنشىلىك. وسى ەكى اۋىرلىقتىڭ جۇرت قاي جەڭىلىن تاڭداۋ كەرەك. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە جەڭىلى — كونگەن»، — دەگەن بۇعان ناقتى مىسال. بۇل پوزيسيانى ءار ءتۇرلى ساققا جۇگىرتۋگە بولار، ءبىراق ساكەن بۇدان ءتيىمدىنى ايتا المادى. نەگىزگى باعىتى «قازاق» نۇسقاعان جولدىڭ اڭعارىندا جاتتى.
قازاق زيالىلارى، ونىڭ ىشىندە ساكەن دە 1916 جىلعى كۇردەلى قۇبىلىسقا دايىن ەمەستىگىن، بەلگىلى جوسپارلارى جوقتىعىن اڭعارتتى. تورە، شەنەۋنىكتەردى سوگۋلەر جالپى دەموكراتيالىق كوزقاراستىڭ دەڭگەيىندە عانا بولدى.
حالىق وزىنەن-وزى كوتەرىلىپ جاتقاندا الاش قوزعالىسىنا ءارى ۇيىمدىق نەگىز، ءارى ونى باستايتىن سانالى توپ جەتىسپەيدى. قازاق وقىعاندارىنىڭ كوپشىلىگى اڭىرىپ، نە ىستەرىن بىلمەدى، «قازاق» گازەتى، ونىڭ باسشىلارى «جارلىققا كونسەك از شىعىنمەن قۇتىلامىز» دەگەن پوزيسيانى ناسيحاتتاي بەردى.
قازىرگى زەرتتەۋشىلەر اراسىندا «قازاق» گازەتىنىڭ پوزيسياسىن، ياعني ايتقانعا كونىپ، قارا جۇمىسقا جىگىت بەر دەگەنى ورىندى ەدى دەپ اقتايتىندار دا جوق ەمەس. بۇعان بارلىق جاعدايدا كەلىسە قويۋ قيىن. سەبەبى، الاش قوزعالىسىندا ۇيىمدىق نەگىزدىڭ جەتىسپەي جاتقانى راس بولاتىن، بەلگىلى باستاۋشىسى، يدەيا ايتۋشىسى بولعانمەن، ونى قولما-قول ىسكە اسىرا قوياتىن ۇيىمداستىرۋ شارالارى جوققا ءتان ەدى، سوندىقتان كوتەرىلىستىڭ ايماقتىق جانە ستيحيالىق سيپاتى باسىم جاتقانىن اڭعارماۋعا بولماس.
قارا جۇمىسقا ادام بەرسە دە، بەرمەسە دە قازاق حالقىنىڭ قورلىق-زورلىعى كوبەيمەسە، ازايا قويماعانى تاريحتان بەلگىلى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى مەن ازامات سوعىسىنىڭ لاڭىنان ماتەريالدىق شىعىندى بىلاي قويعاندا، ميلليونعا جاقىن قازاقتىڭ قىرىلعانى، اياق استىندا قالىپ ولگەنى، اعى دا، قىزىلى دا ەل دەپ ەلەمەگەنى بۇگىن جان-جاقتى دالەلدەنىپ وتىر.
«تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» ۇلكەن وزگەرىسكە تۇسكەنى ءتورتىنشى تاراۋ. ول 1927 جىلعى باسىلىمىندا «سوۆەت ۇكىمەتى زامانىندا» دەپ اتالسا، سوڭعى باسىلىمدارىندا «سوۆەت ءۇشىن كۇرەستە» دەپ وزگەرتىلگەن. بۇل تاراۋ باسقا تاراۋلارعا قاراعاندا كولەمدىرەك، ءارى تاريحي ءمانى دە سالماقتى. بۇل تاراۋداعى تاريحي ءماندى وقيعالاردىڭ بارىنە ساكەن قولما-قول ارالاسپاعانىمەن، ەش قۇبىلىستى قيالدان شىعارماعان. بۇل تاراۋداعى جانە باسقا تاراۋلارداعى تاريحي دەرەكتەردىڭ ءبارىن سول كەزدەگى «قازاق»، «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى» گازەتتەرىنەن العان.
تاريح الدىندا جاۋاپتى بولارىن سەزدى مە، جوق الدە ءوزىنىڭ مىنەزىندەگى ۇقىپتىلىق پا، رومان-ەسسەسىنە العان ءار دەرەگىنىڭ قايدان الىنعانىن، ول قاي گازەتتە باسىلعانىن، كۇنى، ايى، جىلىنا شەيىن مۇقيات كورسەتىپ وتىرعان. ءتىپتى قاي گازەت قاي گازەتتەن كوشىردى دەگەن دە نازاردان تىس قالماعان. بۇل دا ساكەن شىنشىلدىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى. سەبەبى وسى جولداردىڭ اۆتورى ءوزىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەندە رومان-ەسسەدە كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى ساكەن كورسەتكەن مەرزىمدى باسىلىمدارمەن سالىستىرعاندا مۇلتىكسىز دالدىگىنە، رياسىز تازالىعىنا كوزى جەتكەن بولاتىن. سوندىقتان دا «حالىق كەڭەسى» گازەتىندە 1994 جىلى 21 — 22 قىركۇيەكتە «ساكەن جانە «الاش ازاماتتارى» دەگەن ماقالامدى ەش جالتاقسىز جانە كۇدىكسىز جاريالاۋعا تۋرا كەلگەن-دى.
روماننىڭ IV تاراۋىندا نەگىزىنەن الاش ازاماتتارىنىڭ ءبىرىنشى جالپى قازاق سەزىن وتكىزىپ، قازاقستاندا بولاشاقتا ورنار اۆتونوميانىڭ ءتۇرى، كەرەنسكيي قۇلاپ، ۇكىمەت بولشيەۆيكتەر قولىنا كوشكەن ەڭ قيىن دا سۇستى كەزەڭنىڭ شىندىعى باياندالادى. ەل-ەلدى ارالاپ، بايانداما جاساپ جۇرگەن ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلگەن ءساتىن «سارىارقا» گازەتىنىڭ ماتەريالىن «قازاق» گازەتى 1917 جىلدىڭ 21 قازانداعى 251-سانىنان كوشىرىپ باسقان. ساكەن ءاليحاننىڭ سەمەي ساپارىن وسى «قازاق» گازەتىنەن العان. تاقىرىبى «ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى» دەپ اتالادى. ونى رومان-ەسسەنىڭ ءبىرىنشى باسىلىمىندا تۇگەل كەلتىرگەن، ال ەكىنشى باسىلىمىندا الىنىپ قالىپتى دا «الەكەڭدى قۇدايدان سۇراپ العان جالعىزداي قۇتتىقتادى ۇلتشىل مىرزالار» دەگەن سوزدەرمەن قىسقا قايىرعان.
بۇدان كەيىن رەسەيلىك ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە قازاقستان وبلىستارىنان سايلاۋعا تۇسەتىن ادامداردىڭ ءتىزىمى بەرىلگەن. رومان-ەسسەنىڭ ءبىرىنشى جانە سوڭعى باسىلىمدارى اراسىندا تىزىمگە الىپ-قوسقان ەش وزگەرىس جوق. ال وسى ءتىزىم جاريالانعان «قازاق» گازەتىنىڭ 14 قاراشاداعى 250-سانىنداعى «الاش ۇلى قازاق پەن ارداقتى قىرعىز اعايىنعا» دەگەن اشىق حات، ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنە شاقىرعان تەلەگرامما ءسوزى سوڭعى باسىلىمداردا جوق.
وسى اقپان مەن قازان توڭكەرىستەرى ارالىعىندا ەرەكشە ءمان بەرەتىن ءبىر ماسەلە — ءبىرىنشى جالپى قازاق سەزى، وندا قارالعان ون ءتورت ماسەلەنىڭ ءبىرىنشى بابى، ياعني «جالپىروسسيانىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسى».
الاش اقيقاتىن اشۋعا اتسالىسىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ بارلىعى «ۆ روسسيي دولجنا بىت دەموكراتيچنايا فەدەراتيۆنايا پارلامەنتسكايا رەسپۋبليكا» دەگەن تۇجىرىمدى ايتىپ ءجۇر. ونى كوبىنە ن. مارتىنەنكونىڭ 1929 جىلى قۇراستىرعان قۇجاتتار جيناعىنا سۇيەنىپ جازۋدا. ال ونىڭ نەگىزى — «قازاق» گازەتىندە 1917 جىلى 31 شىلدەدە جاريالانعان بولاتىن.
عالىمداردىڭ ىشىندە تەك تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى تالاس وماربەكوۆ قانا «قوس ۇكىمەت قۇرىلعان العاشقى كۇندەردە-اق سوۆەتتەردى ەمەس، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قولداعان ءا. بوكەيحانوۆ مينسكىدەن بەرگەن تەلەگرامماسىندا «ءبىزدىڭ ۇرانىمىز — دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا، جەر مالشىلىقپەن جانە ەگىنشىلىكپەن تابىس تۇسىرەتىندەردىكى»، — دەگەن پىكىرى كادەتتەر پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ قاعيدالارىمەن ۇندەسىپ جاتىر. «رەسەيدە دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتى پارلامەنتتى رەسپۋبليكا بولسىن» دەگەن I سەزدە الىنعان قاۋلى «الاش قوزعالىسى كادەتتەرمەن ۋاقىتشا عانا كەلىسىمدى بولدى. جالپى قازاقتىڭ ءبىرىنشى سەزىندە-اق ۇلتتىق مۇددەنى ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىنىن بايقاتتى»، — دەگەن ويدى ايتتى.
بۇل جەردە ءبىز عالىمنىڭ «ۇلتتىق مۇددەنى ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىنىن بايقاتتى»، — دەگەن پىكىرىن تىرىلتەتىن مىنا جاعدايلارعا نازار اۋدارۋدى ءجون كورەمىز.
بۇل سەزگە دەيىن «قازاق» گازەتى بەتىندە ءا. بوكەيحانوۆ ۇزبەي جاريالاعان ماقالالارىندا دا، جەدەلحاتتارىندا دا («قازاق» 1917، № 223)، ءتىپتى وسى ۇلكەن جيىن الدىندا 1917 جىلدىڭ 2 — 8 ساۋىرىندە ورىنبوردا وتكەن تورعاي وبلىسىنىڭ سەزىندە «ۆىسكازالسيا زا «دەموكراتيچەسكۋيۋ، پارلامەنتسكۋيۋ ي دەسەنتراليستيچەسكۋيۋ رەسپۋبليكۋ». ۆىسكازالسيا فاكتيچەسكي سەزد زا بۋرجۋازنۋيۋ رەسپۋبليكۋ س پرەزيدەنتوم ي ۋچرەديتەلسكوي ي پرودولجەنيەم ۆوينى دو پوبەدنوگو كونسا. ۆ توم جە دۋحە ۆىسكازالسيا ي ۋرالسكيي، دەكابرسكيە سەزدى»، — دەگەن مارتىنەنكونىڭ ويىنا دا نازار اۋدارۋ قاجەت.
ال ەندى وسى ماڭىزدى ماسەلەدە الاش ازاماتتارىمەن ساياسات تۇرماق، پەندە رەتىندە دە ارالارىنا ءالى پالەندەي رەنىش كىرە قويماعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ كوزقاراسىن سالىستىرىپ، وسى شەشۋشى، ەڭ ماڭىزدى ماسەلەنى، ياعني مەملەكەت بيلىگى تۋرالى ماسەلەنى سەزد قالاي شەشەر ەكەن دەپ قاداعالاپ وتىرعانىن «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىنان وقىپ كورەيىك.
«ۋەزدىك كوميتەتىنىڭ جالپى جيىلىسىن اشتىق. كوميتەتتىڭ ورتاسىنا ورىنبوردا بولىپ جاتقان سەزدىڭ قارايتىن ماسەلەلەرى تۋرالى قاۋلى شىعاردىق. قاۋلىمىز «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ جوباسىمەن بولدى. بىزدىڭشە ەڭ زور ماسەلە روسسيانىڭ بولاشاق ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلىسى. بۇل تۋرالى ءبىزدىڭ كوميتەتتىڭ شىعارعان قاۋلىسى بويىنشا ورىنبورداعى سەزگە تەلەگرامما سوقتىق. تەلەگراممانى جازعان بىرمۇقامبەت ايباس ۇلى ەدى.
تەلەگراممانىڭ مازمۇنى مىناداي ەدى: «ءبىز فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكاعا عانا داۋىس بەرەمىز. باسقا تۇرگە قارسى بولامىز». ءبىزدىڭ تەلەگرامما سەزدىڭ اشىلۋىنا ءدال بارىپتى. وسى تەلەگراممانىڭ جونىمەن اقمولا وبلىسىنىڭ اتىنان بارعان سەيىت ۇلى فەدەراتيۆنىي رەسپۋبليكانى قۋاتتاپ سويلەپتى. سەزد شاقىرۋشىلاردىڭ اعاسى بوكەيحان ۇلى كادەت پارتياسىنىڭ جوباسىن سەزگە العىزباق بولىپتى، ەداۋىر دالباستاپتى. «روسسيا ۇكىمەتى انگليا ۇكىمەتىندەي پاتشاسى بار پارلامەنتتى بولۋى ءجون»، — دەپ تالاسىپتى. ءبىراق كوپشىلىكتەن جەڭىلىپتى. سەزد فەدەراتيۆنىي رەسپۋبليكانى دۇرىس تاۋىپتى».
وسى ۇلكەن پروبلەما قازاق زيالىلارىنىڭ جولايرىعى بولعان سياقتى. بۇل ماسەلە قوزعالعان تۇستا ساكەن مەن الاش باسشىلارى اراسىنداعى قايشىلىق بەلەڭ الماعان شاق بولاتىن. اقمولا وبلىسى اتىنان سەزگە قاتىناسقان اسىلبەك سەيىتوۆپەن ساكەن ەرتەدەن تانىس بولاتىن. 1916 جىلى روسسيادا اۋىلشارۋاشىلىق ساناعىن الۋ ناۋقانى باستالعاندا اقمولا ۋەزىنىڭ سولتۇستىگىنە ساكەن كەتكەندە، تومسك ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەن اسىلبەك سەيىت ۇلى وڭتۇستىككە باراتىن كوميسسيانى باسقارعان-دى.
اسىلبەك سەيىتوۆ اقمولا وبلىسىنىڭ اتىنان سەزگە دەلەگات بولىپ، سول سەزدىڭ ەكى حاتشىسىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن ەسكەرسەك، وندا وزىندىك ويى، كوزقاراسى بار، ءبىلىمى جەتىك اسىلبەك سەيىتوۆتىڭ ءوز پىكىرىن عانا ەمەس، «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ تەلەگرامماسىن جاقتاپ سويلەۋى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. بۇل — ءبىر. ەكىنشىدەن، وسى سەزدە بولاشاق ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە ساكەن مەن راحىمجان دۇيسەنباي ۇلىنىڭ اقمولا وبلىسىنان ۇسىنىلعان كانديداتتاردىڭ تىزىمىنە كىرگىزىلۋى الشاقتاماعان كوڭىل كۇيدىڭ كورىنىسى ەكەنى داۋسىز.
ۇشىنشىدەن، سەزدەن سوڭ اسىلبەك سەيىتوۆ اقمولاعا كەلىپ، سەزدىڭ ءوتۋ بارىسىن باستان-اياق بايانداعانى تاريحي شىندىق.
ال «روسسيانىڭ ۇكىمەتى انگليا ۇكىمەتىندەي پاتشاسى بار پارلامەنتتى بولۋى ءجون» دەپ ۇسىنىس ەنگىزگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ وسى سەزگە دەيىن ءنومىر قۇرعاتپاي شىققان ماقالالارى سەزدەن سوڭ «قازاق» گازەتىنىڭ № 238 سانىنان باستاپ 250-سانىنا دەيىن كورىنبەي كەتۋىنىڭ سىرى وسى ماسەلەگە بايلانىسىپ جاتقان جوق پا ەكەن؟
سەزدى ۇيىمداستىرۋشى، شاقىرۋشى، باسقارۋشى ازاماتتار «قازاق» گازەتىنىڭ بەلدى اۆتورلارى عانا ەمەس، الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى ەكەنىن ەسكەرسەك، سەزد ءوتىپ جاتقان كەزدەرى دە، ودان سوڭ دا سەزدىڭ ءوتۋ بارىسىمەن وقىرمانداردى حاباردار ەتپەۋىنىڭ ءوزى دە وسى پروبلەمانى تەرەڭدەي زەرتتەۋ قاجەتتىلىگىن اڭعارتسا كەرەك.
مەملەكەت قۇرىلىسى جونىندەگى ماسەلەدەگى كوزقاراستاردىڭ ايرىقشا ءمانى بار، ويتكەنى ول قانداي قوزعالىستىڭ بولسا دا وزەكتى پروبلەماسى. سوندىقتان وسىنداي شەشۋشى، تۇبەگەيلى ماسەلەدە كىمنىڭ قانداي كوزقاراستا بولعانى، سوعان قاراي ارەكەت ەتكەنى تەك تاريح ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى جاعدايدى ءتۇسىنىپ، ءبىلۋ ءۇشىن دە ايرىقشا قاجەت.
ساكەننىڭ ءوزى تىكەلەي ارالاسپاسا دا، اسىلبەك سەيىتوۆ اۋزىنان جانە باسقالاردان ەستىگەندەرىنە نەگىزدەپ ءا.بوكەيحانوۆتىڭ كادەت پارتياسىنىڭ پلاتفورماسىن، ياعني پارلامەنتتىك مونارحيا جوباسىن ۇسىنعاندىعىن ۇناتپاعانى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. ولاي بولماۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ءاليحان بوكەيحانوۆ كادەت پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن قۇرىلعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتى جاقتاۋشى عانا ەمەس، ءتىپتى ونىڭ شاڭىراعىنا ۋىق قاداۋشى ادام. اۋەلى تۇركىستان كوميتەتىنىڭ بەلدى مۇشەسى بولسا، كەيىن تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى بولدى. وسى تۇستا وتكەن ءار قيلى سەزدەرگە قۇرمەتتى ءتوراعالىققا سايلانعان ساتتەرى دە از ەمەس.
ءا. بوكەيحانوۆ جالپى قازاقتىڭ ەكىنشى سەزىندە، ياعني 1917 جىلى جەلتوقساندا الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ ماسەلەسى شەشىلگەننەن كەيىن عانا كادەت پارتياسىنان شىعاتىندىعىن اۋەلى سەزدە مالىمدەدى، ودان كەيىن 1917 جىلدىڭ 23 جەلتوقسانىندا «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» — دەگەن تۇسىندىرمە حاتىن جاريالادى.
«الاش» پارتياسىنىڭ باسشىلارى العاشقى كەزدە كادەتتەر جولىن ۇستانعاندىعى تۋرالى ك. نۇرپەيىسوۆ «ءا. بوكەيحانوۆ قازاقتىڭ ۇلتتىق پارتياسىن قۇرۋ يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋدا اۋەل باستا پاتشا ۇكىمەتىنە وپپوزيسيادا بولعان ليبەرالدى ورىس بۋرجۋازياسىنىڭ پارتياسى — كادەتتەردىڭ ۇلگىسىنە بەيىم تۇردى»، — دەپ بىلەدى.
ال ۋاقىت وتە كەلە كوزقاراس وزگەرىپ، جاعداي باسقا اۋەنگە تۇسكەن ۋاقىتتا فەدەراتيۆتى دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا يدەياسىنا اۋىسۋدىڭ ەش ايىپ-شامى جوق. جاعدايدىڭ لوگيكالىق دامۋى وسىعان ەرىكسىز جەتەلەگەن بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ءبىرىنشى جالپى قازاق سەزى «روسسيا دەموكراتيچەسكايا پارلامەنتارنايا رەسپۋبليكا بولىپ، قازاق وبلىستارى قونىس-ۇلت جىگىنە قاراي وبلىستىق اۆتونوميا الۋعا ءتيىس» دەگەن شەشىم شىعارعانى تاعى بار.
ەگەر كادەتتەر ءوز باعدارلامالارىندا قازاقستان ءتارىزدى بۇرىنعى وتار ەلدەرگە رەسەي قول استىندا جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ قۇقىن عانا بەرۋدى قالاسا، ال الاش قوزعالىسى ءوزىنىڭ العاشقى سەزىندە-اق قازاكستانعا فەدەراتيۆتىك باسقارۋ جۇيەسىن بەرۋدى تالاپ ەتتى. ياعني، ەگەر كادەتتەر رەسەيدە كونستيتۋسيالىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا قۇرۋدى ۇسىنسا، الاش قوزعالىسى رەسەيدە دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرۋدى قاجەت دەپ تاپتى. سوڭعى شەشىم بويىنشا رەسەي قۇرامىنداعى قازاقستان ءوزىنىڭ دەربەستىك اۆتونوميالى قۇقىن ساقتاپ قالۋى ءتيىس ەدى»، — دەگەن ت. وماربەكوۆ كوزقاراسى تاريحي شىندىقتان تۋعان. ارينە، عالىمنىڭ بۇل ويى اقمولاداعى «جاس قازاق» ۇيىمى مۇشەلەرىنىڭ جىبەرگەن تەلەگرامماسى سەزدە پىكىرتالاس تۋعىزعاننان سوڭ بارىپ، وسىنداي شەشىمگە كەلگەندىگى جونىندەگى مالىمەتكە كەزدەسسە بۇدان دا ايقىنىراق بولارى ءسوزسىز ەدى.
سونىمەن، مەملەكەت قۇرىلىسى جونىندەگى كوزقاراستىڭ ەڭ العاش باستالعان ساتىندە ءار قيلى ويلار ايتىلعانىمەن، «الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسىندا، ەكىنشى جاپپىقازاقتىق سەزدىڭ شەشىمىندە روسسيا دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا بولىپ، قازاقستان ونىڭ قۇرامىندا بولۋعا ءتيىس دەگەن تۇجىرىم الاش قوزعالىسىنىڭ تۇراقتى پوزيسياسىنا اينالدى. بۇل ارادا «جاس قازاق» ۇيىمى، ساكەندەر بىردەن كورەگەندىك جاسادى دەپ قولپاشتاماعانمەن، جالپى قوعامدىق دامۋدىڭ اڭعارىن باقىلاي بىلگەندەرىن تەرىسكە شىعارماۋ كەرەك، ويتكەنى ءبارىنىڭ دە ارمان-تىلەگى — قازاقتىڭ باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ بولىپ، قاتارعا قوسىلۋى، ەل بولىپ وركەندەپ كەتۋى سياقتى نەگىزگى ماقساتتان تارامدانعانىن كورەمىز. الايدا تاريح وزىنشە شەشتى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ سويىلىن سوعۋشى بولسىن، ۇلى دەرجاۆالىق كوزقاراستى كوممۋنيستىك قىزىل تۇسپەن بوياعاندار بولسىن، وڭ نيەتتى تەرىسكە بۇرىپ جىبەرگەنىن ەندى كورىپ وتىرمىز.
الاش قوزعالىسىن اسىرەسە ونىڭ كوسەمدەرىنىڭ ىس-ارەكەتتەرىن كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيا زامانىندا ىلعي قارالاپ، داتتاپ كەلدىك. الاششىلدار قازاق حاندىعىن قايتادان ورناتىپ، رەسەيدەن ءبولىنىپ كەتۋ ءۇشىن ارەكەت جاسادى دەگەن جالعان تۇسىنىكتى ولاي-بۇلاي بۇرقىراتتى. ساكەن بولسا 1918 جىلعى تەرگەۋ بارىسىندا باسساۋعالاۋ ءۇشىن ادەيى بۇرمالاي ايتقان-دى. اسىرەسە «فەدەراسيا» دەگەن تەرميننىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانىنداي، الاش كوسەمدەرى ءبىرىنشى جالپى قازاق سەزىندە «ۆ روسسيي دولجنا بىت دەموكراتيچەسكايا فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكا. كيرگيزسكيە وبلاستي دولجنى پولۋچيت وبلاستنۋيۋ اۆتونوميۋ سموتريا پو ناسيونالنىم رازليچيام ي بىتوۆىم ۋسلوۆيام» دەگەنىندە، ال ەكىنشى سەزدە «الاش» اۆتونومياسى قۇرىلعاندا «كونستيتۋسيا اۆتونوميي الاش ۋتۆەرجداەتسيا ۆسەروسسييسكيم ۋچرەديتەلنىم سوبرانيەم» دەپ جاتقانىندا، ءتىپتى «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ جوباسىندا «روسسيادا دەموكراتيچەسكايا فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكا بولۋ (دەموكراتيا ماعىناسى — مەملەكەتتى جۇرت بيلەۋ. فەدەراسيا ماعىناسى — قۇرداس مەملەكەتتەر بىرلەسۋى)، فەدەراتيۆنايا رەسپۋبليكادا ءار مەملەكەتتىڭ ىرگەسى بولەك، ىنتىماعى ءبىر بولادى. ءارقايسىسى ءوز تىزگىنىن ءوزى الىپ جۇرەدى. قازاق جۇرگەن وبلىستارىنىڭ ءبارى ءبىر بايلانىپ، ءوز تىزگىنى وزىندە بولىپ، روسسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ فەدەراسيالىق ءبىر اعزاسى (مۇشەسى — ك.ا.) بولادى»، — دەپ تۇجىرىمداۋىندا روسسيادان ءبولىنىپ كەتەمىز دەگەن وي بايقالمايتىنى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى بۇگىنگى شىندىققا شىلبىر تاستاپ جاتقانى اڭعارىلادى.
فەدەراسيا ماسەلەسىنە كوبىرەك توقتاعانىمىز، ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومان-ەسسەسىن وقىعاندا وسى تۇبەگەيلى تۇسىنىكتىڭ اياسىنان قاراۋ كەرەك. ساكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىس-ارەكەتىنە، اسىرەسە بوكەيحانوۆقا وسى تۇرعىدان باعا بەرىپ، سيپاتتاعانى انىق. شىندىقتى ەشكىم جوق ەتە المايدى، ونى ءتۇسىنۋ عانا ءارقيلى بولۋى مۇمكىن.
ساكەننىڭ اششىلاۋ سويلەيتىن تۇسى كوبىنە اۋىزبىرلىك ماسەلەسىنە بايلانىستى بولادى. 1917 جىلى جەلتوقساندا جاريالانعان الاش اۆتونومياسىن ورىستىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتتەرىنىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ مويىنداماۋىنا ءوزىمىز سەبەپكەر بولعان جوقپىز با دەگەن وي دا قىلاڭدايدى. 1918 جىلى اقپان ايىندا جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىسىنىڭ قازاقتارىن م. تىنىشپايەۆ پەن م. شوقايەۆ قوقان اۆتونومياسىنا قوسىپ جىبەرسە، 1918 جىلى 11 قىركۇيەكتە حالەل ءھام جانشا دوسمۇقامبەتوۆتەر ۋفا شاھارىندا الاشتان ءبولىنىپ، «ويىل ءۋالاياتىن» قۇرعاندىعى بەلگىلى. ال 1919 جىلى ناۋرىز ايىندا تورعاي الاشورداسى سوۆەت وكىمەتىنە قوسىلعانى تاعى بار. 1918 جىلى جاز ايىندا الاش قالاسىندا شاڭىراق كوتەرگەن الاشوردا وكىمەتىنە باسقا وڭىرلەردەن سايلانعانداردان تەك م. تىنىشپايەۆ از كۇنگە بارىپ قايتقانى بولماسا، وكىمەت مۇشەلەرىنىڭ بىردە-بىرى سەمەيگە بارماعانىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ مىنە، وسىنداي جاعدايدى كورىپ-بىلىپ وتىرعان ساكەن حالىقتىڭ 90 پايىزىنا جاقسىلىق جاسايمىز دەگەن يدەياعا سەنىپ، سويىلىن سوقتى. ول ءتۇزۋ جولدان اداسا باستاعاندا «ويپىرىم-اي قۋ نەپ، قويدىڭ عوي جەپ»، — دەپ بۇلتالاڭداعان ءساتىن كەشىرە الماعان كەزىمىز بولدى، قاقپايلاپ وتىرىپ سوۆەتتى جىرلاتتىق. سوندىقتان دا ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت، سابيتتەردىڭ «سوۆەتتىك سوزگە قالامى مۇقالىپ» كورگەن ەمەس. اعىنان جارىلىپ ايتتى، جازدى.
1932 جىلى 10 قاڭتاردا قازاقستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ناسيحات جانە مادەنيەت بولىمدەرى مەن قازاقستان ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ «ستالين جولداستىڭ حاتىنا بايلانىستى قازاقستاننىڭ تەوريالىق مايدانىنداعى كۇرەستىڭ مىندەتتەرى تۋرالى» قاۋلىعا بەرگىسىز تۇسىندىرمە حاتى قابىلدانىپ، الاش قوزعالىسىنا قاتىسقانداردىڭ ءبارى دە ۇلتشىل، قاسكۇنەم، ءبىزدىڭ ارامىزعا ارام پيعىلدى تاراتۋشى، ولاردىڭ ىسىندە ءبىزدىڭ پايدامىزعا شىعاتىن ەشتەمە جوق دەگەن پىكىردى قالىپتاستىرۋ قاجەت ەكەندىگى اشىق ايتىلىپ، جازىلدى. بۇعان كونبەگەن كوممۋنيست ت. رىسقۇلوۆ، س. سەيفۋللين، ع. توعجانوۆتاردىڭ قاتە-كەمشىلىكتەرى بادىرايتا ايتىلدى. س. براينين، ش. شافيرو، تيموفەيەۆتەردىڭ الاش تاريحىن «زەرتتەۋشىلەر» بولىپ، ادەيى بۇرمالاعاندارى، شىعارعان زىميان كىتاپتارى مەن ماقالالارى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنەن قولداۋ تاۋىپ، ونىڭ ورگاندارىنا، اسىرەسە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ بەتىندە ۇزبەي شىعىپ تۇردى. ەلدىڭ بۇكىل پيعىلى مەن كوزقاراسى وسىلاردىڭ ىڭعايىمەن كەتكەنى سونشا، تۇرار ءوزىنىڭ كوزقاراسىنان اينىپ، عابباس «بايتۇرسىنوۆشىلدىقتى» اشكەرەلەۋگە كوشكەندە، ساكەن «تار جول، تايعاق كەشۋدى» قايتادان وڭدەپ، تولىقتىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ول ەكىنشى رەت 1936 جىلى باسىلىپ شىقتى. مىنە، بۇگىندە ساكەنگە جانە ونىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاقتى شىعارماسى «تار جول، تايعاق كەشۋگە» قارسى ايتىلاتىن قىسىر دا قىڭىر پىكىرلەردىڭ ءبىرازى وسى كەزدەگى تۇزەتۋلەرگە، قوسپالارعا بايلانىستى بولعانىن تۇسىنسەك، كوپ ماسەلە ساباسىنا تۇسەدى، ءبىراز ماسەلەنىڭ سىرى اشىلادى.
1936 جىلى ساكەننىڭ جازا باستاعانىنا 20 جىل تولۋىنا ارنالعان مەرەكەدە ءسابيت مۇقانوۆ «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى ءارقاشان ءوزىنىڭ عىلىمي تولىمدىلىعى مەن رەاليستىك شىندىعىن تانىتىپ تۇراتىن پىكىر ايتتى.
«تار جول، تايعاق كەشۋ» ءبىر جاعىنان تاريح، ەكىنشى جاعىنان ساياسي ساۋات اشقىش، ءۇشىنشى جاعىنان — وقۋشىنى وزىنە ەرىكسىز تارتىپ وتىراتىن وتە كوركەم شىعارما»، — دەسە، ءبىر جىل وتپەي جاتىپ، 1937 جىلدىڭ قارا قۇيىنى سوققان كەزدە م. قاراتايەۆ: «ۆسەگو ليش نەسكولكو مەسياسيەۆ تومۋ نازاد ون پەرەيزداەت سۆوي، س پوزۆولەنيا سكازات، «يستوريچەسكيي» رومان «ترۋدنىي پۋت، تياجەلىي پەرەحود»، گدە نە پوستىديلسيا يزوبراجات سەبيا گەروەم ي پريۆەستي سەلۋيۋ سەريۋ كونترريەۆوليۋسيوننىح الاشوردينسكيح دوكۋمەنتوۆ ي پورترەتوۆ ۆراگوۆ نارودا. ەتو سۆوەوبرازنايا ۆراجەسكايا ەنسيكلوپەديا»، — دەپ شىعا كەلۋى تاڭقالارلىق جاي ەمەس ەدى.
ال ساكەن اقتالىپ، تاريحىمىزعا قايتا ورالعاندا سول اۆتور «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» ورىسشا اۋدارىلۋىنا باعىتتاپ العى ءسوز جازدى. سوندا «تەرنيستىي پۋت — نە سۆود يستوريچەسكيح فاكتوۆ ي سۆەدەنيي، ا سەلنوە پرويزۆەدەنيە، تو ەست رومان، ۆ كوتوروم يستوريچەسكيە سوبىتيا «پەرەپلەتايۋتسيا س سۋدبوي چاستنوگو چەلوۆەكا. ۆ نەم سليلاس دەيستۆيتەلنوست س ۆىمىسلوم، ەرۋديسيا س فانتازيەي. بوگاتستۆۋ ماتەريالا، دوكۋمەنتوۆ ي فاكتوۆ، كوتورىمي راسپولاگال پيساتەل، موجەت زاۆيدوۆات سەننوە ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوە يلي ارحيۆنوە ۋچرەجدەنيە. ۆ ەتوي كنيگە سەيفۋللين ۆىستۋپاەت لەتوپيسەم، نو نە بەسستراستنىم، دوبرۋ ي زلۋ ۆنيمايۋششيم راۆنودۋشنو، ا ستراستنىم بورسوم، جيۆىم ۋچاستنيكوم توگو، و چەم ون پوۆەستۆۋەت. سكرومنوست سدەرجيۆالا سەيفۋللينا ريسوۆات ەتيح ليۋدەي باتىرامي، ۆەد تەم سامىم ون پوەتيزيروۆال بى ي ساموگو سەبيا. ۆەروياتنەە ۆسەگو، تۋت سكازالوس يزۋميتەلنايا سكرومنوست سەيفۋللينا»، — دەگەنىن وقيمىز.
ساكەن سەيفۋللين 1957 جىلى 30 ناۋرىزدا اقتالدى. سول جىلدىڭ 21 قازانىندا ەسماعامبەت ىسمايىلوۆتىڭ قۇراستىرۋى جانە العى سوزىمەن ساكەننىڭ «ولەڭدەرى مەن پوەمالارى» جەدەل باسىلىپ شىعىپ، ساعىنعان ەلىمەن قاۋىشتى. ونان كەيىن «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومان-ەسسەسىنىڭ 1936 جىلعى باسىلىمى 1960 جىلدىڭ ناۋرىزىندا سول كۇيىندە باسىلىپ شىقتى.
بۇدان كەيىن ساكەن سەيفۋللين شىعارمالارىنىڭ 6 تومدىعىن شىعارۋ ءىسى قولعا الىندى. شىعارۋشىلار القاسى III توم «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانى بولادى» دەپ حابارلاعانىمەن بۇل باسىلىمعا ىلىكپەگەن. 1964 جىلى ورىس تىلىندە باسىلايىن دەپ جاتقاندا ز.س. كەدرينا «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» ۇستىنەن ۇلتتار دوستىعىنا زيانى تيەتىن كىتاپ دەپ ككپ ورتالىق كوميتەتىنە شاعىم تۇسىرگەننەن باستاپ بۇل ۇلى شىعارمانى سىعالاي وقۋشىلار كوبەيىپ، رەداكتورلار ايرىقشا ساقتىق جاساعاندىقتىڭ بەلگىسىن 1960 جىلعى 80 مىڭ، 1964 جىلعى 350 مىڭ تيراجدىڭ 1977 جىلى 50 مىڭعا تۇسۋىنەن جانە كەيبىر بەتتەرىنىڭ قاسقىر تارتقانداي جۇلمالانىپ، قالام ۇشى تيگەنىنەن-اق بايقاۋعا بولادى.
1986 — 88 جىلدارى م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى بۇرىنعى التى تومدىقتىڭ ورنىنا ساكەن شىعارمالارىنىڭ بەس تومدىعىن شىعارىپ، ءتورتىنشى تومىندا «تار جول، تايعاق كەشۋدى» جاريالادى. وعان بەرىلگەن قىسقاشا تۇسىندىرمەدە 1927 جىلعى باسىلىمنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىسكە، تولىقتىرۋعا ۇشىراعانى اڭگىمە بولماي، 1960 جىلعى باسىلىم نەگىزىندە بولار-بولماس سوزدەردىڭ جازىلۋىنا عانا نازار اۋدارىلىپ، «انىقتاي ءتۇسۋدى كەرەك ەتەتىن جايلار تۇپتەپ كەلگەندە زەرتتەۋشىلەر مەن اكادەميالىق باسىلىمدى دايىندايتىنداردىڭ ۇلەسىنە تيەدى» دەپ تۇبەگەيلى سالىستىرمالارعا بارماعان.
جالپى، «تار جول، تايعاق كەشۋ» قازاق ادەبيەتىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان ورىن الىپ كەلە جاتقان كەسەك تۋىندى بولعاندىقتان ەل-جۇرت قۇلاق قويعان، عىلىمي ورتا تۇجىرىمداعان «قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى» پىكىردى ءارقاشان ەستە تۇتقان ابزال: «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانى ساكەن پروزاسىنىڭ بيىك شىڭى،ول قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋ داۋىرىندە شەشۋشى ءرول اتقاردى. فاكتىلەردىڭ، دوكۋمەنتتەردىڭ مولدىعىمەن دە، جازۋشىنىڭ ناقتى سۋرەتتەۋىمەن دە جەتكىزىپ سۋرەتتەيتىن بۇل كۇردەلى رومان ءارى تاقىرىپ جاڭالىعىمەن، ءارى تاريحشىلىق پەن سۋرەتكەرلىكتىڭ جاراستىق تابۋىمەن كىمدى بولسا دا قىزىقتىرادى... قازاقستاندا سوسياليستىك ريەۆوليۋسيا جەڭىسى تۋرالى ەڭ العاشقى رەاليستىك رومان جانرىنىڭ قالىپتاسۋىنا جول اشتى. سونىمەن بىرگە رەسپۋبليكادا قوعامدىق وي-پىكىردىڭ، تاريحتىق ءبىلىمنىڭ دامۋىنا دا وراسان زور ىقپال جاسادى» دەگەن نەگىزگى تۇجىرىمدى ساكەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن پروفەسسورلار ە. ىسمايىلوۆ،س. قيرابايەۆ، م. بازاربايەۆ،ت. كاكىش ۇلى، ر.نۇرعالييەۆتار ءارقيلى ەپيتەت-تەڭەۋلەرمەن تولتىرا ايتىپ، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ورنىققانى بەلگىلى.
الايدا قايتا قۇرۋ مەن جاريالىلىق كەزىنەن باستاپ، اسىرەسە كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاپ، كوممۋنيستىك پارتيا تاراعاننان بەرى باسقاشا اۋەندە پىكىر ايتۋشىلار كەزدەسۋدە. وزگەنى بىلاي قويعاندا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «ساكەن سەيفۋلليننىڭ نەگىزگى شىعارماسى اتالىپ كەلگەن «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانى تازا تاريح ءۇشىن كەرەك بولعانىمەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ يەلىكتەرى قاتارىنا قوسىلا قويار ما؟» — دەگەن ساۋالدى قويۋداعى كوزدەگەن ماقساتىن ءتۇسىنۋ قيىن. «جۇلدىز» جۋرنالى «بۇعان دەيىن «الىپتار توبىن» قۇراپ كەلگەن ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، عابيت، عابيدەن قاتارلى قالامگەرلەر ءوز ۇلەستەرىنىڭ شاما-شارقىنا قاراي ءتيىستى ورنىن، باعاسىن الا بەرەر. بۇرىنعىداي اسپەتتەلىپ «نەگىزىن قالاۋشىلار» رەتىندە وقۋلىقتان وقۋلىققا جوڭكىلە الماس، ويتكەنى سول قۇرعىر «نەگىز» دەگەننىڭ ءوزى — نەگىزسىز بولىپ شىقتى»، — دەپ جاتقان ۋاقىتتا ادەبيەتتىڭ تاريحىنان ماعلۇماتى مول عالىمنىڭ ءبىرى سانالاتىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءمۇسىلىم بازاربايەۆتىڭ 1986 — 88 جىلدارى ساكەن شىعارمالارىنىڭ بەس تومدىعىنا جازعان العى سوزىندە: «تار جول، تايعاق كەشۋدە» جاڭا سوسياليستىك مۇراتتار، بيىك يدەيالار، ازاماتتىق اسقاق تالاپتار رەاليستىك ناقىشتارمەن، پۋبليسيستىك پافوسپەن ۇتىمدى بەينەلەنگەن. س. سەيفۋللين تۋىندىسى ءداۋىر شەجىرەسى بولۋمەن بىرگە ريەۆوليۋسيالىق كەزەڭ شىندىعىن ەتيكالىق تۇرعىدان يگەرۋدە سوسياليستىك رەاليزمنىڭ پارتيالىق، حالىقتىق، شىنشىلدىق پرينسيپتەرىنە سۇيەنۋ جەتىستىكتەرىن قاپىسىز تانىتتى» دەگەن تۇجىرىمىن 1994 جىلى «ءبىز ساكەندى قالاي تۇسىنەمىز» دەگەن ماقالاسىندا «جازۋشىنىڭ پروزا سالاسىنداعى ايگىلى شىعارماسى، ارينە، «تار جول، تايعاق كەشۋ». بۇگىنگى كوزقاراسپەن قاراساق، شىعارمادا تاپتىق تۇسىنىك تىم ءبىرىڭعاي الىنىپ، الاشوردا قوزعالىسى مۇلدە مانسۇق ەتىلۋى يدەولوگيانى بىلاي قويعاندا، ءتىپتى تاريح الدىنداعى ۇيات نارسە ەدى. كىتاپ بۇل جاعىنان اسىرەقىزىل بولشيەۆيكتىك باعىتتا جازىلعان جانە قيسىق باياندالعان تاريح»، — دەۋى ارينە كەزەڭدىك پسيحولوگيادان تۋعان تۇجىرىم دەۋگە كەلىڭكىرەمەيدى. راس، كەيىنىرەك «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىندە جازعانىندا ءبىراز جىلىلىق بولعانىمەن، تۇسىنىك توڭى ونشا ءجىبي قويماعانى سەزىلەدى. مۇنان باسقا دا قىڭىر دا قيسىق پىكىرسىماقتار كەزدەسەدى، الدىڭعى ۋاقىتتا دا بولۋى عاجاپ ەمەس. ويتكەنى بۇل رومان-ەسسە ءار ۇرپاقتىڭ تاريحي تانىمى مەن ەستەتيكالىق تۇسىنىگىنە قاراي باعالاناتىن ومىرشەڭ ءتىرى شىعارما. ال جازۋشى ءۇشىن دە، ونىڭ تۋىندىسى ءۇشىن دە، بۇدان ارتىق باقىتتى ىزدەپ تابۋ قيىن.
وسى «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومان-ەسسەسى تۋرالى وي-پىكىرلەردى ساكەننىڭ تاريحتاعى ورنىنا قاراي ورايلاستىرۋدىڭ ءجونى ءبىر بولەك. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىن وقىعانىم تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا «تۇرسىنبەكتىڭ قازاقتىڭ ۇلى ازاماتى، ارداگەر اقىنى ساكەن سەيفۋللينگە سىڭىرگەن ەڭبەگىنە ەرەكشە ءتانتىمىن. «سۇيەر ۇلىڭ بولسا، سەن ءسۇي، سۇيىنەرگە جارار ول»، — دەپ اباي ايتقانداي، حالىقتىڭ سۇيىكتى ۇلدارىن سۇيە ءبىلىپ، ولاردىڭ اتاق-داڭقىن اسقاقتاتا كوتەرۋ ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەتۋدىڭ ۇلگىسى وسىنداي-اق بولار دەپ ويلايمىن. كەيبىر سولاقاي ادەبيەتشىلەردىڭ سىڭار ەزۋ سىندارىنان قورعاپ، ساكەن سەيفۋلليننىڭ ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق تۇلعاسىنا ۇلتتىق تۇرعىدان جاڭاشا تراكتوۆكا جاساپ، گۋمانيستىك باعىت بەرگەن دە، ءسويتىپ ونىڭ 100 جىلدىق تويىنىڭ داۋىرلەپ وتۋىنە لايىقتى ۇلەس قوسقان دا وسى ازامات قوي»، — دەگەن ويى مەن باعاسى شىندىقتان الىس جاتقان جوق. ساكەننىڭ ءبىر شىعارماسىنىڭ ءوزى، اسىرەسە اتاقتى «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومان-ەسسەسى ايرىقشا زەرتتەۋدىڭ وبەكتىسى بولىپ وتىرۋى دا، توڭكەرىسشىل دە جاڭاشىل دارىننىڭ بۇدان بىلاي باعالانۋى تۇرعىسىنان دا، ۇلى دارىندارىمىزدى جان-جاقتى زەرتتەگەن ۋاقىتتا ولاردىڭ بويىنا سىيىمدى، ەڭبەگىنە تاتىر تەڭەۋلەردى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكپەن ايتقان ورىندى.
ساكەننىڭ اقىندىعى جونىنە كەلگەندە ءتۇيىپ ايتار تۇجىرىم: ۇلى اقىن، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرعان كەرەمەت جاڭاشىل، توڭكەرىسشىل داۋىلپاز اقىن. قازاقتىڭ جاڭا جازبا ادەبيەتىنە نەگىز قالاعان ابايدىڭ جاڭاشىلدىق رۋحى اسىرەسە ساكەنگە جۇققان، ساكەندە كۇشتى، سوندىقتان ول قازاق ادەبيەتى دامۋىنداعى سوسياليستىك رەاليزم دەپ اتالاتىن كەزەڭنىڭ، ءداۋىردىڭ باستاۋشى سەركەسى بولدى. مۇنى ساكەن ەشكىمنەن سۇراپ العان جوق، ءوزىنىڭ قۇداي بەرگەن ۇلى تالانتىمەن تاريحتان تارتىپ الدى. ساكەن قازاق سوۆەت ادەبيەتى دەپ اتالاتىن باعىتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولدى، سونىڭ ۇرانشىسى، جارشىسى بولدى. ول قاتە بولعان كۇننىڭ وزىندە دە تاريحي قۇبىلىس ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى، ديالەكتيكا زاڭدىلىعىن وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ دارمەنى جەتكەن ەمەس، جەتپەيدى دە. سوندىقتان ساكەننىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىندەگى ەرەكشە بيىك ورنىنا داق تۇسىرمەي، قاراۋلىق جاساماي، ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق ورەدەن كورىنۋگە ءتيىسپىز. مۇنى سانالى دا، ساناسىز دا، باسشى دا، قوسشى دا مىقتاپ ۇعىپ، ۇلىلارىمىزدى ورنى، جونىمەن ارداقتاپ، قۇرمەتتەي بىلەيىك.
ارينە، عالىم، زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى ەرتەڭگى تاريحتىڭ ۇلەسىنە تيەتىنىن ايتقان ۋاقىتتا الاشقا ايبىن بولعان ارىستاردىڭ ىشىندە ساكەننىڭ ورنى جايلى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ بەس ارىس تۋرالى سالتاناتتى جينالىستا ايتقان ويىن كەلتىرسەك، ونى قازىرگى قوعامدىق-الەۋمەتتىك پىكىردىڭ اياسىنان ۇزاتىپ اكەتە قويماساق كەرەك. «قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى، اسا كورنەكتى اقىنى جانە مەملەكەت قايراتكەرى ساكەن سەيفۋلليندى حالىق جانىنداعى ماڭگى ساقتالار جان، اسىلداردىڭ اسىلى، اياۋلىلاردىڭ اياۋلىسى دەپ ەسكە الامىز. ساكەن ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىز، ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەر، قايتپاس قايسار كۇرەسكەر. ەگەر ول ءتىرى بولسا، بۇگىن، ءسوز جوق، وزىنە ءتان وتكىرلىكپەن، وت پەن سۋدان قورىقپايتىن باتىرلىقپەن تەك حالىق مۇددەسى جاعىندا عانا تۇرار ەدى.
ەگەمەن ەل اتانىپ، تاۋەلسىزدىك تۋىن تىككەن قازاق ەلىنە ساكەننىڭ ۇزدىك ۇلگىسى، ورەلى ونەگەسى وتە كەرەك»، — دەگەنى زامانا تۇجىرىمى رەتىندە قابىلدانۋعا ءتيىس.
كۇلاش سادىق قىزى احمەت، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوكتورانت
You Might Also Like
-
دۇكەننەن كەلگەن اسان اناسىنا ەسەپ بەرىپ، العان زاتتارى مەن ارتىلعان اقشانىڭ قايتارىمىن ستولعا قويدى. ءبىراق وڭ قولىنىڭ كىشكەنە ساۋساقتارى جۇمىلىپ، الاقانى الدەنەنى جاسىرىپ تۇر ەدى.
