«تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى
«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 296-شى سانىندا تورەقۇلوۆ ءنازىردىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ تۋرالى بىر-ەكى ءسوز» دەگەن ماقالاسى باسىلدى. تورەقۇلوۆتىڭ مەن تۋرالى جازاتىن ءسوزىنىڭ قانداي بولاتىنىن، ونىڭ بۇرىنعى ماقالاسىن وقىعان جۇرت بىلەتىن بولار.
تورەقۇلوۆ ءسوزىنىڭ اقىرىندا: «قولى تيسە، ساكەن جاۋاپ قاتار»، — دەيدى. راس، باسقا نە جۇمىسقا قولىم تيسە دە، مۇنداي سىنعا جاۋاپ جازىپ وتىرۋعا قولىم تيمەگەنى ءتاۋىر بولار ەدى.
تورەكۇلوۆتىڭ ماقالاسى تۋرالى «ەڭبەكشى قازاققا» پىكىر جازامىز دەگەندەر بولىپ ەدى. ماسەلەن شىمكەنتتىڭ ءبىر الىستاعى اۋىلىنان بايتىلەۋ ۇلى دەگەن ءمۇعالىم «ەڭبەكشى قازاققا» ماقالا جىبەردىم دەپ، كوشىرمەسىن ماعان دا جولداعان ەدى. ول ماقالا باسىلا قويمادى. جاقسى-جامان بولسا دا، ىستەگەن بۇيىمدى كولدەنەڭ بىرەۋ ۇستاپ الىپ مىنەي بەرسە، «وزىمدىكى ءجون» دەپ، تالاسۋ دا ىڭعايسىز.
كەمشىلىكسىز بۇيىم سيرەك جاسالادى. سوندا دا ىستەگەن بۇيىمدى كەرەك قىلاتىن كىسى تابىلسا ەڭبەگىڭنىڭ دالاعا كەتپەگەنى.
تورەقۇلوۆ قوناقتارىنا سۋ اكەپ بەرگەن قوجاناسىردىڭ مىسقىلىن مەنىڭ الدىما تارتادى. «بۇل سۋعا پالەن قوسسا، تۇگەن قوسسا، پالەن قىلسا، تۇگەن قىلسا، سوندا «دەگەنباي» پالاۋ بولار ەدى دەپ ايتقان ەكەن قوجاناسىر»، — دەيدى. ساكەننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋى دە سونداي»، — دەيدى...
«مۇنى ءتىپتى جازباي قويعانى-اق دۇرىس بولار ەدى...» — دەپ كەييدى تورەقۇلوۆ. — «الاشوردا مينيسترلەرىنىڭ قاشقانىن نەسىنە جازعان»، — دەپ شامدانادى... ارينە، ساكەن «تار جول، تايعاق كەشۋدى» جازباسا، تالاي «باتىردىڭ» جانىنا جاعار ەدى.
«الاشوردا مينيسترلەرى» تىنىشپايۇلدارىنىڭ قاشقاندارىن سۋرەتتەمەسە تالاي «ءبىلىمپازدارعا» ۇنار ەدى.
«ءبىراق، نە كەرەك، انتۇرعان جازىپ شىعاردى. قايداعى ءبىر ءتاتىموۆتاردىڭ، دۇيسەكەيەۆتەردىن، ۋگارلاردىڭ، مۇكەيەۆتەردىڭ، ءشارىپوۆتاردىڭ جانە باسقالاردىن اقتارمەن، «الاشوردامەن» مايدانداسقانىن ايتتى. ءوزىنىڭ توڭكەرىسكە قاتىناسقانىن، ءوزىنىڭ قىزداردى كورگەنىن ايتىپتى، ءبىر جەرلەردە قىمىز ىشكەنىن ايتىپتى. ءوزىن ماقتاپتى... «الاشوردانىڭ» قاشقانىن مازاقتاي سۋرەتتەپتى»، — دەيدى.
«تار جول» 421 بەت كىتاپ. سونىڭ تورت-بەس جەرىندەگى وقيعادا كەز بولعان قىزداردى ايتقان. بۇنداي سوزدەر ون شاقتى بەتتەن اسپايدى.
«قۇلا قىزداردى، قۇبا قىزداردى ايتىپتى»، — دەپ، تورەقۇلوۆ كوگەرە شاتىنايدى. «قۇلا» دەپ قوجاناسىرلار بولماسا، قازاق مالدىڭ ءتۇسىن ايتۋشى ەدى. «تار جولدا» «قۇلا قىز» دەگەن جوق. كادىمگى ادام سياقتى قىزداردى ايتقان. ايەلدى اۋىزعا السا، قوجاناسىردىڭ مۇريتتەرى عانا شامدانۋى مۇمكىن. قىزدىڭ سالعان ءانى بوزتورعايدىڭ جىرىنداي ىرعالدى دەگەنگە ونشالىق ويران بولۋدىڭ ورنى شامالى-اۋ دەيمىن. سسسر پرولەتاريات جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە گوركييدى بىلاي قويعاندا، ولەڭ جازاتىندارىنان ءقازىر دەمياننان اسقانى جوق تا، قارا سوزبەن جازاتىندارىنان ف. گلانكوۆتان اسقانى جوق. سول گلانكوۆتىڭ جاقىندا شىققان «كەمشىلىكسىز شايتان» دەگەن كىتاپشاسىندا، انيۋتا دەگەن كوممۋنيست ايەلدىڭ سىرت بەينەسىن بىلايشا سيپاتتايدى: «انيۋتا، شىداي المادى. جايناعان كوزبەن، قىزعان بەتپەن ورىس ءبيىن قىزدىرىپ جىبەردى... ول قىزۋ ايەل، سوندىقتان سالقىن قانمەن قيمىلداماي، بارلىق ىسىندە دە قايناپ كەتەدى... قىزدىڭ ەمشەگىندەي تورسيعان كەۋدەسى انا سۇتىمەن دەرتىپ بولعان. قىزعان كەزىندە ەمشەگىن دىرىلدەتە قيمىلداتاتىن ەدى...»
مۇنداي سيپاتتاۋعا تەك قوجاناسىردىڭ كۇلگىر مۇريتتەرى عانا بەتتەرىن باسۋعا ءتيىستى. ايەلدى بۇركەپ قويمايتىندارعا مۇنداي ءسوزدىڭ ونشالىق سوكەتتىگى شامالى.
«شالقامنان كوككە قاراپ، جۇلدىز ساناپ جاتتىم» دەگەن ءسوزدى دە تورەقۇلوۆ ورەسكەل كورەدى. باياعىدا، قوجاناسىردىڭ مۇريتتەرى: «وي، نايساپ، جۇلدىز ساناما، جامان بولادى!» — دەپ ۇرسۋشى ەدى. «نەگە جامان بولادى؟» — دەپ سۇراي الماۋشى ەدىك... تورەقۇلوۆ تا جۇلدىز ساناعانعا شامدانىپ، «ساكەن-اۋ، جۇلدىز نەشەۋ ەكەن؟ — دەيدى. بۇل سۇراۋدى وقىعاندا، مەنىڭ ەسىمە قۋ ءتىلدى ءبىر قوجانىڭ ءسوزى ءتۇستى. قوجا سالپاڭ قۇلاق كوك ەسەككە ءمىنىپ كەپ تۇرسا، بىرەۋ «قوجەكە، اسپانداعى جۇلدىزدىڭ سانى نەشەۋ؟» — دەپتى. سوندا، قۋ قوجا: «اسپانداعى جۇلدىزدىڭ سانى مىنا ەسەكتىڭ تۇگىنىڭ سانىمەن بىردەي، نانباساڭ ساناپ كور»، — دەپتى.
تورەقۇلوۆ سىنىندا «فرانسۋز جۇرتىنىڭ ماقالى» دەپ، «سۇلۋ ايەل قانشا سۇلۋ بولسا دا، بويىنداعى بارىنان باسقانى بەرە المايدى» دەگەن دەيدى.
ءبىز تورەقۇلوۆتاي نيكولايدىڭ فرانسۋز ءتىلىن وقىتقان جاقسى شكولدارىنان وقىعان جوقپىز، سوندىقتان فرانسۋزدىڭ ءتىلىن دە بىلمەيمىز، ەندەشە جاڭاعىداي ماقالى بار-جوعىن دا بىلمەيمىز. ەگەر ونداي ماقالى بار بولسا، فرانسۋزدىڭ ىرىگەن، بۇزىلعان قاناعىش تابىنىڭ اۋزىنان شىققان شىرىك ماقالى بولۋ كەرەك. «ايەل قانشا سۇلۋ بولسا دا، بويىنداعى بارىنان باسقانى بەرە المايدى» دەگەن بارىپ تۇرعان بوعاۋىز ءسوز ەمەس پە؟
جارايدى، تەرەقۇلوۆتى قويالىق، جاۋابىمنىڭ باسىنداعى — «بۇيىمدى كىمدەرگە ارناساڭ، سونىڭ بەرەر باعاسى قىمبات» دەگەن سوزىمىزگە ورالالىق، «تار جولدى» تورەقۇلوۆتاردان باسقالاردىڭ قانداي باعالاۋىن ايتالىق. «ساكەن ءوزىن-وزى ماقتاپتى» دەمەس ءۇشىن، بۇل ارادا ماركسيزم جولباسشىلارىنىڭ ءوز سىنشىلارىنا قايىرعان جاۋاپتارىنان ۇلگى كەلتىرەيىك. ماركستىڭ «كاپيتالى» كىتاپ بولىپ شىققاندا گەرمانيانىڭ پرولەتارياتقا دۇشپان سىنشىلارى شۋلاپ جامانداعان، اسىرەسە كىتاپتىڭ ءتىل ءمۇسىنىن، جازۋ ءتاسىلىن جامانداعان. ولارعا جاۋاپ رەتىندە ماركس «كاپيتالدى» ماقتاعانداردىڭ قىسقاشا سوزدەرىن بىلاي دەپ جاريالاعان: «ءوز جازعاندارىمنىڭ كەمشىلىكتەرىن مەن كىمنەن بولسا دا ارتىق بىلەمىن. ايتسە دە، گەرمانيانىڭ وتتاعان شۋىلداقتارىنىڭ راحاتتانۋى ءۇشىن اعىلشىن مەن ورىس سىنشىلارىنىڭ سوزدەرىن كەلتىرەيىن. اعىلشىننىڭ «ساتەردەي ريەۆيۋ» دەگەن، مەنىڭ ساياسي باعىتىما قوسىلمايتىن جۋرنالىندا:
«ماركستىڭ جازۋ ءتاسىلى قۇرعاق شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىنىڭ وزىنە ءبىر ءتۇرلى كوركەمدىك بەرەدى»، — دەگەن. «پەتەربۋرگ ۆەدومستۆوسى» دەگەن گازەت «ماركستىڭ جازۋ ءتاسىلى جالپىعا تۇسىنىكتى، انىق، وتە جاندى، بۇل رەتتە ماركس، نەمىستىڭ ءتىلى كومەسكى، سىرداڭ، جابايى ادامداردىڭ باسىن اۋىرتاتىن جازۋشىلارىنىڭ كوبىنە ۇقسامايدى»، — دەگەن. جانە بلوك دەگەن ادام: «بۇل ەڭبەگىمەن ماركس ءوزىنىڭ ەڭ ءىرى زەرتشىل اقىلدىڭ ءبىرى ەكەنىن كورسەتتى»، — دەگەن، دەپ جاۋاپ جاريالاعان.
بۇل ارادا ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ءسوز: كەيبىر تەز وزگەرگىش «جاعىمپازدار» ءبىزدىڭ ادەبيەت مايدانىنداعى دۇرىس دەگەن پىكىرلەرىمىزدى، ماركس عىلىمىنا جەتىك عالىمداردىڭ سوزدەرىمەن دالەلدەگەنىمىزدى جايلى كورمەيتىن سياقتى.
«ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدا بار ناشار ادەت — سىناساق-اق بولعانى، تاس-تالقانى شىعادى. وزدەرىنشە تەوريا شىعارادى، مەن بىلاي جازىپ ەدىم دەپ قيسىن تابادى، ماركس قيسىنىن الىپ. پلەحانوۆتان دالەل كەلتىرەدى. وسىنداي مىنەز ساكەن مەن سابيتتە بار...» — دەيدى تورەقۇلوۆ.
ولاردى نيەتىنشە، ءبىز دۇرىس بولسىن، تەرىس بولسىن «سىن جازدىم» دەگەندەردىڭ سوزدەرىن تالعاماي قابىل الىپ، ۇندەمەي قول قۋسىرىپ، بۇلكىلدەي بەرۋگە ءتيىسپىز. ولاردىڭ نيەتىنشە، بىزگە ماركس پەن پلەحانوۆتىڭ سوزدەرىن دالەل قىلۋ سوكەت. تەك ولاردىڭ جاندارىنا جاعاتىن مىنشىلەردىڭ سوزدەرى عانا تالاسسىز ءپاتۋا، ءشۇباسىز دالەل بولۋعا ءتيىس. مىنشىلەردىڭ وزدەرىنىڭ مىندەرىن ايتۋعا جارامايتىن سياقتى.
كەز كەلگەن ۇكىمەتكە ءبىر سۇرقىلتاي بولعان جازىمپازدار قانشا جايسىزدانسا دا ءبىز ءتيىستى جەرلەرىندە، بىلگەنىمىزشە، ماركس بىلىمىنە جەتىك ادامداردىڭ سوزدەرىن دالەل ەتۋگە تىرىسامىز، ۇلگى ۇسىنۋعا تىرىسامىز.
بىلتىر قىزىلوردادا پىكىر تالاستىرعاندا احمەت بايتۇرسىنوۆ «ماركس ايتتى ەكەن دەپ، مەن توقتاي المايمىن» دەگەن ەدى. «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالىنا جازعان ءبىر حاتىندا بوكەيحان ۇلى «ماركس «ءبىلىمدى بولمىس بيلەيدى» دەگەن ەكەن»، — دەپ ماركستى مازاقتاماق بولعان ەدى. ماركس پەن پلەحانوۆتاردى ءپاتۋا قىلا سويلەۋ، ءبىرسىپىرا ۇشقىرسىعان جازىمپازدارعا وسىلايشا جاقپايتىنىن بىلەمىز...
ەندى «تار جول» كىمدەرگە ۇناپ، كىمدەرگە ۇناماۋىنا كەلەيىك. كىمدەرگە ۇناماۋعا ءتيىس ەكەنى ساياسي ساۋاتتى ادامدارعا تۇسىنىكتى. ول جاعىن قويا تۇرىپ، قانشا كەمشىلىكتەرى بولسا دا، بۇل كىتاپتىڭ كىمدەرگە ۇناڭقىراعانىن دالەلدەلىك. وقىعان ازاماتتاردان ادەبيەتشى رەتىندە ءبىزدىڭ كەيبىر پىكىرلەرىمىزگە قوسىلمايتىن وراز جاندوس ۇلى ەدى. بۇ دا مەنىمەن ءبىر سويلەسكەندە: «ءسىز، ولەڭنەن قارا ءسوزدى ادەمى جازادى ەكەنسىز. قازاقتىڭ ءبارى ولەڭ جازۋعا قۇمار كەلەدى. ءسىز، ولەڭنەن گورى قارا ءسوزدى كوبىرەك جازساڭىزشى. قارا ءسوزدى تىم شەبەر جازا الاتىنىڭىزدى «تار جولدى» وقىپ ءبىلدىم. «تار جولدىڭ» كەي جەرلەرى وتە كوركەم سۋرەتتى (ۆىسوكوحۋدوجەستۆەننو) جازىلعان»، — دەدى. وسى ءسوزىن وراز كرايكومدا ادەبيەت تۋرالى بولعان كەڭ جيىلىستا جيىرما شاقتى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوزىنشە ايتتى.
جۇرت تورەقۇلوۆتان جاندوسوۆتى كوبىرەك بىلەدى، ەكەۋىنىڭ سالماقتارىنىڭ قانداي ەكەنىن دە حالىق جاقسى تۇسىنەدى. ىدىرىس مۇستامباي ۇلى ادەبيەتشى رەتىندە جانە كەيبىر ساياسي ماسەلەلەردە ءبىزدى ونشا جاقتىرمايتىن ازامات. ول دا «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا: «ساكەننىڭ «قىزىل سۇڭقارلارى» مەن «تار جول، تايعاق كەشۋىنە» زاماننىڭ قالپى مەن اقىننىڭ وسكەن ورتاسىن سالىستىرىپ تەكسەرۋگە ءبىر جەكە سىن كەرەك. مۇنىڭ ءوزى ەداۋىر ۇلكەن ەڭبەك. بۇلاردىڭ جوعارعى ايتقانداعى كەمشىلىكتەرى دە بار. ءبىراق سوڭعى جازىلىپ جۇرگەن «تار جول، تايعاق كەشۋدە» دە جاقسى جەرلەرى بار»، — دەيدى.
كوركەم ادەبيەتشى رەتىندە بىزگە ونشا قوسىلمايتىن ەرعالي الدوڭعار ۇلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1926 جىلعى، 3 جەلتوقساندا شىققان نومىرىندە جازۋشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى، اسىرەسە ساكەن وزدەرىنىڭ قولىمەن ىستەپ، ءوز باستارىنان كەشكەنىن ءوز ءومىربايانىنان الىپ جازدى. ساكەن ءۇش-تورت جىلدان بەرى «تار جول، تايعاق كەشۋدى» ءوزىنىڭ توڭكەرىسشىل بولىپ جۇرگەن ۋاقىتىنان، سونداعى جولداستارىمەن بىرگە ىستەگەن جۇمىستارىنان، تارتىستارىنان باستاپ جازىپ ءجۇر. بۇلاي جازۋ ادەبيەت زاڭىندا دۇرىس نارسە. توڭكەرىسشىل رومانتيزمگە (سوسيالنايا رومانتيكا) بۇل تۇگەل قوسىلادى. گاپ تاريحقا كىرەتىن ماتەريالعا بوياۋدى تىم قويۋلاندىرۋدا...» — دەيدى. تورەقۇلوۆ «تار جولدىڭ» تىلىندە قۇرتتاي كوركەمدىك اسەرلىك جوق»، — دەسە، كوكشەتاۋ «الاشورداسىنىڭ» باستىعى ءسالىم كاشىم ۇلى تۇرمەدە وتىرىپ، «ەڭبەكشى قازاق» ارقىلى ماعان مىناداي حات جازدى: «ءسىزدىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» دەگەن كىتابىڭىزدى وقىپ شىقتىم. قاماۋدا وتىرعان ماعان كوپ اسەر بەردى. جۇقارتتى، قامىقتىردى، قايرات بەردى، ءتۇرلى كۇيگە سالدى...»
«تار جولدى» وتە جەك كورەتىن ادامداردىڭ كەيبىرەۋلەرى دە ەرىكسىز وسىنى ايتىپ وتىر... ال «تار جولدى» وقىعان ءوزىمىزدىڭ سوۆەت قىزمەتكەرلەرى دە، اسىرەسە وكتيابر توڭكەرىسىنە قاتىناسىپ، توڭكەرىسكە قارسى وق اتقان، لاي شاشقان مىرزالارمەن شايناسىپ، سان قيىندىقتى باسىنان كەشىرگەندەر نە دەيدى ەكەن؟
كولچاك تۇرمەسىندە قول-اياعى تەمىر كىسەندە بولعان، ءتونىپ كەلگەن جاۋدىڭ قانداي نايزاسىنا ىلىنبەي كەتكەن ءمۇعالىم، (نوعاي جىگىت) ءقازىر باشقۇرتستاندا بيلىك كەڭەسىندە زور ەڭبەكتەر ىستەپ وتىرعان ءۋالي قانگەلدين «تار جول، تايعاق كەشۋدى» وقىپ، ماعان مىناداي حات جازادى:
«مەن بۇل كىتاپتى وقىپ شىعۋدان ءوزىمدى تىيا المادىم... ەندى وسى حات ارقىلى شىن ىقىلاسپەن قولىڭدى قىسامىن... قازاق حالقى اراسىنداعى (تاپ) ارەكەت، ءھام ريەۆوليۋسيا تاريحى تۋراسىنداعى بۇل قىزمەتىڭ ءۇشىن ساعان جولداستارشا، دوستارشا راقمەت ايتۋدى وزىمە بورىش سانايمىن. سەنىڭ كىتابىڭ مەنىڭ كوز الدىما بەك قىزىقتى ءھام ۇمىتپاستىق سۋرەتتەردى تاعى دا ءبىر قابات كەلتىرىپ باستى.
مەن بۇل كىتاپتى وقىعاندا ءبىر ساتتە جۇرەكتەنىپ اشۋىن قوسسا، ەندى ءبىر ساتتە كوزىمنەن جاستار شىققان ورىندار بولدى. شاكىرت ۋاعىندا عاياز ءيسحاحيننىڭ «زىندان» دەگەن كىتابىن وقىعاندا العان اسەرىم قاتەرىمدە بەك نىق ساقتالعان... ءبىراق، ول، كۇرەس قيىنشىلىقتارىن باستان كەشىرگەن شاقتا وقىلعاندىقتان مۇنداي اۋىرلاماعان ەدىم. لاكين بۇل كىتاپ ءبۇتىن سەزىمىمدى قالتىراتتى، نىق اسەر ەتتى. ءسىزدىڭ ازاپ ۆاگوندارىندا كەشىرگەن كۇندەرىڭىز، قاشىپ كەتۋ سۋرەتتەرى، قازاق دالاسىندا جالعىز ءجۇرىپ بەلگىسىز، جولسىز، ءوز ماياگىڭدى (شىراقتى، قاراقشىڭدى) ىزدەپ جۇرۋلەرىڭ، جولداستارىڭنىڭ قاتتى ازاپتار ىشىندە جان ازابىمەن كورىسۋلەرى، ءبۇتىن ءىسى جان ەرىتكىش سۋرەتتەر ەمەس پە؟.. بۇ حالدەر، بۇل قاندى سۋرەتتەر وكتيابر كۇرەسىنىڭ اششى، قۋات قوسقىش تۇرلەرىن اشىپ بەرەدى. جۇرەكتە بىردە اشۋ، بىردە ايانىش تۇيعىلار وياتادى.
بۇل كىتاپتىڭ جاستاردى تاربيەلەۋ ءۇشىن ماعىناسىندا شەكسىز زور بولاشاق... كىتاپ بەك ديكحاتپەن جازىلعان ۋاقيعالاردىڭ بەرىرەكتە ءوزىڭ كورگەن، باسىڭنان كەشىرگەندەرىڭە ءبۇتىن سۋرەتتەرىن ىشىنە العان تاريحي ءبىر اسەر. ريەۆوليۋسيا ارەكەتى تاريحي تۇرىندەگى ءبىر كىتاپ بولۋمەن بىرگە، جارىم ادەبي دە ءبىر اسەر بولىپ شىققان».
كوكشەتاۋدا اعارتۋ قىزمەتىندە جۇرگەن، توڭكەرىسكە قاتىسقان ازاماتتارمەن ساباقتاس بولعان ءناپيسا ەسىمدى تاتار قىزى: «ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدىڭ ءتىلى وتە باي، وتە تۇسىنىكتى ەكەن. جاقسى جازىلعان ەكەن»، — دەپ، كوكشەتاۋ «الاشورداسىنىڭ» ارەكەتتەرىن، ادامدارىنىڭ تولىق تۇرلەرىن جازىپ بەردى.
ومبىدا كولچاك تۇرمەسىندە ازاپ تارتقان، ودان سوڭ 1919 جىلعى دەكابر كوتەرىلىسىندە، كوتەرىلىس جاساۋشىلار تۇرمەدەن بوساتىلىپ، سول كۇنگى از عانا كوتەرىلىسشىلەردىڭ، كولچاكتىڭ قالىڭ اسكەرىمەن اتىسىپ شايقاسقانىندا بولعان راحماتۋللين دەگەن جىگىت (نوعاي جىگىت) قاراقالپاقتان ماعان جازعان حاتىندا: «تار جول، تايعاق كەشۋ» دەگەن كىتابىڭىزدى وقىعانىمدا كولچاك تۇرمەسىندە وتىرعانىمىزداعى زالىمنىڭ كورسەتكەن بەينەتتەرى كوز الدىما ءتۇسىپ، كوزىمنەن ەكى-ۇش رەت جاس شىقتى»، — دەيدى. راحماتۋللين سول جەلتوقسانداعى كوتەرىلىستىڭ وقيعالارىن تولىق قىلىپ جازىپ جانە تۇرمەدەگى وقيعالاردى جانە سونداعى «الاشوردا» بالاپاندارىنىڭ مەن بىلمەيتىن سۇمدىقتارىن جازىپ وتىر.
سەمەي وكرۋگىنىڭ ءبىر جاس تالابى، جۇسىپبەك ءۋاليت ۇلى دەگەن جىگىت (جاڭاعى راحماتۋللين دا، ءۋاليت ۇلى دا مەن تانىمايتىن جىگىتتەر)، ماعان جازعان حاتىندا:
«ءسىزدىڭ ادەبيەتتە جاسقانشاقتىق، مۇگەدەكتىك، مۇراتشىلدىق دەگەننەن تۇك جوق، ءسىز توڭكەرىس ازابىن تارتقاندىقتان، جازعان سوزدەرىڭىز ادامدى نەعۇرلىم ەرلىككە، توزىمدىلىككە، تالاپشىلىققا ۇمتىلتادى. سول سەبەپتى، ءسىزدىڭ ادەبيەت اسەرلى...» — دەيدى. تاشكەندەگى قازاق ورمان تەحنيكۋمىندا وقيتىن «مىس» دەپ قول قويىپ ءبىر تانىمال ەمەس جىگىت جازادى:
«تار جول، تايعاق كەشۋدى» وقىپ شىقتىم. تىلەك ورىندالدى... كوپ ءبىلىم، كوپ ونەگە!.. وتكەن تاريح. قىزىقتى، اسەرلى تاريح كوردىم» دەيدى دە، ولەڭ جازادى، ونىڭ ءۇزىندىسى تومەندەگىدەي:
«مەن كوردىم — شىندىقپەنەن جانە تاريح،
وزىنشە ەڭبەكشى ەلگە بولعان ازىق،
ىشىندە جانعا تاماق بولىپ جاتىر،
ەگەر دە ەڭبەكشى جاس السا قازىپ.
مەن كوردىم — وتكەن كۇندى ءبىر كىتاپتان،
ەكى تاپ بىر-بىرىنە قىلىش شاپقان.
ەڭبەكشى ەل قولدىڭ كۇشى، نايزا ۇشىمەن
ىزدەگەن بوستاندىعىن سوندا تاپقان.
مەن كوردىم — جالشى ءۇشىن كىم جان قيدى
جالشىعا كىم ازاپتىڭ شوعىن ءۇيدى...» —
دەيدى.
بۇل سوڭعى ەكەۋى ەڭبەكشى تاپ وقۋشىلارىنان. ال ەندى جۇمىسكەرلەردەن ءنىلدى، ەكىباستۇز زاۆودتارىندا ىستەگەن نۇرشا بيجان ۇلى دەگەن كىسى «تار جولدى» وقىپ: «باۋىرىم، كىتابىڭدى وقىپ بىتىرگەنشە ءجوندى ۇيقى كورمەدىم! جارايدى... جارايدى!.. باسقا نە جازايىن. شىن جۇرەكپەن جولداستىق قولىمدى سوزىپ، قولىڭدى قىستىم!» — دەپ جازادى.
«ريددەر» زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرى قاسىم شىنتاي ۇلى «تار جولدى» وقىپ شىعىپ: «ءسىزدى شىن جانىممەن ارتىق، شىن جولداس دەپ سانايمىن!»، — دەپ جازادى. «قارساقپاي» زاۆودىندا ىستەيتىن، بۇرىن «سپاسسك» زاۆودىندا جۇمىسكەر بولعان جولداس نۇرمان: «تار جول، تايعاق كەشۋ» ۋاقىتىندا ات جالىن تارتىپ مىنگەن، وزىمشە قازاقتىڭ توڭكەرىسشىلدەر شتابىنىڭ ءبىر مۇشەسى، جولداس ساكەن! «قىزىل سۇڭقارلارىڭدى» قارساقپايداعى باۋىرلارىڭنىڭ اراسىنا ءبىر قويدىق... ءوزىڭ قارساقپايعا ءبىر كەلىپ، باۋىرلارىڭمەن تانىسىپ كەتەرسىڭ»... — دەپ وتىنەدى.
«ريددەر» زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرلەرىنىڭ ءبىر باستىعى شايمەردەن وسپان ۇلى «جۇمىسكەر جولداستارىمنىڭ اتىنان» دەپ جازعان حاتىندا:
«وسى حات ارقىلى سىزگە ەسكەرتەمىن: «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» «اياعىن باستىرىپ شىعارامىن» دەگەن ەدىڭىز، بۇل كىتاپ ءالى كۇنگە شىققان جوق. سول ۋاعداڭىزدى ورىنداپ، اياعىن تەزدەتىپ شىعارۋىڭىزدى جۇمىسكەرلەر اتىنان سۇرانامىن. سەبەبى: ماعان وتە شىن كوڭىلدەن تاپسىرۋشىلار بولعان ەدى...» — دەيدى.
بۇل حاتتار ماعان «مىنگەرسىنگەندەردىڭ» پىكىرلەرىنەن الدەقايدا باعالى.
سىنايمىن دەگەن ادامنىڭ اۋزىنا ەشكىم قاقپاق بولا المايدى. ءبىراق سىندا بىلعاماي سىناسىن، سىن شىن ماركس جولىمەن جازىلعان جولداستىق سىن بولسىن. سىننىڭ ماقساتى كەكەۋ، بوقتاۋ ەمەس، كەرەك جەرىندە ونداي سىنعا جول جوق. ارام ويلى سىندى، تاپتىق دۇشپان عانا قولدانادى، «وستىسەم كورىنەرمىن» دەگەن ناشار پيعىلدى «ءبىلىمپازدار» ىستەيدى.
سىنشى دوكتور ءتارىزدى بولسا، دوكتور: «اۋرۋسىڭ» دەپ ساۋ ادامعا پىشاق الا جۇگىرسە، نە اۋىرعان كىسىگە دارمەن بولارلىق ءدارى بەرۋدىڭ ورنىنا، اقىل ايتۋدىڭ ورنىنا «تەز ءول!» دەپ، ۋ بەرۋگe قۇنجىنداسا، ونداي دوكتوردى نە دەيتىنىن جۇرت ءوزى بىلەدى.
نەمەسە، سىنشى سوت ءتارىزدى بولسا، سوۆەتتىڭ سوتى تەك ريەۆوليۋسياعا زياندى جازالىلاردى عانا جوق قىلۋ شاراسىن قولدانادى. ال تۇرمىس بازارىندا قاتە باسىپ، اداسىپ، زاڭ الدىندا كۇنالى بولىپ قالعان ادامداردى جوق قىلۋ شاراسىن قولدانبايدى. وندايلارعا تۇزەتۋ، قايتادان ادام قىلۋ شاراسىن قولدانادى. تورەقۇلوۆتىڭ «سىن» دەپ جازعانى قانداي سىن ەكەنى وقىعان جۇرتقا كورىندى. تورەقۇلوۆ تەك مەنى عانا سىنايدى. تورەقۇلوۆتىڭ ماقساتى دوكتور ءتارىزدى مەنى تۇزەۋ بولسا، راقمەت، ونداي دالباس دوكتوردىڭ ماعان كەرەگى شامالى. مەنەن باسقا دا كليەنتتەرى بار شىعار. تورەقۇلوۆ سىناعىش بولسا، ماسكەۋدە، ءوزى باسقارعان «كۇنشىعىس» باسپاسىندا — «الاش! الاش!» دەپ زارلاعان قىرعىز اقىنى تىنىستانوۆ پەن ماعجاندى سىناپ، ولاردىڭ كىتاپتارىن باسپاسىن... بوكەيحانوۆتىڭ مىسىق قۇراق ەرتەكتەرىن سىناسىن. نەمەسە، ءتىپتى ءوزىنىڭ ءار كەزدە جازعان «ءدارۋىش» دەپ قول قويعان «كوركەم» ولەڭ نازىمدارىن سىناسىن. سولاردىڭ دا ۇشىقتاۋعا ءتيىس، تۇماۋلارى بار-اۋ دەيمىن. دەميان بەدنىي: «تۋىپ-وسكەن ەڭبەكشى، بەينەتقور حالىق، ماعان تەك سەنىڭ سوتىڭ عانا ءماندى. تەك جالعىز سەن عانا مەنىڭ ءادىل ءتۇزۋ سوتىمسىڭ!» دەگەن ەدى. سول ايتقانداي، مەنىڭ دە، ءمىنىمدى تۇزەيتىن شىن سىنشىم دا، شالدىقسام ەمدەيتىن دوكتورىم دا، قاتە باسسام تەرگەپ، ءوزىنىڭ ءتۇزۋ جولىنا سالاتىن ءادىل، سىنشىل سوتىم دا ەڭبەكشى ەل، جۇمىسشى تابى.
مەنىڭ كىتاپتارىمنىڭ كەمشىلىگىن، ماركس ايتقانداي، ءوزىم دە تىم جاقسى بىلەم. قانشا كەمشىلىكتەرى بولعانمەن ەڭبەكشى، جۇمىسكەر تاپتىڭ وقۋىنا جاراسا، ەڭبەگىمنىڭ ەش بولماعانى.
«دۇشپاننىڭ جانى شىعا جامانداعانىنان ءسوزىمنىڭ ءتاۋىر شىققانىن ءبىلدىم»، — دەپ كالينين ايتقانداي، كەيبىر اۋرە «ءبىلىمپازداردىڭ» تالاقشا تىرسيا جامانداعاندارىنان كىتابىم تاۋىرلەۋ جازىلعان-اۋ دەگەن قورىتىندى جاسادىم.
ساكەن.
«ادەبيەت مايدانى» جۋرنالى، 1929 جىل، 7-سانى.
You Might Also Like
