InfoHub Logo

دۇنيەتانۋ 2 - سىنىپ

تاقىرىبى: ءار قۇسقا ءوز تۇمسىعى قاجەت
ماقساتى: ا) بەيىمدىلىك - قۇستاردىڭ تۇمسىعى قورعانۋى مەن قورەكتەنۋ، تىرشىلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن كومەكتەسۋ قاجەت ەكەنى تۋرالى وقۋشى تۇسىنىگىن تەرەڭدەتۋ.
ءا) وقۋشىنىڭ وزىندە بار ءبىلىمدى قۇستاردى سيپاتتاۋ ارقىلى جاڭا ءبىلىمدى الۋعا قولدانا ءبىلۋ داعدىلارىن جەتىلدىرىپ دامىتۋ.
ب) تابيعاتتى تاني بىلۋگە، ونى سۇيۋگە، قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىمدى يگەرۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، ويىندار، كورىنىس، ءان ايتۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: مۋزىكا جانە ادەبيەتتىك وقۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ەلەكتروندى وقۋلىق «جانۋارلار الەمى»، «قۇستار الەمىندە» سلايد.

ساباقتىڭ بارىسى
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
پسيحولوگيالىق دايىندىق: «اق تىلەك. اسەم كۇلكى»
- كوڭىل - كۇيلەرىڭىز قالاي؟
- كەرەمەت! (قولدارىن كوتەرەدى)
- ساباققا دايىندىقتارىڭىز قالاي؟
- تاماشا! (الاقاندارىن شاپالاقتايدى)
- ىنتاڭىز شە؟
- عاجاپ! (قولىن كوتەرەدى)
- ەندەشە، باستايىق!
- و، و، و (باس بارماقتارىن كورسەتەدى)

ءىى ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
«ساقتاندىرعىش رەڭ» ماتىنىندە ءسوز بولعان جانۋارلار تىرشىلىگى جايلى ايتۋ.
وتكەن ساباقتا جانۋارلاردىڭ بەيىمدىلىگى جايلى بىلدىك. سۋرەتتەرگە قاراي وتىرىپ، مىنا جانۋارلار تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرىڭدەرشى.(سلايدتا سۋرەتتەرى شىعىپ تۇرادى جولبارىس، كىرپى، سكۋنس، ۇشار، شەگىرتكەشى)

ءىىى وتكەندى پىسىقتاۋ «تابيعات» بەينە روليك كورسەتۋ
- كورىنىستەن نە كوردىڭدەر؟ (قۇس، قويان، گۇل، بۇركىت، ايۋ، تاۋ، سۋ، ورمان)
- بۇلاردى ءبىر سوزبەن نە دەيمىز؟ (تابيعات)
- ەندەشە تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى بولىپ سانالاتىن جانۋارلار جايلى وقىپ بىلگەندەرىمىزدى ەسكە ءتۇسىرىپ وتەيىك.
تابيعاتتا جانۋارلاردىڭ كوپتىگى سونشالىق، ولار تۋرالى ۇزاق اڭگىمەلەۋگە بولادى. سۋرەتتەرگە قاراشى - ولار ءار ءتۇرلى!
- جانۋارلار توپتارىن ايتىپ بەرىڭدەرشى؟ (قۇستار، جورعالاۋشىلار، قوسمەكەندىلەر، بالىقتار، جاندىكتەر، اڭدار)
- جانۋارلار قايدا تىرشىلىك ەتەدى؟ (سۋدا، اۋادا، جەر بەتىندە، توپىراق اراسىندا)
- جانۋارلار نەمەن قورەكتەنەدى؟ (بۋناقدەنەلەرمەن، وسىمدىكپەن، ءوز الدەرى كەلەتىن جانۋارلارمەن)
- بۇركەنىش رەڭ، قورعانىش رەڭ، ساقتاندىرعىش رەڭ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
- بۇركەنىش رەڭ - كوبەلەك، كوكشەگىرتكە وسىمدىك گ ۇلىنىڭ، بۇتاعىنىڭ ءتۇرىن بۇركەنىپ قورعانادى.
- قورعانىش رەڭ - دەنە ءپىشىنى قاڭقىزدان اۋمايتىن تاراقان بار ول ءوزىنىڭ ءتۇرىن قاڭقىزعا ۇقساتىپ قورعانادى.
- ساقتاندىرعىش رەڭ - دەنەسىندەگى ۋلى نەمەسە كۇيدىرگىش زاتى بار بۋناقدەنەلەردى باسقا جانۋارلار جەمەيدى. سوندىقتان ولار تۇستەرى اشىق، اشىق كوزگە كورىنە بەرەدى. ولاردى الىستان بايقاسا دا شوقىپ جەمەيدى.
- بۋناقدەنەلەرمەن قورەكتەنەتىن جانۋارلار وتە
كوپ.(قۇستار، بالىقتار، جورعالاۋشىلار، قوسمەكەندىلەر، سۇتقورەكتىلەر)
- سوندىقتان بۋناقدەنەلىلەر جاۋىنان الۋان ءتۇرلى بەيىمدىلىكپەن قورعانۋعا ارەكەت جاسايدى.
- اڭدار نەگە جۋىنادى؟
اڭدار جۋىنۋ ارقىلى ءۇستىنىڭ كىرىن، ۇستىنە جۇعىپ قالعان تاماقتىڭ قالدىعىن تازالاپ قانا قويماي دەنەسىنەن شىعىپ تۇرعان ءيىستى دە جويادى. مۇنىڭ ماڭىزى وتە زور. سەبەبى مىسىق، جولبارىس سياقتى اڭدار جەمىن اڭدىپ وتىرىپ جەيتىندىكتەن، ولاردىڭ ءيىسىن جەمى سەزىپ قويسا، قاشىپ ۇستاتپاي كەتەدى.
- جانۋارلاردىڭ بەيىمدىلىگى دەگەنىمىز نە؟
- جانۋارلارعا بەيىمدىلىك تىرشىلىگىن ساقتاۋعا، جىرتقىشتان قۇتىلۋعا، كومەكتەسەتىن قاسيەت. بەيىمدىلىك جانۋارلاردىڭ سىرتقى تۇرىندە، تۇسىندە، جەكەلەنگەن مۇشەلەرىندەگى قۇرىلىسىندا كورىنەدى.
تابيعات جاعدايى جەر بەتىنىڭ بارلىعىندا بىردەي ەمەس. سوندىقتان جانۋارلار تىرشىلىگىنە بەيىمدىلىك قاجەت. (بەينە روليك جولبارىس پەن قونجىق)
وسى كورىنىستەن ادام مەن جانۋارلار ومىرىندەگى ۇقساستىقتاردى تاپقىزۋ.

ءىV جاڭا ساباق
1) ويىن «بۇل قانداي قۇس؟»
2) قۇس دەنەسىنىڭ بولىمدەرى (سۋرەت بويىنشا تاماق ءۇستى، اۋىز بۇرىشى، تاماق استى، قاۋىرسىن، قۇيرىق)
- بالالار، بۇگىنگى ساباعىمىزدا قۇستارعا بەيىمدىلىكتىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار ەكەنىنە توقتالامىز. (قۇستار ءومىرى جايلى بەينە روليك كورسەتۋ)
مىنا اسپانداعى قۇستارعا قارا. قۇستار جەر بەتىندەگى عاجايىپ جاراتىلىستاردىڭ ءبىرى. ولاردىڭ ءار - ءتۇرلى تۇسكە بويالعانى، ءتۇرلى ءپىشىندى بولىپ اسپاندا ەركىن قالىقتاعانىن كورىپ جالىقپايمىز. ورمان، دالا، تاۋ. كول، وزەن جانە شالعىندا مەكەندەيتىن كوپتەگەن جابايى جانۋارلاردىڭ اراسىندا قۇستار ەڭ قىزىقتىسى، تارتىمدىسى جانە سۇيكىمدىسى. ولاردىڭ جەڭىل دە شەبەر ۇشۋى، ادەمى ءتۇسى جانە سازدى اۋەنى تابيعات سۇيەتىن اركىمدى – اق وزىنە قاراتادى. سوندىقتان دا قۇستاردى عاجاپ تىرشىلىك يەلەرى دەۋگە بولادى.

3) سۋرەتپەن جۇمىس
«ءبىرقازاننىڭ قۇستى جەۋى» بەينە روليك. قۇستار شايناي المايدى. سەبەبى ولاردىڭ تىستەرى جوق. سونداي - اق بۇلاردىڭ تۇمسىقتارى دا بۇل ءۇشىن بەيىمدەلمەگەن. تاماقتارى قورىتىلۋ ءۇشىن ولار مايدا تاستاردى جانە ءىرى قيىرشىقتاردى جۇتادى. تاستار ءىرى ازىقتاردى مايدالاپ، ءتىستىڭ ءرولىن اتقارادى.
بابىسەك - (ساسىق كوكەك). قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىندە دەرلىك كەڭ تارالعان ءشولدى، دالالى وڭىردە وزەن - كولگە، ت. ب. سۋ ماڭىنا جاقىن جەرلەردى مەكەندەيدى. دەنە تۇرقى 25 – 28 سم، سالم. 70 گ - داي. تۇمسىعى جىڭىشكە، ۇزىن، جەلپۋىش ءتارىزدى جازىلاتىن ايدارى بار. ءتۇسى الاباجاق بولعانىمەن، وتە تارتىمدى.

بابىسەك – جىل قۇسى، اقپاننىڭ اياعى، ناۋرىزدىڭ باسىندا ۇشىپ كەلىپ، تاس اراسىنا، ءۇي شاتىرىنا ۇيالايدى. ەتىنىڭ جاعىمسىز ءيىسى بار. «ساسىق كوكەك» دەپ اتالۋى وسىعان بايلانىستى بولۋ كەرەك. بابىسەك شىبىن - شىركەي جانە قۇرت - قۇمىرسقالارمەن قورەكتەنەدى. ءسۇيىر تۇمسىعىمەن توپىراقتى قوپارىپ شىعارعان قۇرتتارىن اۋاعا لاقتىرىپ، تۇمسىعىن اشىپ، اۋادا قاعىپ الىپ جەگەندى جاقسى كورەدى. قۇرت - قۇمىرسقالارمەن قورەكتەنەتىندىكتەن پايدالى قۇس بولىپ تابىلادى. ادامدارعا وڭاي ۇيرەنىسەدى. ۇياسىن اعاش قۋىستارىنا نەمەسە بيىك توپىراق ساڭىلاۋلارىنا سالادى. اشىق جەرلەردە كەزدەستىرۋگە بولاتىنداي قالا ىشىندەگى ساياباقتاردا دا كەزدەسەدى.

توقىلداق — تۇمسىعى قاشاۋ سياقتى، اعاشقا ورمەلەگىش قۇستار. توقىلداقتار اعاش بويىمەن ورمەلەپ قوزعالعاندا، قاتتى قۇيرىق قاناتتارى دەنەسىنە تىرەۋ بولادى. قاشاۋ سياقتى تۇمسىعىنىڭ جاردەمىمەن ولار اعاشتاردىڭ قابىقتارىن سىندىرىپ، ونىڭ، اراسىنداعى ناسەكومدارمەن جانە ولاردىڭ ليچينكالارىمەن قورەكتەنەدى. ولاردىڭ ءتىلى ۇزىن دا، ۇشىندا تۇكتەرى بولادى. توقىلداقتار ناسەكومداردان باسقا قاراعايدىڭ تۇقىمدارىمەن دە قورەكتەنەدى. قورەكتەرىن ىزدەۋ كەزىندە جاساعان قۋىستارعا ۇيالارىن سالادى. ۇياسىندا 3 — 5 جۇمىرتقا بولادى. ورمان شارۋاشىلىعىندا توقىلداقتاردىڭ پايداسى ۇلكەن. ولار كۇن سايىن بىرنەشە ءجۇز زياندى ناسەكومداردى قىرادى. توقىلداقتار اسىرەسە جاز ايلارىندا پايدالى، ويتكەنى، ولار بۇل كەزدە ناسەكومدارمەن قورەكتەنەدى. قىستا توقىلداقتار كوپشىلىگىندە كىلقاندى اعاشتاردىڭ داندەرىمەن قورەكتەنەدى. سوندىقتان دا حالىق “توقىلداق — توعاي دارىگەرى” دەپ اتايدى.
ءبىرقازان - ولار كاسپيي جانە ارال تەڭىزدەرىن، بالقاش، ساسىقكول كولدەرىنىڭ الابىن مەكەندەيدى. دەنە تۇرقى 1، 8 م - دەي، سالماعى 13 كيلوگراممعا دەيىن جەتەدى. تۇمسىعى وتە ۇزىن، تومەنگى جاق سۇيەگىنىڭ استىندا سوزىلمالى تەرى قاپشىعى بولادى.. ءبىرقازان – توپتانىپ جۇرەتىن قۇستار. ولار قورەكتەرىن (بالىقتاردى) كوبىنە سۋ قۇزعىندارىمەن بىرلەسىپ اۋلايدى. سۋدا جاقسى جۇزگەنمەن، سۇڭگي المايدى، جەمىن سۋعا باسى مەن موينىن باتىرىپ جىبەرىپ ۇستايدى. ءبىرقازان – جىل قۇستارى، ناۋرىز ايىندا ۇشىپ كەلىپ، ءونىپ - ءوسىپ، قاراشا ايىندا جىلى جاققا ۇشىپ كەتەدى.

سارىالاقاز – قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىندە كەزدەسەدى جانە ۇيالايدى. تاۋلى سۋ قويمالارىن مەكەندەيدى. وسىمدىك (ءدان داقىلدارمەن، تارى، بيدايمەن) جانۋار (شايان، بۋناقدەنەلەرمەن) قورەكتەنەدى.
سىبىرلاق اققۋ – سولتۇستىك كاسپييدە، تۇركىستان مەن شىمكەنتتىڭ وڭتۇستىگىندە قىستايدى. نەگىزىنەن سۋ استىنداعى وسىمدىكتەردىڭ بولىگىمەن، ۇساق - تۇيەك جانۋار تەكتەس ازىقتارمەن دە قورەكتەنە الادى.

جالپاقتۇمسىقتى ۇيرەك – سۋلى - باتپاق القاپتاردىڭ بارىندە ۇيالايدى. جانۋار تەكتەس ازىقتارمەن (شايان، قوڭىز، ورمەكشى، شاباق، بيتتەرمەن) قورەكتەنەدى.
بۇركىت - قوماقتى بيىك تۇمسىعى جانە ۇزىن جالپاق قاناتى بار ءىرى جىرتقىش قۇس. نەگىزىنەن بالىقتارمەن جانە سۋ قۇستارىمەن قورەكتەنەدى. قويان، قۇمتىشقان جانە ونداترلاردى اۋلايدى.
دالا قىرانى – مىقتى تۇمسىعى جانە كۇشتى اياعى بار، تىلەرسەگى ساۋساعىنا دەيىن بارلىق جاعىنان قاۋىرسىندانعان، ءىرى جانە ورتاشا قۇستار. قۋاڭ دالالى، ءشولدى جانە شولەيتتى جەرلەردە مەكەندەيدى. نەگىزىنەن كەمىرگىشتەرمەن قورەكتەنەدى. باسقا سۇتقورەكتىلەردى، قۇستاردى، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردى اۋلايدى. قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن. تۋداعى بەينەسىن بايلانىستىرۋ ( قاناتىن جايعان قىران قۇس — بار نارسەنiڭ باستاۋىنداي، بيلiك، ايبىندىلىق بەينەسi. ۇلان - بايتاق كەڭiستiكتە قالىقتاعان قىران ق ر - نىڭ ەركiندiك سۇيگiش اسقاق رۋحىن، قازاق حالقىنىڭ جان - دۇنيەسiنiڭ كەڭدiگiن پاش ەتەدi).
اق سۇڭقار - ءشىل، كەپتەر، ۇزاق، قارعا، قۇرلاردى قورەكتەنەدى؛ قوياندارعا دا شابۋىل جاسايدى. وتە جاقسى ساياتشى قۇس. قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگىزگەن.
(قۇستاردىڭ تاماقتانىپ جاتقان سۋرەتتەرى)
سوندا قۇستارعا تۇمسىق نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن سۋرەتتەرگە قاراپ ايتىپ بەرەيىك.
توقىلداتادى، قورەكتەنەدى، ۇشىپ ءجۇرىپ قاعىپ تۇسەدى، قۇرت - قۇمىرسقانى جەپ پايدا كەلتىرەدى، جاۋىنان قورعانادى.
وقۋلىقپەن جۇمىس 96 بەت (ماتىنمەن تانىسۋ)

سوزدىك جۇمىس
قاشاۋ - تەمىر كەسۋگە ارنالعان ءجۇزى بار قۇرال.
سەرگىتۋ ءساتى اندەتىپ قيمىل قوزعالىس جاساۋ.
قاناتتارىن جاياتىن
تالماي قاعىپ ۇشاتىن
اۋەلەتكەن بيىكتە
قىران قۇسقا ۇقسادىق

وڭ جاعىنا ءبىر قاراپ
سول جاعىنا ءبىر قاراپ
موينىن العا سوزاتىن
كوزدى اشىپ جۇماتىن

قولدى العا سوزامىز
دايىندالىپ ۇشۋعا
قاناتتى كەڭ جازامىز
جىلى جاققا بارامىز

داپتەرمەن جۇمىس
جاڭا سوزدەر تۇمسىق، قورەك، قورعانۋ سوزدەرىن جازۋ. سويلەم قۇراتۋ.
بەكىتۋ
وقۋشىلار 3 قاتار بويىنشا پايداسىن، زيانىن، تۇمسىق جايلى ءتۇيىندى سوزدەر ايتادى.
كورىنىس «قارلىعاش بي اتاندىم» (كۇي ويناپ تۇرادى)
قورىتىندى ءبولىم
سونىمەن قورعانۋ ءۇشىن، ءقاۋىپ قاتەردەن ساقتانۋ ءۇشىن، قورەكتەنۋ ءۇشىن، تابيعاتتا تىرشىلىك ەتۋدە بەيىمدەلۋ ءۇشىن ءار قۇسقا ءوز تۇمسىعى قاجەت ەكەنىن تۇسىندىك جانە بىلدىك.
قۇستار تاڭعالارلىق باي تابيعاتىمىزدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە بىزگە قىمبات. ولاردى تىڭداۋ، ولارعا قايران قالۋ ءار ادامعا ۇلكەن ءلاززات بەرەدى. بار ادەمىلىك پەن باقىتتى قۇسقا بايلانىستىرادى. سوندىقتان ءبىز قۇستاردى قورعايمىز، سوندىقتان زاڭ ماقساتسىز جويۋعا جانە ۇيالارىن قيراتۋعا تيىم سالادى.