InfoHub Logo

اتاقتى اتىمتاي جومارت العاشقى كەزدە ءبىر جۇمادا وڭكەي بىلگىش شەشەندەردى قوناق قىلىپ، كەلەر جۇمادا جاستاردى قوناق قىلىپ، ەندىگى جۇمادا قارىپ-قاسەرلەردى قوناق قىلادى ەكەن. ءبىر كۇنى وڭكەي شەشەندەردى قوناق قىلىپ، ءار قايسىسى ءبىر ماعىنالى كۇلكىلى ءسوز ايتىپ وتىرعاندا، ءبىر كەدەي كىرىپ ۇندەمەي وتىرىپتى. سوندا قوناقتىڭ بىرەۋى الگى كەدەيگە: «ءسىز دە ءبىر ءسوز ايتۋىڭىز ءجون عوي»،— دەگەندە: «مەن سىزدەردەي ماعىنالى ءسوز بىلمەيمىن، ءبىر از عانا جىر ءبىلۋشى ەدىم. سوعان رازى بولساڭىز ايتايىن»،— دەپتى. سوندا قوناق بولىپ وتىرعان جاقسىلاردىڭ ءبارى دە «ايتىڭىز، ايتىڭىز» دەگەن سوڭ، الگى كەدەي ايتىپتى:
      «مەن سياقتى ءبىر كەدەي
      نەشە كۇندەي اش ەدى.
      ارىن ساقتاپ ۇندەمەي،
      كوزىندە ءمولدىر جاس ەدى.
      اشىعىپ، توڭىپ، شارشاعان،
      شىعۋعا تاياپ شىبىن جان،
      الدىندا تۇرعان داستارقان
      ءۇستى تولعان اس ەدى،
      نان الىپ جە دەمەيدى،
      كەلەمەج قىلدى كەدەيدى،
      توق كىسى نە دەمەيدى،
      يەسى وڭكەي ماس ەدى.
      سوندا كەدەي سويلەيدى،
      سويلەگەندە نە دەيدى:
      قاناعات ەدى كومەگىم،
      ەڭبەگىم ەدى قورەگىم،
      تىلەنىپ ناندى جەمەگىم،
      اس ەمەس، ماعان تاس ەدى.
      ءبىرىڭ جومارت، ءبىرىڭ حان،
      ءبارىڭ دە شەشەن دانىشپان.
      حابارسىز بىزدەي عارىپتان
      نە قىلعان قۋىس باس ەدى؟
      كولگە جاۋسا كوپ نوسەر،
      كوگەرە مە تاۋ مەن قىر.
      شولىركەگەن عارىپتەر
      ءشول دالادا قاڭعىپ ءجۇر.
      كەدەيدى نانعا تەلمىرتىپ،
      اشتىققا جۇرەك كەمىرتىپ،
      تامام بايدى سەمىرتىپ،
      جومارتتىق پا وسى ءتۇر؟
      اقساق، سوقىر، شولاق بار،
      جەتىم، جەسىر، ولاق بار،
      سولار ما وسى قوناقتار،
      اقىلعا سالىپ ويلا ءبىر!» — دەپتى دە كەدەي ۇيدەن شىعىپ كەتىپتى. اتىمتاي سودان كەيىن ىلعي عارىپ-قاسەرلەردى قوناق قىلىپ، سولاردى كۇتەتۇعىن بولىپتى.

      * * *
      ءجيى توقىلعان جىبەك بۇيىمداي قۇلاققا جۇمساق، ءتاتتى پىسىرىلگەن ءسىڭىمدى تاماقتاي جۇرەككە جايلى تيەتىن، جاقسى ءۇندى، سۇلۋ ءسوزدى اقىندار ماي ايىنىڭ قىزىل گۇلىندەي قىرشىن جاستاردىڭ قىزىقتى، قىمبات ومىرلەرىنىڭ قيىن سىرىن سيپاتتاسا، كەيدە قىس ايىنىڭ دەكابرىندەي جايناعان جاسىل گۇلدى قۋارتاتۇعىن، تالاي-تالاي جۇرەكتەردىڭ تامىرىن ءجۇزىنىڭ نۇرىمەن بيلەپ سوقتىراتىن سۇلۋلاردى سولعان جەمىستەي سۋالتاتىن بايانسىز ءومىردىڭ باقىتسىزدىق مۇڭدارىن سيپاتتاسا، سول ايتىلعان ءسوز، سالعان ءان قۋانىشتىڭ دا، قايعىنىڭ دا وزىنە لايىقتى ءسوز ۇناۋلى ۇنمەن ايتىلسا، دۇنيەدە وسىدان جاقسى جانعا جايلى ادەمىلىك، جاراسىمدىق بار ما ەكەن؟ بەت سۇلۋلىعى — ءتان سىيى بولسا، داۋىس پەن ءسوز سۇلۋلىعى — جان سىيى عوي، ارينە، ءتان سىيىنان جان سىيى ارتىق ەكەنىنە داۋ جوق، ءبىراق بەت سۇلۋلىعىن اركىم-اق تانيدى. ءسوز بەن ءان سۇلۋلىعىن تانۋشى از.
      ءبىر تۇزاقشى ءبىر بۇلبۇل، ءبىر الا قارعانى ۇستاپ الىپ، ەكەۋىن ءبىر شارباققا قاماپ قويعانىن قۇس جايىن بىلەتىن ءبىر ادام كورىپتى دە: «سايرايتىن بۇلبۇل مەن باقىراتىن قارعانى نەگە بىرگە قامايسىڭ؟» — دەسە، تۇزاقشى: «بۇلبۇل قايتسەم سايرايدى؟ قارعا قايتسەم باقىرادى؟»—دەپتى. ول ادام: «بۇلبۇلدى ۇلكەن جاقسى شارباققا قويىپ، قونۋىنا گۇلدەنگەن تال ورناتىپ، الدىنا ادەمى ءيىستى گۇلدەر قوي، قارعانىڭ قونۋىنا ولەكسەنىڭ قۋ باسىن قوي دا، الدىنا ساسىعان جەمتىك تاستا»،— دەپتى. تۇزاقشى سول ايتقانىن قىلسا، بۇلبۇل گۇلدى كورگەن سوڭ، جاس ءومىردىڭ جايناعان ءتۇرىن، وتەتۇعىن بايانسىز كارى ءومىردىڭ مۇڭلى سىرىن نەشە ءتۇرلى ناقىستى داۋىسپەن سايراپتى. ال قارعا قۋ باستى كورىسىمەن قارعىپ ۇستىنە قونىپ، الدىنداعى جەمتىككە قاراپ، وڭەشىن سوزىپ: «قارق-قارق» دەپ ەكى شاقىرىپ، جەمتىكتى شوقي باستاپتى. سوندا الگى تۇزاقشى: «انا كىشكەنتاي تورعايدان مىنا قارا-الا قۇسىم جاقسى ەكەن، بۇل تاماعىن كورىسىمەن قۋانىپ، ماعان: «راحمەت، راحمەت»،— دەدى دە، تاماعىن جەدى. انا، شىركىن، تاماق تا جەمەي، راحمەت تە دەمەي، قۇرى قيقىلداپ-شيقىلداپ ازاپقا ءتۇسىپ، ولگەنشە مىلجىڭدادى جانە مىنانىڭ داۋىسى شىققاندا، ونىڭ جىڭىشكە داۋىسىن ەستۋگە دە بولمايدى. ارينە، داۋىسى زوردىڭ پايداسى زور، ماسەلەن، ەسەك ادامنىڭ كوپ جۇمىسىن بىتىرەدى»، — دەپتى. بىلعانىش ناداننان تازا عالىم قانداي جيرەنسە، تازا عالىمنان بىلعانىش ناداندار سونداي جيرەنەتىنى انىق.
     
      ***
      وتكەن ءبىر زاماندا مەكە، مادينەگە قۇجاج دەگەن ادام پاتسا بولعان. ەلگە مەيىرىمسىز، قاتتى جۇرەكتىگىنەن قۇجاج زالىم اتانعان. سول باعدات شاھارىندا دۇعاسى قابىل بولاتىن ءبىر اۋليە بار دەپ ەسىتىپ، سوعان بارىپ: «ماعان ءبىر جاقسى باتا بەرىڭىز!»— دەسە، اۋليە: «قولىڭدى جاي دا، «ا قۇداي، وسى كىسىنىڭ باتاسىن قابىل قىل» دەپ تىلە»،— دەپتى. قۇجاج اۋليەنىڭ ايتقانىن ايتىپ قولىن جايسا، اۋليە: «ا، قۇداي! مىنا قۇجاجدىڭ جانىن ال!»—دەپتى. قۇجاج: «مۇنىڭ قالاي؟»—دەپ اشۋلانسا، اۋليە ايتىپتى: «شىراعىم، بۇل ەكى جاققا بىردەي پايدالى باتا. سەن ولسەڭ، زۇلىمدىق قىلۋدان تىيىلاسىڭ. ەل سەنىڭ زۇلىمدىعىڭنان قۇتىلادى. العاشقى تۋىس — ءبىر تۋىس، ادەت — ەكىنشى تۋىس. العاشقى تۋىسىڭنان تۇزەلۋگە بولادى. ادەتتى تاستاپ تۇزەلۋ — سەندەي جۋاننىڭ قولىنان كەلۋى قيىن ءىس. ءبىراق، شىراعىم، مەن ساعان ءبىر اڭگىمە ايتايىن، سونى ۇعىپ الساڭ، سەن دە تۇزەلەر ەدىڭ»،— دەپتى دە، ايتىپتى: «بۇرىنعى زاماندا ءالى جەتكەنگە كۇشپەن، ءالى جەتپەگەنگە ايلامەن زورلىق قىلىپ، ەل قاقساتقان ءبىر زالىم ۇيىقتاپ جاتسا، قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان ءۇش ادامنىڭ ءبىرى: «مىنا زالىم كەشكە دەيىن ويانباسا، تالاي مومىن زۇلىمدىعىنان امان بولار ەدى»،— دەپتى. وندا تاعى بىرەۋى: «ءتىپتى، ەرتەڭ دە ويانباسا يگى ەدى»،— دەگەندە، قالعان بىرەۋى: «شىنىندا، مۇنىڭ وسى ۇيقىدان ويانباي ولگەنى ارتىق، سويتسە تامام ادام زۇلىمدىعىنان قۇتىلار ەدى»—دەپتى. الگى زالىم ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ، ءسوزدىڭ ءبارىن ەستىپتى دە، وزىنە-وزى: «ءۇش كىسى قاۋىم دەۋشى ەدى. مىنانىڭ ءبارى مەنەن بەزەر بولدى. ويلاپ قاراسام، تامام ادام بالاسى ءبىر باۋىر، ءبىر دەنە سياقتى، ءار ادام سول دەنەنىڭ ءبىر مۇشەسى، ءبىر مۇشە اۋرۋلى، زياندى بولسا، تامام دەنەنى تىنىشسىزداندىرادى. مەن اۋرۋلى مۇشە ەكەنمىن دە، تامام ادامدى تىنىشسىزداندىرعان ەكەمىن. مەن نە بۇل ادامداردىڭ ورتاسىنان كەتۋىم كەرەك، نە بولماسا بارشا جانعا تىنىشسىز بولاتىن زالىمدىقتى قويۋىم كەرەك ەكەن عوي»،— دەپ، بۇرىنعى مىنەزىن تاستاپ، تۇزەلىپ كەتىپتى.
      شىراعىم! مەن كەرەمەتتى اۋليە ەمەسپىن. اۋليەلىك دەگەن ءتۇزۋ جولمەن ءجۇرىپ، ءتۇزۋ اقىل ايتۋ بولادى. مەنىڭ ساعان سوڭعى بەرگەن باتام — وسى اڭگىمەم. مۇنى قابىل كورسەڭ، سەن دە تۇزەلەرسىڭ»،— دەپتى. ناسيحاتتى تىڭداعان ادامنىڭ قۇلاعىندا قىراعى كوزى بولسا، جۇرەگىندە ءادىل تەزى بولسا، ءساتى كەلگەن دارىدەي ەم بولىپ، جامان مىنەزدى جازادى. ەگەر ونداي بولماي، قۇرى عانا قۋىس قۇلاقپەن تىڭداسا، قۇمعا سىڭگەن سۋمەن ءبىر ەسەپ بولىپ، جالعىز تال جاسىل ءشوپ شىقپايدى.
     
      ***
      ارابتىڭ ءبىر پاتساسىنا ءبىر ءۋازىرى ءلايلى مەن ءماجنۇننىڭ جايىن اڭگىمە قىلىپتى. ءماجنۇننىڭ لايلىدەن باسقا دۇنيەنى كەرەك قىلماي، دالاداعى اڭدارمەن بىرگە جۇرگەن ءحالىن ادامنىڭ جانى اشىرلىق اسەرلى سوزبەن ايتقاندىقتان الگى پاتسا ءماجنۇندى كورۋگە قۇمار بولىپ، ىزدەپ تاۋىپتى دا، ماجنۇنگە ايتىپتى: «ادامشىلىقتىڭ قاسيەتىن اياعىڭا باسىپ، اڭمەن قوسىلىپ، دۋانا بولعانداي ادامدىقتان نە زالال كوردىڭ؟» — دەگەندە، ءماجنۇن ايتىپتى: «شىن تازا اسىقتىققا اقىل قارسى تۇرا المايدى. تازا اسىقتىقتىڭ سىرىن بىلمەگەندىكتەن، مەنى سوگىپ وتىرسىز. تىم بولماسا ءلايلىنىڭ نۇرلى ءجۇزى قانداي سيقىرمەن مەنىڭ اقىلىمدى تۇزاققا تۇسىرگەنىن كورگەن جوقسىز»، — دەگەن سوڭ، پاتسا ىزدەپ بارىپ ءلايلىنى كورسە، ءجۇزى قانسىز قارا سۇرلاۋ، وتكىر قارا كوزدى، نازىك قانا ايەل ەكەن. پاتسا ماجنۇنگە قايتا كەلىپ: «لايلىدە ونشا قىزىعارلىق سۇلۋلىق جوق قوي؟ شىن سۇلۋ بولسا، وعان جاننىڭ ءبارى قۇمار بولماس پا ەدى؟» —دەگەندە، ءماجنۇن ايتىپتى: «ءار اقىلدى ادام الەمنىڭ قيىن سىرىن تۇگەل اشا المايدى. ءاربىر كوز شىن ماحاببات نۇرىن كورە المايدى. لايلىگە اسىق بولعان كوز دە، جۇرەك تە سىزدىكى ەمەس – مەنىكى. ءلايلىنىڭ انىق نۇرىن كورەم دەسەڭىز، مەنىڭ كوزىممەن قاراپ، مەنىڭ جۇرەگىممەن ويلاساڭىز، ءجۇسىپتىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭ قالىپ، كەسپە ورنىنا قولىن تۋراعان ايەلدەرگە ۇسار ەدىڭىز دە، مەنىڭ لايلىگە ماحابباتىمنىڭ قانداي دارەجەدە ەكەنىن بىلەر ەدىڭىز. دەرتتى كوڭىلدە نە بار ەكەنىن ساۋ كوڭىل بىلمەيدى. مەنىڭ جاراما سەبىلگەن اششى تۇزدى ءسىز ساۋ قولىڭىزعا سەپكەنمەن اشىتا ما؟ جۇرەگىڭىزدى اسىقتىق قانجارىمەن جارالا دا، اسىقتىقتىڭ ۋلى تۇزىن جۇرەگىڭىزگە سەۋىپ قاراڭىز. ومىرىندە ارا شاقپاعان كىسىگە «مىنا ارانىڭ شاققانى اششى بولادى» دەپ، ارانى كورسەتكەنمەن، شاققان ۋىن ۇعا الا ما؟ اش كىسىنىڭ ءىشىن ورتەپ تۇرعان اشتىق پالەسىن توق كىسى ەسكەرىپ بىلە الا ما؟ ءبىزدىڭ باسىمىزداعى ءىس سىزدە جوق بولعان سوڭ، بۇل تۋرالى قانشا ايتساق تا، سىزگە ءبىر مىلجىڭ وتىرىك ەرتەگى سياقتانادى»،— دەپتى. سول ايتقانداي، ناشاردىڭ مۇڭىن، جۋاننىڭ زۇلىمدىعىن قانشا ايتساق تا ۇعۋشى از.

---