ءبىر شوق جيدە
نە ۆسە لي راۆنو، پرو كوگو گوۆوريت؟ زاسلۋجيۆاەت ەتوگو كاجدىي يز جيۆشيح نا زەملە
ي. ا. بۋنين.
I
جيدە سايعاق شانشىلعان قىزىل تومپەكتىڭ قۇبىلا بەتىنە شي بارقىت بەشپەنت-شالبارى بار يمەك مۇرىن تارامىس شال جەر تىزەرلەي جۇگىنىپتى. تۇسىنىكسىز ارابى سوزدەردى ساعىزداي سوزىپ كۇڭىرەنە اندەتەدى. باسىنداعى كۇن جەپ تاستاعان ماۋىتى قالپاقتىڭ وڭ سامايىنان جىلتىراپ كورىنىپ تۇرعان اق اتلاس استارىنان «ليۋكس» دەگەن يرەك جازۋ سىعالايدى.
كەڭىردەكتەن شىققان قوڭىر ماقام كەنەت باياۋلاپ، ءتىسى تۇسكەن كارى كىسىنىڭ ىسىلى كوپ ءشۇلجىڭ اڭگىمەسىنە ۇلاستى. قوس تىزەگە جارىسا قۇلاعان سالالى ساۋساقتار كوككە كوتەرىلدى. سوسىن ءبىر شوكىم عانا سوپاقشا بەت-اۋىزدى سالعىرت سيپاپ ءوتتى. يمەك مۇرىن قارا شال جىلان كوزدەنە جىلتىرايتىن قاعاناق كوزىلدىرىكتىڭ ار جاعىندا مانادان بەرى ەتپەتتەي سۇلاپ جاتقان سەلدىر كىرپىكتەرىن كىلت تىكىرەيتىپ جۇرت جۇزىنە ءۇڭىلدى.
— حالايىق، سۇراپالدىۇعلى تىلەۋ قانداي ادام ەدى؟
قىزىل تومپەكتىڭ اياق جاعىندا مىرس-مىرس جىلاپ وتىرعان كۇلتە ساقال كىسى:
— جاقسى ادام!— دەپ تۇنشىعا كەمسەڭدەدى.
اياداي زيراتتىڭ ءبىر پۇشپاعىنداعى كىشكەنە شوعىر جارىسا ءتىل قاتتى.
— جاقسى ادام! جاقسى ادام!
— سۇراپالدىۇعلى تىلەۋدە قايسىسىڭنىڭ الماعىڭ بار ەدى؟
— جوق، جوق!
ۇركەردەي توپ ورىندارىنان دۇركىرەي كوتەرىلدى. كۇلتە ساقال شال عانا سوزالاڭداپ تۇرىپ بولمادى. الگىندە عانا وزدەرى جان-جاقتان جاپا-تارماعاي توپىراق اتىپ ءۇيىپ سالعان قىزىل تومپەكتى قيا الماي تۇرعانداي.
يمەك مۇرىن مولدا ىق جاققا قاتار تۇزەپ توقتاعان قورابىن شالا سۇرگەن تاقتايمەن بيىكتەتكەن ەكى جۇك ماشيناسىنىڭ بىرەۋىنىڭ كابيناسىنا جايعاسىپ ۇلگەرىپتى. «اۋ بولساڭدارشى ەندى!»— دەگەندەي كۇلتە ساقالعا تۇكسيە قارايدى. كۇلتە ساقال قىزىل تومپەككە تاعى ءبىر ۋىس توپىراق قوسىپ، الاقانىن جۇرە قاعىپ، جۇرتقا ىلەستى. ەكى ماشينا ءدال ءبىر ۋاقىتتا وت الدى. كىشكەنە زيراتتىڭ تورت-بەس قۇلپىتاسى سەلتيىپ-سەلتيىپ سوڭدارىنان قاراپ قاپتى. ەشكىم ارتىنا بۇرىلعان جوق. كۇلتە ساقال قۇلاعىن ءتۇرىپ قويادى. مارقۇم كورىنەن اتىپ تۇرىپ، سوڭدارىنان: «اۋ، اعايىندار، قايدا تاستاپ باراسىڭدار؟»— دەپ، قولىن بۇلعاپ جۇگىرەتىندەي. ءبىراق بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان سۇرقاي كەڭىستىكتە قۇماق جولدى اۋىرلاپ ىڭىرانعان قوس ماشينانىڭ ءبىر سارىندى گۋىلىنەن باسقا ءۇن ەستىلمەدى.
ون ءۇش — ءبىر مۇشەل، جيىرما بەس — ەكى مۇشەل، وتىز جەتى — ءۇش مۇشەل، قىرىق توعىز — ءتورت مۇشەل، الپىس ءبىر — بەس مۇشەل، جەتپىس ءۇش — التى مۇشەل، دوڭىز — ءبىر، تىشقان — ەكى، سيىر — ءۇش، بارىس — ءتورت، قويان — بەس...
جارىقتىق تىلەكەڭ بيىل جەتپىستىڭ سەگىزىنە قاراپ ءتۇر ەكەن. كۇنى كەشەگە دەيىن قوزىنىڭ تورسىعىنداي كىشكەنە كورىگىن باسىپ، سەكسەۋىلدىڭ شوعىنا ماڭدايى شىپ-شىپ تەرلەپ، تىق-تىق تەمىر سوعىپ وتىرۋشى ەدى. ءۇيى دە مۇنتازداي. اتام زامانعى تەرۋ الاشالار جاڭا عانا توقىلىپ جايىلعانداي جالتىرايدى دا جاتادى. ماڭايىنان ءبىر تال ءشوپ، نە ءبىر ساباق ءجىپ كورسە، تىلەكەڭ قۇددى ءبىر شايان ۇستاعانداي، قۇمىرسقا بەل شىمشۋىرىمەن قىسىپ اپ، كورىكتىڭ استىندا جايناپ جاتقان قىزىل شوققا لىپ ەتكىزىپ سالىپ جىبەرۋشى ەدى. قاشان كورسەڭ دە — ۇستىندە استارىنا ەلتىرى سىرىعان ىقشام كەۋدەشە، جالپاق جاعا اق كويلەك، باسىندا — كەنەرەسىنە قاتىرما ساپ كوتەرگەن قارا تاقيا. قىسىڭقى قوي كوزىن شوققا ۇستالعان شويىن باقىراشتاعى كوز جاسىنداي ءمولت-مولت سۇيىقتان اۋدارمايدى. سالدەن كەيىن تۇزاعىنا تورعاي ىلىككەن بالاداي، قولىنداعى ۇزىن ساپ باقىراشتى لىپ ەتكىزىپ تارتىپ الىپ، وڭ جاعىنداعى قوپسىتۋلى سۋ توپىراققا تىعىپ قويعان كىشكەنە قالىپشالاردىڭ بىرەۋىنە شور ەتكىزىپ قۇيا سالادى. باقىراشتىڭ تۇبىندەگى قابىرشىق-قابىرشىق قارا قوقىستىڭ ۇستىنە ءبىر شەڭگەل مۇزداي توپىراقتى شاشىپ جىبەرەدى. سوسىن قوبديىن اقتارىپ، بۇدىر-بۇدىر بەدەر تاستىڭ بىرەۋىن تاۋىپ الادى. ءالى قاتىپ ۇلگىرمەگەن بىلقىلداق قۇيما كۇمىستىڭ بەتىنە باسىپ، اعاش بالعامەن تىقىتىپ ۇرا باستايدى.
تىلەكەڭ ەسىگىنەن اتتاعان ادامنىڭ سالەمىن الادى دا، شۇبالتىپ اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ جاتپايدى. كەلگەن كىسى دە زەرگەردىڭ نازارىن باعىپ، ءتىل قاتۋعا قايمىعىپ قيپاقتاپ قالادى. ول ۇيگە سويلەي كىرىپ، سويلەي شىعاتىن تەك كۇدەرى. ەكەۋىنىڭ اراسى ءبىر جاس. ءبىراق ءبىرىن-بىرى قۇرداس تۇتادى.
كەڭ ماڭداي، قوڭقاق مۇرىن، الاقانداي كوزىنىڭ الاسى مول كۇلتە ساقال. كۇدەرى يىعىنا مالىنتىپ شاپان جامىلىپ، باسىنا سالدە دە ەمەس، ەمەس تە ەمەس قىپ، تىعىرىقتاپ شۇبەرەك وراپ جۇرەدى. ەسىكتى سەرپىپ اشىپ كىرىپ كەلەدى دە، سالەم دە جوق، ساۋقات تا جوق، سوستيىپ:
— تىقىتپاي، تاستاساي ءارى. باسىڭ قايتىپ اۋىرمايدى،— دەيدى.
ارشىنداي باسىپ تورگە شىعادى. كەبىسىن سوسىن بارىپ شەشەدى. تىلەكەڭ قولىنداعى شىمشۋىرمەن قۇرداسىنىڭ اياق كيىمىن بىر-بىرلەپ قىسىپ اپ، بوساعاعا جىتىرەدى. قوناق تورگە وتىرار-وتىرماستا قالتاسىنان شاقشا سۋىرادى. الاقانىنا ءبىر ۋىس قىپ ناسىباي توگەدى. وندىرشەگىن انتەك سوزىپ قولىنداعى قارا بارقىن ۇنتاقتى اۋزىنا لاق ەتكىزىپ قۇيا سالادى. تىلەكەڭ بالعاسىنا قاراپ باسىن شايقاپ، ءبىر مىرس ەتەدى. قاسىنداعى تايپاق جەز شىلاپشىندى قۇرداسىنىڭ الدىنا قاراي سىرعىتادى. كۇدەرىنىڭ شىلاپشىندا شارۋاسى شامالى، استىنداعى الاشانىڭ ءبىر جاق بۇرىشىن كوتەرىپ، شىرت-شىرت تۇكىرىپ جانتايا كەتەدى. اۋزىنداعى ناسىبايى سورىققانشا ۇندەمەيدى. ءبىرازدان سوڭ بارىپ، شىرىنى كەتكەن كوك جەنتەكتى تابالدىرىققا جەتكىزە ءبىر-اق ىتقىتىپ، شالقالاي قۇلايدى. يىعىنداعى شاپانىمەن بەتىن تارس بۇركەنىپ الادى دا،سالدەن كەيىن شاڭق ەتە قالادى.
— اۋ، مەڭىرەۋ-اۋ، ەڭ بولماسا، ءاۋىل-ۇيدىڭ اماندىعىن سۇرامايسىڭ با؟ زەرگەر تاعى ءبىر مىرس ەتەدى.
— ءىشىڭ جارىلىپ كەلگەندە، بۇل قۇلاعىڭدى ۇرايىن، ەڭ بولماسا، ەرىنىن قيمىلداتپايدى-اۋ. اۋ، مەڭىرەۋ، شەشەڭ ساعان تالعاعاندا قۇداي بىلەدى، ساقاۋ بىرەۋدىڭ سارقىتىن جەگەن.
كۇمىسكە تيگەن اعاش بالعانىڭ كومەسكى تىقىلىنان باسقا ءۇن جوق. كۇدەرى شىداي الماي قۇرداسى جاق جامباسىنا اۋدارىلادى.
– ءاي، سەن ءبىزدىڭ قاتىندى بىلەسىڭ عوي!؟
زەرگەردىڭ قياق مۇرتى جىبىر ەتە قالدى.
— ونىڭ وڭ جاققا تۇسكەن سوڭ ءتورت جىل ءجۇرىپ بارىپ كوتەرگەن بالاسى تورتكىلبايدى دا بىلەتىن شىعارسىڭ؟
كۇدەرى قۇرداسىنا الاقانداي قىزىل كوزىنىڭ بار سۇعىن تۇگەل تىكتەيدى. اناۋ «سۇراعىڭ بار بولسىن» دەگەندەي باسىن شايقايدى.
— ونىڭ ەڭ بولماسا بالا قورقىتاتىن ىزعارى بارتۇعىن. ورتانشىم الشىنبەكتى بىلەتىن بە ەدىڭ؟
زەرگەر ءوزىن سىناي قاراپ جاتقان قۇرداسىنا قىرىن بۇرىلىپ وتىرادى.
— انە، وزىمە تارتقان اينالايىن، سول ەدى عوي. ءۇي تۇگىلى ەل ۇستايتىن التىن ازاماتىم ەدى عوي. بالالار ايتىپ كەلەتىن، مىنا تاسقارانىڭ توكەنى ەسەپ شىعارعاندا سودان كوشىرىپ الادى دەپ. سويتكەن مايقۇلاق توكەن بۇگىندە سوۆحوز ديرەكتورى. جەر ۇستىندەگى جينالىستىڭ ەشقايسىسى ونسىز وتپەيدى. الماتىڭ تۇگىلى ماسكەۋ اۋزىنا قارايتىن كورىنەدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قاتىن-قالاشىنىڭ دا ەستىمەيتىنى جوق. سول ۇيدەگى كەلىن الگى ارتيست قىزدار كويلەك قىلىپ كيەتىن جىلتىراق ماتادان بالاعىن سالاڭداتىپ ءىش كيىم تىگىپ اپتى دەيدى. توكەن ەكەش توكەنگە دەيىن سوۆحوز بيلەگەندە الشىنبەك جانىم دۇركىرەتىپ اۋداندى بيلەپ وتىرماس پا ەدى. ءبىراق، جاقسى قۇدايعا دا كەرەك. ونى ماڭدايىمىزعا سيعىزدى ما؟ ال ەندى مىنا قولىمداعى شىركىن جاسى قىرىقتان اسقانشا سول شيكى وكپە قالپى. ودان قاتىن-بالا تۇگىلى وڭ جاقتاعى قىزىل تازى سەسكەنبەيدى. ەسىككە قۋسا، تورگە قاشادى.
زەرگەر تاعى ءبىر مىرس ەتەدى. كۇدەرى شاپانىنىڭ استىنان باسىن سوپاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الادى دا، قۇرداسىنا الا كوزىمەن اتا قاراپ، تەرىس اۋناپ تۇسەدى. تىلەۋدىڭ نە ءوزىن مىسقىلداپ، نە بالاسىن مىسقىلداپ مىرس ەتكەنىن بىلە الماي، كوپكە دەيىن تىم-تىرىس جاتادى.
تىق-تىق بالعا داۋسى. كۇدەرى ءبىر سارىندى تىقىل جۇيكەسىنە تيگەندەي ورنىنان اتىپ تۇرادى. زەرگەردىڭ قاسىندا جاتقان شىمشۋىردى اپ، بوساعاداعى ەكى كەبىستى وزىنە قاراي تارتادى. ءماسىنىڭ سىرتىنان سۇعا ساپ، قالتاسىنان تاعى دا شاقشاسىن الادى. تاعى دا اۋزىنا ناسىباي سالادى. تاعى دا زەرگەر جاققا كوز تاستايدى. سوسىن زىرك ەتكىزىپ ءبىر تۇكىرەدى. ورنىنان شيىرشىق اتا ۇشىپ تۇرىپ، كيىز ءۇيدىڭ شىمىرۋلى شي ەسىگىن تارس ۇرىپ شىعىپ كەتەدى. تىلەۋ سوندا بارىپ باسىن كوتەرەدى. تورگە قارايدى. قۇرداسىنىڭ ورنىندا قالعان شوپ-شوڭگە، ءجىپتىڭ ساباعى بولسا، شىمشۋىرمەن ءىلىپ اپ، وتقا ىتقىتادى.
تىلەۋدىڭ سول وتىرىسى وتىرىستى. كوپتەن سولاي-دى. تىپتەن تۋعالى سولاي-دى. ءبىراق بارماعىنان بال تاماتىن شەبەردىڭ جۇك اياقتىڭ استىنداعى اعاش قوبديدى ارىرەك ىسىرىپ تاستاپ، قارا كورىكتى كورمەي كەتكەن تۇسى دا بار ەدى.
سوعىس باسىلدى. امان قالعان ەر-ازامات ەلگە قايتتى. كەبەجەلەردىڭ تۇبىنە تىعۋلى قالعان-قۇتقان كۇمىس جارىققا شىقتى. قارا كورىك پەن قارا شالدان مىگىر كەتتى. ەسىكتەن قولقاشى كىرگەندە كوكىرەگى شىم ەتە قالادى. ءدىن اشىپ ۇندەمەيدى. ۇزاتىلاتىن قىزعا كويلەك پىشكەن سايىن كەمپىرى زەينەپتىڭ دە ءوڭى قۋقىلدانىپ سالا بەرەدى. و دا سىر الدىرمايدى. كەش بولسا سىعىرايما كەروسين شامنىڭ كۇڭگىرت جارىعىندا تىگىن ماشيناسىنا ءۇڭىلىپ سىعىراڭداپ وتىرعانى. جالعىز بالالارى تىلەپالدىنىڭ ەش حابارى شىقپاي قويدى. اركىم ءار ساققا جۇگىرتەدى. كۇلتە ساقال كۇدەرىگە ايتقىزسام: «الشىنبەكجان ەكەۋى وقۋعا كەلگەندە سۋداي اعادى. سۇيەگى اسىل كىسىنى ورىس تانىماۋشى ما ەدى. كوماندير قىپ «ايت»، «دۆا» دەپ ايقايلاتىپ قويعان شىعار. ەتى پىسىق، كوزى اشىق جىگىتتەردى اسكەرگە الىپ قالىڭدار، اۋىلعا قولىنان شىبىرتقى ۇستاعاننان باسقا ەشتەڭە كەلمەيتىن موجان-توپايلاردى عانا قايتارىڭدار دەپ مۇرتتى شالدىڭ ءوزى ايتىپتى عوي. ءاي، ول قۇرداسىمىزدىڭ دا بىلمەيتىنى جەر استىندا شىعار-اۋ».
تىلەۋ كورىگىن كۇس-كۇس باسىپ وتىرىپ ويعا شومادى. «سولاي بولسا سولاي-اق بولسىن. ءبىراق وسىنشاما اقىلىمەن ءتورت جىل قان كەشىپ امان قالعان بوزداقتاردى ەكى كوزى ءتورت بوپ وتىرعان اتا-انالارىنا ەڭ بولماسا ءبىر كورسەتىپ الۋ كەرەك ەكەنىن نەعىپ بىلمەيدى...»
كۇلتە ساقال كۇدەرىنىڭ ەستىمەيتىنى جوق. جوعالعان تۇيەسىن قاراپ اۋىلدان ءبىر قادام شىقسا بولدى، جەر-جاھاننىڭ ءبىر قاپ حابارىن الدىنا وڭگەرىپ قايتادى. بىردە كوزىنىڭ الدى كوك جالقىندانىپ ءيىنى ءتۇسىپ ورالدى. زەرەڭ تولى شۇباتتى ورتالاي بەرە كەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. زەينەپ ايران-اسىر.
— مىنا سۋ اياققا نە كورىندى-ەي!
تىلەۋدىڭ مۇرتى ادەتتەگىدەي جىبىر ەتە قالعان جوق. كۇدەرى زەرەڭنەن باسىن كوتەرىپ الدى.
— تاپ باياعى سوعىس باستالعان جىلعىداي. كۇللى قالا سەندەلىپ كەتكەن. الگى ءامىرقان ەسەرسوقتار دۇنيەنى قاراڭ سۋعا الدىراتىن بومبى تاپتىق، ەندى قىزىلداردىڭ كوزىن قۇرتاتىن بولدىق دەپ، تاقيالارىن اسپانعا اتىپ جاتىر دەيدى. سودان جەر ءۇستىنىڭ بارلىق قاۋعا باس عالىمدارى جۇمىر باستى پەندەنىڭ بارىنە تۇپ-تۇگەل حات جازىپ: «جان كەرەكتەرىڭ سوعىستى بولدىرمايمىز دەپ وسى قاعازعا قول قويىڭدار»،— دەپ دۇعاي سالەم جولداپتى. پوچتانىڭ كولەڭكەسىندە ءبىر بالا مەنى دە ۇستاپ اپ، بارماعىمدى باستىرىپ الدى. «ە، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن سەنىڭ باس بارماعىڭنىڭ باتتيعان تابىن كورگەن سوڭ، قانشا ەسەرسوق بولعانمەن ءامىرقاندار دا اياقتارىن تارتا جۇرەتىن شىعار...». تىلەۋدىڭ مۇرتى جىبىرلاي جونەلىپ ەدى، قۇرداسىنىڭ كوزىندەگى جاستى كورىپ كىدىرىپ قالدى.
— ءبىزدىڭ بالالاردىڭ ءالى ورالماي جاتقانى تەگىن بولمادى. يمەك مۇرىن سالىق اگەنت ايتادى. بيىلعى كۇز ءقاۋىپ دەيدى.
تىلەۋدىڭ كوكىرەگىنە الدەكىم مۇزداي سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي. زەينەپ تەرىس اينالىپ كەتتى. كۇدەرى دە سوزدەن تىيىلدى. ءۇش قاريا سوستيىپ-سوستيىپ وتىرىپ قالادى.
ول جىلى كۇزەم العان بويدا اعىل-تەگىل جاڭبىر جاۋىپ ارىق-تۇرىقتى قىرىپ كەتكەنى بولماسا تىنىش ءوتتى. شار تاراپقا تۇگەل ەلەڭدەپ جۇرەتىن كۇدەرىنىڭ كوڭىلى تىزەدەن اسا قالىڭ قار جاۋعاندا بارىپ ورنىنا ءتۇستى. وعان جاۋ جەر اياعى كەڭىگەندە جانداناتىنداي، قىستىڭ كوزى قىراۋدا قاي انتۇرعان دا باسىن باعىپ جاتىپ الاتىنداي كورىنەتىن. قانسوناردا تازى ەرتىپ تۇلكى اۋلاي شىعىپ ەدى، جولداعى قالىڭ جىقپىلداردىڭ ەشقايسىسىنا بۇرىلماي، سالىپ ۇرىپ قۇرداسىنىڭ ۇيىنە كەلدى.
— اۋ، ۇندەمەس، نە ەستىپ، نە ءبىلدىڭ؟
باجىرايا قاراپ ءبىراز وتىردى. ەسىكتەن قاۋقىلداي كىرگەن قۇرداسىنان زەينەپ ءبىر جاقسىلىق حابار كۇتكەندەي تەلمىرە قاپتى.
— الگى كۇشىكتەردىڭ نەگە ۇندەمەي جاتقانىن ەندى ءبىلدىم. يمەك مۇرىن اگەنتتىڭ جوعالىپ كەتتى دەپ جۇرگەن ءىنىسى تابىلىپتى. تۋ ءسىبىر اسىپ كەتكەن ەكەن. بۇرىنعى كۇيەۋىنەن كىشكەنتاي قىزى بار ءبىر مارجانىڭ ەتەگىنەن ۇستاپتى. قۇر تاقىم قاقسىپ جۇرگەندە قۇلىندى بيەگە قولى ءبىر-اق جەتىپ ابدەن قارق بوپ قاپتى. جىبەرگەن سۋرەتىندە ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، ماز-مەيرام بوپ تۇرعان كورىنەدى. ءبىزدىڭ بالالار دا قاشانعى قۋ تىزەلەرىن قۇشاقتاپ ءجۇرسىن. قىز ايتتىرىپ اپەرەتىن ەكى قارا شال قاستارىندا جوق. ولاردىڭ دا باستارىن ءبىر-بىر مارۋسيا اينالدىرىپ العان عوي شاماسى. ونى ايتىپ جازۋعا، ەل-جۇرتتان ۇيالىپ تىم-تىرىس جاتىر. كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ ءدال سولاي. وشاقتاعى وتتىڭ تابىنا الاقانىن توسەپ ءۇنسىز قالادى. ءبىرازدان سوڭ قاراپتان-قاراپ وتىرىپ وسقىرىنادى.
— جاسىق نەمە... كوپ بولسا، نەمەرەلەرىمنىڭ كوزى كوك بولار. كوپ بولسا، كەلىنىم دارەت سۋىمدى جىلىتىپ بەرمەس. ودان نەسىنە قايمىعادى ەكەن! ناعاشىسى جامان جەتەسىز نەمە...
قۇرداسىنىڭ مىنا ءسوزى تىلەۋدى دە كۇيزەلتىپ كەتتى. قايتا-قايتا قولى جاڭىلىپ، ءىسى ونبەي قويدى. كوز الدى مۇنارتا بەرگەن سوڭ قۇرالدارىن جيناپ، ءتور الدىندا قولىن تاراقتاپ جاتىپ الدى. قۇلاعىنا جاستايىنان ەستىپ كەلە جاتقان ۇيرەنشىكتى داۋىستار كەلەدى. «باعىڭ جانسىن»، «ەسەسى اللادان قايتسىن»، «دەگەنىڭە جەت»، «ءۇبىرلى-شۇبىرلى بول»... سوناۋ قارا قۇمانعا ءالى جەتىپ، ۇلكەندەردىڭ قولىنا سۋ قۇيعالى ەستىپ كەلە جاتقانى وسى. ەر جەتىپ ىسكە شۇقىنعالى دا الدىنا كەلگەن قولقاشىنىڭ نازارىن جىعىپ كورمەپتى. سودان با جۇرت ءسال نارسەگە بولا جەر-كوكتىڭ العىسىن تۇگەل جاۋدىرا جونەلەدى. تىلەكەڭ ەتكەن ەڭبەكتىڭ ادامنان قايتۋى، اللادان قايتۋى دەگەننىڭ قانداي بولاتىنىنا ءتىپتى تۇسىنبەيدى دە. ال سوڭعى العىس قۇلاعىنا مايداي جاعىپ بارا جاتاتىن سياقتى. ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولعاننىڭ تۇسىنبەيتىندەي نەسى بار. جان-جاعىندا بىرەۋى ەتەگىڭە، بىرەۋى جەڭىڭە جارماسىپ، تۇمسىقتارىن قورس-قورس تارتىپ وڭشەڭ قارا دومالاق تولىپ جۇرسە، تاپقان-تايانعانىن سولاردىڭ نەسىبەسىنە بۇيىرسا، جامان ايتپاي جاقسى جوق، ەرتەڭ و دۇنيەلىك بوپ كەتكەندە دە، بابامىز ەدى-اۋ دەپ باسىنا توپىرلاپ، ءبىر-بىر ۋىس توپىراق سالسا، باعىڭنىڭ جانعانى ەمەي نەمەنە. ءتۇسى ەكەش تۇسىندە دە قاپتاعان قارا دومالاق قاماپ الادى. ولار كەيدە بىرەۋى ەگەۋىن، بىرەۋى شاپقىسىن، بىرەۋى قايراعىن ۇستاپ، قوبديىن اقتارىپ وتىرادى. كەيدە كەكىلدەرى جالبىراپ قاقپان قاراپ قايتقان مۇنىڭ الدىنان جارىسا جۇگىرىپ شىعىپ جۇرەدى. كەيدە استارىنا ءبىر-بىر ات ءمىنىپ كوسىلىپ جاتقان كەڭ دالانىڭ تۇس-تۇسىنا قۇيعىتا شاۋىپ بارا جاتادى. تۇسىندە — ءتورى وپىر-توپىر شات-شادىمان. ال كوزىن اشىپ السا بولدى — سول ءبىر مۇنتازداي تاپ-تازا ءتور، تىپ-تىنىش ءۇي. اي دالاداعى جالعىز ءۇيدىڭ بەلدەۋىندە ءوزىنىڭ شابدار تۇعىرىنان باسقا ات تا كورىنبەيدى.
وندايدا تىلەۋدىڭ كوڭىلى قۇلازىپ قويا بەرەدى. ءتايىرى، پەندە پاقىر مىناۋ قوتىر تايدىڭ قۇيرىعىنداي شوپ-شولاق داۋرەنىندە ەرنى تۇشىپ پەرزەنت سۇيگەننەن باسقا باياندى نە كورەدى. باسقاسىنىڭ ءبارى مۇنىڭ قىز-قىرقىنعا سوعىپ بەرگەن الەكەي-كۇلەكەيىندەي الدامىش بىردەڭە ەمەس پە. تىرىڭدە كوزىڭدى قۋانتىپ، ولىڭدە ارۋاعىڭدى ىرزالايتىن پەرزەنتكە نە جەتسىن. ەڭ بولماسا، يت جىعىس تۇسەيىن دەپ ونەر ساتىپ، بەدەل ساتىپ، ابىروي ساتىپ قانشا تايتالاسقانمەن ءبارىبىر جەڭىلمەي قويمايتىن وزەكتى جاننىڭ ۋاقىت الدىنداعى جالعىز ۇتىسى ۇرپاق قانا. ونىڭ مىناۋ قارا جەردىڭ بەتىندەگى تىرتاڭ-تىرتاڭ قيمىل-قىبىرىنىڭ ەڭ ءماندىسى — سول ارتىڭدا قالار ۇرپاقتىڭ اۋزىنا از كۇن ىرزىق بولسىن دەپ ەتكەن ەڭبەگى عانا. توككەن تەرىڭ، ەتكەن قايراتىڭ ودان دا اسىپ ءتۇسىپ جاتسا، و دا ءبارىبىر سول ۇرپاقتىڭ مەرەيىن ۇستەيدى. ال ولاي اسىپ توگىلمەي-اق وشاعىڭنىڭ باسىنداعى قىزىل قارىنداردى ىرزالاۋعا عانا جاراپ جاتسا دا، مىناۋ ۇلان دۇنيەگە كەلىپ-كەتكەنىڭنىڭ بەكەر بولماعانى. ءوزىنىڭ سوڭىندا تىلەپالدىدان باسقا قارا ەرمەدى. ول دا، مىنە، قاسىندا جوق. ەندىگى تىلەگى سول وزىنە بىتپەگەن كوپ ۇرپاق تىلەپالدىعا بىتكەي. بۇل العان كوپ باتامەن سول كوگەرگەي...
ادام دا قىزىق قوي. بويداق كەزىندە قىزدىڭ ەڭ سۇلۋى وزىڭە بۇيىراتىنداي، بالانىڭ ەڭ جاقسىسى ءوز بەلىڭنەن وربيتىندەي كورەسىڭ دە تۇراسىڭ. ەندى وزىڭنەن قايران كەتكەندە سول ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي بۇلدىرشىندەردى بالامنان سۇيەم دەپ دامەتەسىڭ. كىسىگە قيمايتىنىڭدى بالاڭا قياسىڭ. وزىمە بۇيىرماعان بالاما بۇيىرادى دەپ تاۋبە ەتەسىڭ. قۇداي تەك قۋ باسىڭدى سوپيتىپ ۇرپاقسىز قالعاننان ساقتاسىن. وندا تاۋبە ەكەش تاۋبەدەن دە ماقۇرىم قالعانىڭ عوي.
كولدەنەڭ كوزگە جاعى اشىلمايتىن تىلەۋ جالعىز دا بولسا تىلەپالدىسى بارىنا شۇكىرلىك ەتەدى. تىلەپالدىسى امان بولسا ءالى دە كوبەيەتىندەي، كوسەگەسى كوگەرەتىندەي كورەدى. اۋىل ۇيدەن سۇيكىمدى نارەستە كورسە، ىشىنەن: «شىركىن-اي، مەنىڭ نەمەرەم دە وسىنداي بولعاي ەدى»،— دەپ تىلەيدى. ەندى مىناۋ قايداعىنى كويىتىپ جۇرەتىن سۋسىلداق نەمەنىڭ الگى ءبىر اڭگىمەسى كوز الدىندا كوپتەن مولدىرەپ تۇنىپ تۇرعان سول ءبىر ادەمى سۋرەتتى جەلدى كۇنگى كول بەتىندەي استان-كەستەن شايقاپ وتكەندەي. قاپەلىمدە نە ىستەپ، نە قويارىن بىلمەدى. باياعىدان بەرگى ميتىڭ-ميتىڭ تىرلىگى اياق استىنان تارك بوپ شىعا كەلگەندەي. مۇندايدا وي ەكەش ويدىڭ ءوزى انشەيىن دالباسا كورىنەدى ەكەن. كەڭىرەيىپ وتىرادى دا قويادى. تون تورىس جاتادى دا قويادى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بارىپ كىرپىگى ايقاسادى. ءتۇسى دە ءبىر بەدەرسىز بۇلىڭعىر بىردەمە. سولاي بىر-ەكى كۇن ءوز قيالىنان ءوزى اداسىپ ماڭگىرىپ ويانادى. كەلە-كەلە ءتۇسىنىڭ ۇلى جوباسىن ايىراتىن بولدى. ءبىر سەلەۋ شاش بالالار ءتورىنىڭ الدىندا مۇنىڭ قاشانعى قارا قوبديىن استىن-ۇستىنە شىعارىپ اقتارىپ وتىرادى. كەيدە قاتار شالدارى نەمەرەلەرىڭ ەرتەڭ قاراڭا شوشقا سويىپ، جانازاڭدى شىعارعان مولداعا تورايدىڭ باسىن تارتاتىن شىعار دەپ مازاقتاپ جۇرەدى. سودان كەيدە ومىراۋى شىلقىپ ويانادى. ال كۇندىز قارا ءتوس پەن قارا بالعانىڭ ءبىر قالىپتى تىقىلىن تىڭداپ وتىرىپ: «نەسى بار؟ ءتۇسى سارى، كوزى كوك قازاقتار از با؟ سولاردى ءتۇبىڭ شيكى دەپ كىم ەلدەن قۋالاپ جاتىر؟ ەرتەڭ دۇنيە اۋىپ كەتكەندە ارتىندا تىگەرگە تۇياق جالعىزىنىڭ كوزى قارا نە كوك بولسىن «كوكەلەپ» ەتەگىنە جابىساتىن ءتولى قالسا بولماي ما!»— دەپ ويلايدى. وندايدا كۇدەرىنىڭ ودانىلاۋ ءسوزىن ەستىگەندە جىبىرلاپ قويا بەرەتىن مۇرتىنا ءبىر جۇمساق ءدىرىل جۇگىرىپ، بۇلشىق ەتتەرىنىڭ ءبارى-بارى بوساڭ تارتىپ قويا بەرەدى.
قىس تا كەتتى. كوكتەم دە شىقتى. تىلەۋ جاپىرايعان جەر قازبانى تاستاپ، تەپسەڭگە كيىز ءۇي تىكتى. ءبىر كۇنى توڭىرەكتەن تومارشا جيىپ قايتقان زەينەپ جال باسىنان ءۇش-تورت قارايعان كورىنەدى دەپ كەلدى. تومارشالاردى قازاندىق جاققا دۇركىرەتىپ توگە ساپ، قايتا شىعىپ كەتتى.
— شال-اۋ، الگى قارايعاندار كورىنبەي قالدى.
سالدەن كەيىن تاعى ءۇن قاتتى.
— اۋىلدىڭ جەلكەسىندەگى ويدان كەۋ-كەۋ داۋىس شىعادى. سولار بولار.
تىلەۋ ءبىر ءسات ويلانىپ قالدى. ۇلى قۇمنىڭ بۇل تۇسىندا قىستا ەل بولمايدى. مال سوناۋ تۇلەيى كوپ قالىڭعا قىستايدى. شىلدە تۇسە پىشەنشىلەر كەلەدى. وعان دەيىن بۇل ماڭايدا جايداق ۇستىرتكە جالعاسار پۇشپاقتاعى قورىقشى كۇدەرى ەكەۋىنەن باسقا قارا جوق. كۇدەرىنىڭ اۋىلى بۇل ارادان ءبىر كۇندىك. بەيۋاق جۇرگەن بۇل نە قىلعان تورت-بەس اتتى. تەگىن بولماس. تىلەپالدىجان ەمەس پە ەكەن... شالدىڭ قولى دىرىلدەپ كەتتى. قاسىنداعى شىمشۋىردى ۇستاي اپ، كورىك استىنداعى شوقتى قوزعادى. زەينەپتىڭ دە ءۇنى وشكەن. ات ءدۇسىرى جاقىننان شىقتى. دۇڭكىلدەتپەي ىرگەگە كەپ توقتادى. زەينەپ ەسىكتى كوتەردى. كۇدەرى باستاعان تورت-بەس شال سالەمدەسىپ تورگە وزدى. تىلەۋ ەرنىن عانا قيمىلداتتى. شوقتاعى شىمشۋىردى سۋىرىپ الدى. ۋىسىن سىعىمداي ءتۇستى. ورتاداعى يمەك مۇرىن قاراسۇر كىسى سويلەپ وتىر. ۇزاق سويلەدى. كۇدەرىنىڭ كوزى كۇندەگىدەن دە قىپ-قىزىل. كۇلتە ساقالى سۋ-سۋ. كۇيگەن شۇبەرەكتىڭ ءيىسى قايدان شىعادى... ومىراۋ تۇسى وقىس جىلىپ بارادى. تىلەۋ سوندا بايقادى — قىپ-قىزىل شىمشۋىردىڭ ۇشى كوكىرەگىنە جابىسىپ قاپتى. اق كويلەگى شۇرق تەسىلىپ جانىپ جاتىر. قولىنداعى تەمىردى لاقتىرىپ جىبەردى.
سودان كوكىرەگى تىزىلدادى دا ءجۇردى. بىرەۋ ومىراۋىن تىزىلداتىپ شوققا قارىپ جاتقانداي. بىردە كويلەك جاڭارتىپ وتىرىپ ءتوسىنىڭ باسىنا جارىسا تۇسكەن ەكى اي تىرتىقتى كوردى. تۇسىنە ەندى قوبديىن شاشىپ ويناپ وتىراتىن سەلەۋ شاش بالالار دا كىرمەيتىن بولدى. بۇرىن كوزىن جۇمسا-اق، بۇعان قاراي ساۋساعىن شوشاڭداتىپ، اۋىزدارىنا كەلگەندى وتتاي جونەلەتىن كەميەك شالداردىڭ دا كومەيلەرىنە قۇم قۇيىلىپتى. ەندى ءتىپتى ءتۇس تە كورمەيدى. وڭىندە دە ەشكىمدى دە، ەشتەڭەنى دە بايقاپ جاتقان جوق. توڭىرەگىندە كوز توقتاتاتىنداي نە بار... ادىرا قالعان ايدالا... تۇلدىر كەڭىستىك... قوبديىنىڭ دا كوككە ۇشىپ كەتكەنىن، نە جەرگە ءسىڭىپ كەتكەنىن بىلمەيدى. ايتەۋىر ەسىكتەن قىمسىنا كىرىپ، قىمسىنا شىعىپ جاتقان قىز-كەلىنشەكتەردى كوزى شالادى. ولارعا كەمپىرىنىڭ بۇنى يەگىمەن مەڭزەپ بىردەڭە دەپ جاتقانىن بايقايدى.
ونسىز دا ۇندەمەس كىسىنىڭ ەندى ءتىلى ءبىرجولا قىرقىلعانداي. جان دۇنيەسىن جاپىرىپ جايپاي كەلگەن جامانات تۇسىندا شىقپاي قالعان اششى جاس كوزىنىڭ الدىنا شەمەن بوپ بايلانعانداي، تىرشىلىكتىڭ شىن كەسكىن-كەلبەتىن كولكەشتەپ كورسەتپەي تۇر. وشاق باعىپ ومالىپ وتىرعان كوتەرەم شالدىڭ كوكىرەگىنە ءبىر كوك جۇلىن دۇلەي كىرىپ كەتكەندەي. ءبۇيتىپ تىرپ ەتپەي وتىرا بەرسە، كوتەرىپ كوككە ۇشىرىپ اكەتەردەي. كۇن ساناپ كەۋلەپ بارادى. بۇل تىستەنىپ باعادى. دەم شىعارماۋعا، ۋھىلەمەۋگە تىرىسادى. جەر تابانداپ قوس شەڭگەلىن قىسا تۇسەدى. سول دۇلەي ءبىر جولاتا جارىپ جىبەرسە، وسى ۇندەمەگەن قالپى، وسى تىرپ ەتپەگەن قالپى، وسى وتىرعان جەرىندە تابان سەرىپپەي قاتا قالۋعا پەيىل. ءبىراق قاسكۇنەم دۇلەي بۇنى جارمادى دا، قويمادى دا. وڭىندە تىستەنىپ سىزداپ وتىراتىن تىلەۋ ۇيىقتاپ جاتىپ وكسيتىندى شىعاردى. كوزى دىمدانا باستاعاندا شوشىپ ويانادى. سوسىن تاڭ اتقانشا كىرپىگى ايقاسپاي باقىرايادى دا جاتادى. ىشتەگى تۇنشىققان دۇلەي بۇيتە بەرسە قول-اياعىن بايلاپ دومالاتىپ تاستارداي. تۇلا بويى سىرەسىپ قالادى.
باياعىدا وتەۋ اتاسى دا جەتى ۇلىنان ايىرىلىپ، قۇم اراسىندا جالعىز ءۇي قالعاندا پالەن اي بويى ەرىن جاستانىپ، اي بالتاسىن قۇشاقتاپ، ىرگەگە قاراپ جاتىپتى دا قويىپتى. كۇنى-تۇنى شاشىن جايىپ داۋىس ەتىپ وتىرعان ايەلىنە قوسىلماپتى دا، «قوي» دەمەپتى دە. اششى زارعا قۇلاعىنىڭ ۇيرەنگەنى سونشا، ءتىپتى، ايەلى ۇيىقتاپ جاتقاندا دا، قۇلاعىنان كوكىرەكتى قارس ايىرارداي وكسىك ىزىڭ كەتپەيتىن بوپتى. بەت-اۋزى جىبىرلاپ، ونە بويى سۇلىك سورىپ جاتقانداي سولقىلدايتىندى شىعارىپتى. پالەن ۋاقىتتان بەرى جۇرەكتىڭ باسىندا تۇرىپ اپ، شىقپاي قويعان اششى جاس بوساناتىن جول تابا الماعان سوڭ شىدامدى باتىردىڭ جۇيكە-جۇيكەسىن شىمىرلاتىپ شامىرىقتىرا باستاپتى. زارىن ايتايىن دەسە، قانشا دەگەنمەن اتى اق جاۋلىق، ايەلىنەن ۇيات. ءتوزىپ باعايىن دەسە، بۋلىققان نالا بۋىن-بۋىنىن الىپ توبان اياق قىپ تاستار ءتۇرى بار. وتەۋ امالسىز اي بالتاسىن بەلىنە قىستىرىپ ۇيدەن شىعادى. جيدە وسكەن تەپسەڭدى بەتكە ۇستاپ ءجۇرىپ كەتەدى. كەشقۇرىم قۋ تومار سۇيرەتىپ قايتادى. تەنتەك شالىنىڭ نە ىستەگەلى جۇرگەنىنە تۇسىنە الماي كەمپىرى دال. وتەۋ سۇيرەپ كەلگەن تومارىن قاۋىننىڭ قابىعىنداي جۇپ-جۇقا قىپ تىلەدى. سوسىن سۋ بۇركەدى. بويىنداعى نارىنەن تۇگەل ايىرىلىپ دىڭىلداپ قاتىپ قالعان قۋ اعاش قاپەلىمدە يلىكپەيدى. كارى باتىر وعان قارامايدى. ەكى ۇرتىنا سۋ تولتىرىپ اپ، ەرتەلى-كەش بۇركەدى دە وتىرادى. قۋ شاباق بىرتە-بىرتە قوڭىرايادى. ەندى ولاردى ورتان بەلدەرىنەن اۋىر بىردەڭەمەن باستىرىپ، دىمقىل توپىراقپەن كومەدى. الدەنەشە كۇننەن سوڭ شەڭبىرەك اتىپ يىلگەن كوك شاباقتى قايتا سۋىرىپ الادى. قالعان جەرىن تەزگە ساپ تۇزەپ، ءيىنىن كەلتىرىپ، قىرناپ-جونىپ، بىر-بىرىنە جىمداستىرا باستايدى. كارى باتىر قىلپ-قىلپ ەتكەن الماس قانجارىن اعاشقا سالادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە دوڭگەلەنىپ دومبىرانىڭ شاناعى شىعادى. ونىڭ بەتىنە جۇپ-جۇقا قىپ قاقپاق سالادى. وتەۋدىڭ ەڭ سوڭعى بالاسىنىڭ قازاسىنا جىل تولاردا ۇزىن ساپ، داڭعىرا باس، قوڭىر دومبىرا ىرگەگە سۇيەۋلى تۇرادى. كەمپىرىنە ساداقا شالاتىن ور مارقانىڭ ىشەگىن ايناداي قىپ تازالاتادى. ودان يىرتەدى. ودان ىزدىرتادى. پالەن كۇننەن بەرى كەرەگەنىڭ باسىندا قاڭسىپ تۇرعان دومبىراعا پەرنە بايلاپ، ىشەك تاعادى. سوسىن ور مارقانىڭ ەتىن تۇگەل استىرىپ، بەسىن اۋا تاباق كوتەرىپ، كەمپىرى ەكەۋى اۋىلدىڭ الدىنداعى بۇلتىڭ توبەگە بەتتەيدى. قاز-قاتار تىزىلگەن جەتى تومپەكتىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە جەر تىزەرلەپ قۇران وقيدى. جابۋلى تاباقتىڭ بەتىن اشىپ، ءبىر-بىر شۇقىپ اۋىز تيەدى. ارتىنان قولدارىن جايىپ تاباققا باتا قىلادى. ماڭايدا ءدام تاتىراتىن ەشكىم جوق. ءيىس قىپ اكەلگەن ءبىر تاباق ەتتى مولانىڭ باسىنا تاستاپ، شۇقىر ويدا جاپادان-جالعىز جاپىرايىپ تۇرعان ۇيلەرىنە قايتادى. شال الدا، كەمپىر ارتتا. نامازدىگەردىڭ ەربيگەن ەكى كولەڭكەسى بىر-بىرىنە ەرىپ كەلە جاتادى. وتەۋ كەلگەن بويدا توردە تۇرعان دومبىراعا قول سوزادى. قىلىش پەن نايزادان باسقا ۇستاپ كورمەگەن ەبەدەيسىز ساۋساقتاردىڭ ءسال ءتيىپ كەتۋى-اق مۇڭ ەكەن، قۋ شاناق، بەبەۋلەپ قويا بەرەدى. پالەن ايدان بەرى كومەيىن بىتەپ تۇرىپ العان وكسىك زار كوكىرەگىنەن اعاش شاناققا اقتارىلعانداي. مەڭ-زەڭ دەنەسى جەڭىلەيىپ بارادى. كوز الدىندا كولكەشتەپ تۇرىپ العان سوقىر تۇمان اشىلايىن دەگەندەي. تارتۋلى جاقتاي سىرەسىپ تۇرعان كارى جۇيكەسى جۇمسارىپ بارادى. ەڭىرەي توگىلگەن زارلى ساز ساي سۇيەگىن سال-سال كەمىرىپ الا جونەلگەنى. كەنەت قۇلاعىنا كەڭك-كەڭك دىبىس كەلدى. شوشىپ كەتتى. دومبىرا شاناعىنداعى قولىن جۇلىپ اپ، كوزىنە اپارىپ ەدى، قۇرعاق ەكەن. داعدارىپ وتىرىپ-وتىرىپ، كەمپىرىنە قارادى. ول ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ اپ، تەڭسەلىپ جىلاپ وتىر. وتەۋ قولىنداعى دومبىرانى تىزەسىنە ساپ مورت سىندىردى. ەركەك كوزىنىڭ جاسىن باسقاعا كورسەتپەيتىنى سياقتى كوڭىلىنىڭ زارىن دا ەشكىمگە ەستىرتپەۋى كەرەك ەدى.
دىنىنە بەرىك كارى باتىر ىشىندەگى الاپات نالانى ايدالادا قاسىندا قالعان جالعىز سەرىگى كەمپىرىنەن دە جاسىردى. ءبىراق جۇرەگىنىڭ باسىندا بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان ءزىل باتپان ەڭسەسىن ءبارىبىر كوتەرتەر ەمەس. ءدال وڭمەنىنەن قادالعان شانشۋ كوكىرەگىن تەسىپ شىقپاي تىنار ءتۇرى جوق. كەمپىرى وتىن الىپ، مال قايىرىپ سىرتقا شىقتى-اق ول ءۇي سىرتىندا جيناۋلى تۇرعان ءتۇل وتاۋدىڭ بىرەۋىنەن ساعاناق قاقىراتىپ الادى دا، ءىشىن ۇڭگىپ سىرناي جاسايدى. انادايداعى جال باسىنان كەمپىرى قىلت ەتتى-اق، قولىنداعى سىرنايدى قات-قات قىپ جيناپ قويعان ىس تۋىرلىقتاردىڭ اراسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرەدى. قارالى ءۇيدىڭ ساعاناعىنان جاسالعان سىرناي شىققىر بولادى دەۋشى ەدى. راس ەكەن. ەرنىڭە اپارساڭ بولدى، سارناي جونەلەدى. شالىنىڭ قۇپياسىن كەمپىرى دە ءبىلىپ الدى. ەندى تەزەك تەرگەن بوپ، شاعىل اسىپ كەتىپ، اڭىراعان سىرنايعا قوسىلىپ جىلاپ-جىلاپ، شەرىن تارقاتىپ قايتادى. كەلسە — وتەۋ تۇك بولماعانداي ءتور الدىندا كولبەپ جاتادى. كەمپىرى ەرتەڭىنە ءۇي الدىندا جال-جال تەزەك ءۇيۋلى تۇرسا دا، ساسكە بولار-بولماستا قولىنا قاپ ۇستاپ، اۋىل سىرتىنداعى ايعىر جالعا قاراي بۇكشەڭدەي جونەلەدى. باتىر كوپ ۇزاماي كەمپىرىنىڭ ايلاسىن سەزىپ قويدى. ەندى ول سىرنايىن قوينىنا تىعىپ، جيدەلى تەپسەڭگە كەتەتىندى شىعاردى. وڭاشا بۇلاق باسىندا جاپادان-جالعىز قۇمارىنان شىققانشا سىرناي شالادى. كۇن ەڭكەيە سىرنايىن ءبىر شوق جيدە توعايىنىڭ قاسىنداعى كونە اۋليەگە جاسىرىپ، ۇيىنە قايتادى. ءبىر كۇنى سىرنايىنىڭ ورنىن سيپاپ قالدى. ول ماڭعا ۇشان دالا مەن حان بازاردىڭ اراسىنا ايدا-جىلدا ءبىر قاتىناپ تۇراتىن قالاشىلاردان باسقا ەشكىم سوقپاۋشى ەدى. وتەۋدىڭ سىرنايى سولارعا بۇيىرسا كەرەك.
كەرۋەندى باستاپ كەلە جاتقان كۇيەك ساقال كىسى بالاعا زەكىپ تاستادى.
— ەلدى شوشىتارسىڭ. ءجىتىر نايساپتى. جالاق-جالاق كونتىك ەرىن تۇيەكەش بالا قولىنداعى سىرنايدى جالما-جان قوينىنا تىقتى. ەرتەسىنە اۋىل سىرتىندا، جال استىندا وڭەشى ۇزىلگەنشە ۇرلەسىن-اي كەپ. اڭنان قايتىپ كەلە جاتقان اقپان قالت توقتاي قالدى.
— قولىڭداعىنى قايدان الدىڭ؟
بالا ءجونىن ايتتى. ەكى اياعى جەر ءسۇزىپ كەلە جاتقان ەڭگەزەردەي ەركەك اتىنىڭ جالىن قۇشىپ جىلاپ بارا جاتتى.
قۇدايعا وكپەلەپ ايدالادا جالعىز قالعان قايسار اعاسىنا اقپان ءبىر بالاسىن اپارىپ بەردى. ول — ساقتاپ اتالارى. ساقتاپ ون التىعا شىققانشا كارى باتىر سىر بەرمەيدى. تورىنەن ءۋىل شىققان سوڭ، ەڭكەيگەن بەلى جازىلىپ، بويىن تىكتەيدى. ءۇي مەن مالعا قارايدى. بالاسى ات جالىنان تارتىپ مىنگەنشە قۇيرىعى جەر يىسكەمەيدى. ساقتاپتىڭ ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەنىن كورگەن سوڭ كەسكەن تەرەكتەي ءبىر-اق قۇلايدى. ساقتاپ ءبىر كۇنى قاقپان ارالاپ قايتىپ كەلە جاتىپ كۇڭىرەنگەن توسىن سازدى قۇلاعى شالادى. اڭشى جىگىت اڭىرىپ تۇرىپ قالادى. كۇي بىتكەنشە تىرپ ەتپەيدى. ءبىر ۋاقىتتا قارا جەردىڭ كوكىرەگىن قارس ايىرىپ شىعىپ جاتقانداي وكسىك ءۇن تالىقسىپ بارىپ باسىلادى. ەسىكتەن ەندى اتتاي بەرگەن ساقتاپ ىرگەگە سۇيەۋلى دومبىرانى، بيىك توسەك اعاشتىڭ باسىنان مويىنى سالبىراپ كەتكەن بوپ-بوز وتەۋدى كورەدى. الگى كۇيدى مۇنىڭ كوزىنشە دومبىرا ۇستاپ كورمەگەن اكەسى تارتقانىن سوندا بىلەدى. ساقتاپتىڭ وسە كەلە ءدىلمار اتى تارايدى. ابايلاماي ەل اقتاپ جۇرگەن ءبىر باقسىعا ءتىلى ءتيىپ قارعىسقا ۇشىرايدى، بالاسى تۇرمايدى. الپىسىندا كورگەن ەڭ سوڭعى نارەستەسىن قىرىق قازاننىڭ استىنان وتكىزىپ، قىرىق ايەلدىڭ ەمشەگىن ەمىزىپ، جاڭا كۇشىكتەگەن قىزىل قانشىقتىڭ باۋىرىنا تاستاپ، اتىن سىرتتان قويادى. بۇرىن نايزا ىلىنەتىن تورگە العاش رەت كورىك ىلگەن دە سول سىرتتان. ول وسكەن تۇقىم عوي دەپ ون ەكى اتا باي ۇلىنىڭ بەس رۋىنان بەس قىز الادى. بەسەۋىنەن نە ۇل، نە قىز سۇيمەيدى. شاڭىراعى قۇلاۋعا اينالعان سوڭ كورشى اۋىلدان ءبىر وڭ جاقتا جۇكتى بوپ قالعان قىزدىڭ ءسابيىن اپ باۋىرىنا سالادى. ول — سۇراپالدى اتالارى. تەگى جۇمباق سۇراپالدىعا وتەۋدىڭ كۇيى مەن سىرتتاننىڭ زەرگەرلىگى بىردەي قونادى. قىزدان تۋعان قىدىرما اتانىپ، كۇي شالىپ جۇزىك سوعىپ، كوكساۋىر جونا تىگىپ، ونەرىن اسىرعان سۇراپالدى پەرزەنتتەن كۇدەرىن ۇزگەسىن قايىن جۇرتىنان ۇل الىپ باۋىرىنا باسادى. ول وسى وتىرعان تىلەۋ. نە دە بولسا مىناۋ قارا شاڭىراقتىڭ استىنا ويدان-قىردان قيالاسىپ قوسىلعان قۇرامىس اۋلەت ازىرگە وتەۋ اۋىلىنىڭ اتاعىن جوعالتقان جوق. وتەۋ اۋىلى ءالى كۇنگە وسى جايداق تەپسەڭدە. يەك ارتپا ىلگەرىدە شەشەكتەن قىرىلعان جەتى بالانىڭ مولاسى. كۇن باتىس قاپتالدا — كەيىنگى اۋلەتتىڭ قورىمى. وتەۋ تۇقىمىنىڭ مىناۋ ۇلان-اسىر دۇنيەدەن يەمدەنگەنى وسى ءبىر ەكى زيرات پەن ءبىر جۇرت. وتەۋدىڭ ءولى اۋىلدارىنىڭ قاراسى مول بولعانىمەن ءتىرى اۋلىنىڭ قاراسى ەشقاشان تورت-بەس ۇيدەن اسىپ كورگەن ەمەس. وندا دا توقالداردىڭ وتاۋلارىمەن كوبەيەتىن وتەۋ اۋىلى بابالارىنداي جەتى مۇشەسىنە جەتى ايەل الۋعا مۇمكىندىگى جوق. تىلەۋدىڭ تۇسىندا جاپىرايعان جالعىز كۇركە بوپ قالدى. وتاۋ ءبولىپ قارامدى كوبەيتەم دەپ جۇرگەن تىلەپالدىسى سوعىستان قايتپادى...
تىلەۋ، مىنە، ءتور الدىندا بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الدى. سىرتقا قۇلاق تۇرەدى — دۇنيە جايباراقات، تەك مۇنىڭ كوكىرەگى عانا الەم-جالەم، توڭىرەك تىپ-تىنىش، مۇنىڭ كوكىرەگى عانا جۇرتتا قالعان اقساق توبەتتەي ۇلىپ جاتىر. شىنىندا دا مۇنىڭ قۇلازىعان كوڭىلىنە زار قوسقانداي سىرتتا بىردەڭە سارناپ قويا بەردى. قۇلاعىن ءتۇرىپ تىڭدايدى-اق. دومبىرانىڭ دا، قوبىزدىڭ دا، سىرناي-سىبىزعىنىڭ دا ۇنىنە كەلىڭكىرەمەيدى. ءبىراق، زەيىن قويىپ تىڭداي تۇسسەڭ — سونىڭ بارىنە دە كەلەتىن سياقتى. ءتىپتى بەبەۋلەگەن باقسىعا ۇقساي ما قالاي... جوق... داۋىس ەتكەن قاتىننان اينىمايدى.
تىلەۋ قازان-اياق جاققا كوز تاستاپ ەدى — ويماق ۇستاماسا وتىرا المايتىن زەينەپ بۇكشەڭدەپ بىردەڭە تىگىپ الەك. ىرگەگە قاراپ توڭ-تورىس جاتقان تىلەۋ اۋەلى باسىن كوتەردى. سوسىن ەسىك جاققا قاراپ، اۋدارىلىپ جاتىپ كوردى. سالدەن سوڭ تۇرەگەلىپ وتىردى. اقىرىندا ورنىنان تۇرىپ ەسىككە بەتتەدى.
كۇن جەلكەم ەكەن. شالعىنى جىعىلعان سارى جۇرت. الىس-الىستا بىلەم-بىلەم شاعىلدار قىلاڭىتادى. زامانىندا سىرلى زەرەندەي تىك كەنەرە شۇقىر وي تەپسەڭ جان-جاقتان سۋسىپ قۇلاعان قۇماققا كومىلە-كومىلە تايپاق تەگىستىككە اينالا باستاپتى. باسىن جەردەن كوتەرمەي جايىلاتىن ءتورت اياقتىعا قانداي ىعىنىڭ بارىن ءبىر اللا ءبىلسىن، ال بويىن تىكتەگەن ەكى اياقتىعا قالقا بولۋدان قالىپ تا بارادى ەكەن. جەلەڭدەۋ شىققاننان با، تۇلا بويى ءبىر ءتۇرلى شىمىرىگەيىن دەدى. اسپانداعى كۇن كوزىنە شۇيلىگە ءبىر قاراپ قويدى. سول ارادا الگى ءبىر ىزىڭ قۇلاعىنا قايتا كەلدى. ول كوك جەلكەسىنەن قاسقىر ۇلىعانداي دىز تۇرشىگىپ كەتتى. توڭىرەگىن شولدى. جىلميعان جايداق تەپسەن سول باياعى قالپى. انادايداعى يتسيگەكتىڭ باسىندا جالپىل قاعىپ جاتقان سارعايىپ كەتكەن كونە گازەتتەن باسقا ەشتەڭە كوزگە تۇسپەدى. ماشينامەن ءبىر تەگىس قىرقىلىپ وتكەن تىكەنەك وتاق ىزعىرىق جەلگە ءدىر-دىر ەتەدى.
اڭتارىلىپ تۇرا بەرۋگە ارلانعانداي بەتالدى ءجۇرىپ كەلەدى. الگى يتسيگەك جاقىن قالدى. جورگەكتەن اسار-اسپاس كولەمىنە قاراپ، ءسىرا، اۋداندىق گازەت بولارسىڭ دەپ ويلادى. قاراۋىتىپ ءۇش سۋرەت كورىندى. ۇلكەنى — كوسەمدىكى. ودان گورى كىشىلەۋ ەكەۋى — بىرەۋى — جەردەگى اسكەردى، بىرەۋى — سۋداعى اسكەردى باسقاراتىن ەكى ساردارىنىكى. «جارىقتىقتاردىڭ سۋرەتىن بۇلاي اياقاستى تاستاپ جۇرگەن قايسىسى ەكەن. الگى كەمپىر-اۋ. كوزىنە قاراساي نايساپ. ءبىر قىزىلكوز كورسە عوي...»
— ءبىسسىمىللا،— دەپ كوتەرە بەرىپ ەدى، استىندا بەلۋاردان قۇمعا باتىپ جاتقان كەروسين قۇيىلعان بوتەلكەنى كوردى. الگى سارناعان داۋىس سودان شىققان ەكەن. تۇكسيىپ تۇرىپ قالدى. سوسىن اناداي جەردەگى كۇيەلەش-كۇيەلەش جەر وشاقتىڭ تاسىنا ءبىر-اق ۇردى. ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتىپ سارناعان ءۇن جىم بولدى. تىلەۋ ۇيىنە كەپ، جىلى توسەگىنە قايتا جايعاسقان سوڭ سىرتقا قۇلاق ءتۇردى. جىم-جىرت. جاتىپ-جاتىپ تاعى دا تىڭدايدى — سول باياعى سارتاپ تىنىشتىق. ەندى الگى ءبىر قۇلاعىن سارسىتىپ سارناعان ۇنگە دە زار بولدى. تىلسىم تىنىشتىق بۇرگە بوپ جابىلعانداي تۇلا بويى ءدۇر تۇرشىگىپ كەتتى. تۇندە دە باسىن جاستىقتان كوتەرىپ تىڭدايدى. ماناعى ىزىڭ ەستىلمەيدى. الدە ءبىر ۋاقىتتا ەسىكتىڭ الدىنداعى كۇلدىڭ باسىنان بايعىز شىقىلىقتايدى. قۋانىپ شىقىلىقتادى ما، جىلاپ شىقىلىقتادى ما — نازار اۋدارعان جوق. قۋانىپ شاقىراتىنداي — مۇنىڭ قاي كەلىنى ۇل تاپسىن. جىلاپ شاقىراتىنداي — اي دالاداعى ەكى قۋ باستىڭ ورەم قاپقانىندا تۇرعان قايعىرىپ قاراڭ سۋ الاتىنداي نە بار. ءتۇن باققان، ءتۇتىن باققان دالاڭباي قۇستىڭ دالباسا قيقىلى دا...
كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. جۇمىرتقانىڭ اق ۋىزىنداي ءبىر ءتۇسسىز قويمالجىڭدا مالتىعىپ ءجۇر. توڭىرەگىندەگى ەشتەڭەنىڭ بەت-بەدەرى ايقىن اڭعارىلمايدى. ءتىپتى ءوزى دە مىناۋ ءتۇسسىز قويمالجىڭعا اينالىپ كەتكەندەي. الگى كەۋدەڭنەن شىبىن جانىڭ ۇشىپ كەتكەندە شەگەتىن ءحالىڭ وسى ما ەكەن. ءبىراق بۇل نەعىپ تەپ-تەز ءجانتاسىلىم بولا قالدى. الگى جانىڭدى قارقاراعا كەلتىرەتىن سيرات كوپىرى قايدا؟ اساي-مۇسايىن اسىنىپ كەلەتىن مۇڭكىر-ناڭكىرى قايدا؟ ءبىراق بۇعان مۇڭكىر-ناڭكىر نە ايتا الار دەيسىڭ. كەشەگى ەل باسىنا كۇن تۋعان جوق-جىتىك زاماندا جەتىم-جەسىردىڭ توزعانىن بۇتىندەپ، جىرتىلعانىن جاماپ العىس الماسا، قارعىس العان جەرى جوق. جۇرتى قۇرعىر: «دەگەنىڭە جەت!»، «ءۇبىرلى-شۇبىرلى بول!» دەپ قاقساماۋشى ما ەدى. بۇنىڭ تىلەگى دە، دەگەنى دە سول سوڭىنا قارا ەرگەنى ەمەس پە ەدى، تىلەپالدىنىڭ امان كەلگەنى ەمەس پە ەدى... جۇرتتان العان اعىل-تەگىل باتاسى مەن العىسى ەڭ بولماعاندا جالعىز ءتۇيىر پەرزەنتىن كوزىنە ءبىر كورسەتۋگە جاراماعانى ما... بالكىم، الگى ءشايىت كەتكەندەر تاپ بولاتىن پەيىشى وسى شىعار. جۇرتتان العان العىسى دارىپ، بۇل دا پەيىشتەن ءبىر-اق شىققان شىعار. باياعىدا بالاسىن ەستىرتە كەلگەن يمەك مۇرىن مولدا: «ءبىر كورە المادىم-اۋ دەمە. ونىڭ كۇپىرلىك. شاھيت كەتكەن پەرىشتە پەرزەنتىڭمەن، بالكىم ەرتەڭ تاڭ ماھشاردا جولىعىپ قالارسىڭ» دەمەپ پە ەدى. ءقازىر مۇمكىن جالعىزىمەن ۇشىراسار... توڭىرەگى سول باياعى قويمالجىڭ. الگىندەگىدەي ءمولدىر ەمەس، لايىتا باستاپتى. جانارىنىڭ بار نۇرىن سارقىپ قارايدى-اق ەشتەڭە كورىنبەيدى. بۇعان پەيىش كەرەك ەمەس. جالعىزىن كوزىنە ءبىر كورسەتسىن دە، تامۇعىنا-اق لاقتىرسىن... توڭىرەگىندەگى قويمالجىڭ سارقىلعان سارسۋداي قويىلا ءتۇستى. بىرتە-بىرتە باتپاقتانىپ بالشىققا اينالا باستادى. قارا جەر مۇنى ءبىرجولا وبىپ بارا جاتقانداي. كوكىرەك تۇسى ىلجىراپ، ءجيدىپ جۇرە بەرگەندەي. قورقىنىش دەيىن دەۋگە، ءوزى وسى ءولىم دەگەنىڭە الدەقاشان پەيىل بولعان ادام سياقتى ەدى. ەندەشە نەگە تاماعى قۇرعايدى، ەندەشە نەگە كومەيىنە الدەنە كەپتەلىپ تۇرىپ الادى، ەندەشە نەگە يەگى كەمسەڭدەيدى... ە، جالعىزىمدى ءبىر كورە الماي قارا توپىراققا اينالعانىم با دەپ تاۋسىلادى ەكەن عوي. كەنەت. استاپىراللا... سارناعان اۋەن تاعى دا ەستىلدى. توڭىرەگىنە قۇلاعىن ءتۇرىپ تىڭدايدى ەكەن دەيدى. قاپتاي قورشاپ كەلە جاتقان قارا بالشىق سىز توپىراقتان ىزىڭ شىعۋشى ما ەدى. الگى اۋەن ءوز كوكىرەگىنەن تۇنشىعا شىعىپ جاتقانداي. كۇڭىرەنگەن كويگوي... وتە ءبىر تانىس ساز. تەك ءقازىر عانا ەمەس، باياعىدان بەرى كەلە جاتقان سەكىلدى. جان-جاعىن قورشاي ۇستاسا باستاعان سىز قارا كوكىرەگىنەن تۇنشىعا شىعىپ جاتقانداي... جەر ەندى بەت-اۋزىن كومىپ بارادى. بۇل قارا سۋعا ءتۇسىپ، جان-دارمەن بۇلقىندى.
قاراڭعى ءتۇن. تۇندىكتىڭ جىرتىعىنان جۇلدىزدار جىلتىرايدى. سىرتتاعى باياۋ جەل باسىلعان. بۇل ءدال كوزىنە دەيىن كەپتەي بۇركەنگەن قالىڭ كورپەنى كەيىن سەرپىدى. تۇسىندە ەستىگەن توسىن ساز قۇلاعىنا ءالى كەلىپ جاتقانداي. بىرەۋ وزىمەن-وزى تۇنشىعا كۇڭىرەنەتىندەي. تىلەۋ باسىن كوتەرىپ تىڭ تىڭدادى. وڭ جاعىنداعى كەمپىرىنە قارادى. اياققولىن باۋىرىنا جيىپ اپ، شۇيكەدەي بوپ پىس-پىس ەتەدى. قايتادان توسەگىنە قيسايدى. الگى ءبىر ساز قايتا تىرىلگەندەي. قارا جەردىڭ سوناۋ تۇڭعيىق تەرەڭىندە الدەكىم كۇي شالعانداي. تانىدى. ەندى تانىدى. اكەسى مارقۇمنىڭ كۇيى. سال اۋرۋعا ۇشىراپ توسەك تارتىپ جاتىپ، ءبىر كۇنى قاسىنا شاقىرىپ العان. كەرەگە باسىنداعى دومبىرانى الدىرعان. سوسىن قۇر قاڭقا كەۋدەسىن ازەر-ازەر كوتەرىپ، جۇككە سۇيەنىپ وتىرعان. دومبىراسىن الدىنا وڭگەرىپ، قاۋساعان سىلبىر ساۋساقتارىمەن سيپالاي وتىرىپ ءبىر كۇي شەرتكەن. الدەنەگە قاتتى تولقىعان ادامنىڭ ەنتىككەن دەمىندەي ءالسىز ساز. ءبىراق شىنايى ساز. كويگويلەتىپ ۇستى-ۇستىنە تارتقان. قايتالاپ تارتقان. سوسىن دومبىراسىن كورىك پەن بالعادان قولى تيمەي جۇرگەن بۇعان بەرگەن. الگى ءوزى تارتقان كۇيدى تارتقىزعان. ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، الدەنەشە رەت تارتقىزعان. بەسىن اۋا مۇنىڭ قولىنىڭ جوندەمگە كەلگەنىن كورىپ، باس يزەپ جاتقان. كەنەت مۇنىڭ شەك قاعىپ وتىرعان قولىن باۋىرىنا تارتتى.
— بۇل باياعى وتەۋ باباڭنىڭ جەتى ۇلدان بىردەي ايىرىلعانداعى بەبەۋ كۇيى. ەسىڭنەن شىعارىپ الما. بالاڭا ۇيرەت،— دەپ ساۋساعىن ەرنىنە اپاردى دا، كوز جۇمىپ جۇرە بەردى.
قولىنا كوپتەن دومبىرا ۇستاماي، ەسىنەن، شىنىندا دا، ءبىرجولا شىعۋعا اينالىپتى. ەندى الگى كومەسكى ساز بىرتە-بىرتە ايقىندالا ءتۇستى. «بەبەۋ كۇي» دەسە بەبەۋ كۇي. باباۋلاتىپ قولدى-اياققا تۇرعىزار ەمەس. اپىراي، ەسىنە نەگە بۇگىن ءتۇستى؟ الدە اتا-بابانىڭ ايان بەرىپ جاتقانى ما؟ تارس ايىرىلىپ جارىلىپ كەتۋگە قالعان جۇرەگىن قالاي باسۋدىڭ جولىن وزدەرى مەڭزەگەنى مە؟ الدە قارا جەردىڭ تۇڭعيىق قۇرساعىنداعى كارى ارۋاق تۇقىمىم ءۇزىلىپ، كۇيىم ۇمىتىلعانى ما دەپ كۇيزەلىپ جاتا ما ەكەن...
تاڭ اتىپ بولمادى. سوڭعى رەت باياعىدا، تىلەپالدىجانى تۋماي تۇرعاندا تارتقان كۇيى ەسىنە سايراپ تۇسە قالدى. بۇرىن اندا-ساندا قولقا سالىپ كەلگەندەرگە دومبىرا جاساپ بەرەتىنى بار ەدى. ءوزى جاساعان دومبىرانىڭ ءۇنىن تەكسەرگەندە وسى كۇيدى تارتاتىن. ءبىر كۇنى دومبىرا تىڭقىلداتىپ وتىرىپ، اڭعارماي قاپتى. سايتاننىڭ ساپالاعى قۇساپ كۇلتە ساقال قۇرداسىنىڭ ساپ ەتە قالعانى. كەلە سالا تىرجىڭداپ قويا بەردى. جۇك الدىندا قيسايىپ جاتىپ:
— تارتساي... مەنى كورگەسىن كۇيىڭ قاشىپ كەتتى مە،—دەدى.
بۇل دومبىرانى ىرگەگە سۇيەي سالدى. قۇرداسى شاقشاسىنىڭ تىعىنىن اعىتىپ جاتىپ:
— ءاي، سەن نەمەنىڭ دە قاي ءبىر كۇيىڭ تاسىپ بارادى دەيسىڭ. باياعىداعىلار بىلمەي ايتۋشى ما ەدى. «ۇرعاشىنىڭ اۋزى جالپىلداعان اشىقتىعىنان، ەركەكتىڭ كوزى جاۋتاڭداعان جاسىقتىعىنان ساقتا» دەپتى عوي. ىنجىق ەركەكتىڭ قاي زاماندا دا الاتىن قاتىنى، مىنەتىن اتى، ايتاتىن ءانى، تارتاتىن كۇيى بىرەۋدەن اسپايتىن. الگى ءبىر زارجاعىڭدى كەلە جاتىپ ەستىپ العام. ودان باسقا تارتاتىن كۇي سەندە دە جوق شىعار،— دەپ سەلكىلدەپ تۇرىپ كۇلگەن.
زەينەپ شاي قويىپ جۇرگەندە كۇلتە ساقال بۇگىن كورگەندەي كوز ايىرماي قادالدى دا جاتتى. كەتەرىندە مۇنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— ءاي، ۇندەمەس، قۇرداستىكى كوجەتوق، بولماسا، ءىشى بۇلتيادى عوي. ءتفا، ءتفا! تىل-كوزدەن اۋلاق. جاقسى ءۇمىتتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، ءوز ءۇيىڭدى ءوزىڭ زارلاتىپ قايتەسىڭ. جۇرتقا وسى ءبىر دىڭىلداق جاساپ بەرەتىنىڭدى قويشى، جازعان. سودان بۇل قولىنا دومبىرا الماي كەتكەن-دى. الگى سازدىڭ دا سودان بەرى قۇلاعىنا ءتيىپ وتىرعانى وسى. بۇل كۇيدى ۇمىتقانمەن، كۇي بۇنى ۇمىتپاپتى. جىلدار بويى بۇعىپ جاتىپ، ەندى مىنە قاراڭعى تۇندە ءوزى كەپ ۇيقىسىنان وياتىپ الدى.
تاڭ اتقانشا توڭبەكشىپ شىقتى. تاڭەرتەڭ شاي باتپاي جۇرەگىنىڭ باسى كىلكىدى دە تۇردى. داستارحان جينالعاسىن زەينەپ ەسىكتى ءتۇرىپ ەدى — جەر وشاق باسىندا تەزەك قالماپتى. كەمپىرى دورباسىن يىعىنا ساپ تۇزگە تارتتى. ابدەن ۇزاپ كەتكەنشە تىلەۋ ىرگەدەن قاراپ جاتتى. قارا جالدان قىلت-قىلت اسقاندا بارىپ، ءۇي ىشىنە كوز جۇگىرتتى. ءتورت قانات شاتپانىڭ سۇيەگى ءالى بالعاداي. تەك قازان جاقتاعى جارتى قۇلاشتاي قوسپا عانا توزايىن دەپتى. بوياۋى وڭىپ بوزارىتىپ تۇر. ىرگە جاق ءبىر ساعاناعى جەرگە تيمەي، ىشكە قاراي بۇراتىلىپ كەتكەن. تىلەۋ ورنىنان سوزالاڭ كوتەرىلىپ، سول تۇسقا بارىپ وتىردى. قيسىق ساعاناقتى قولىمەن سيپاپ كوردى. كوگى دە جيدىگەن. جۇلقىپ قالساڭ سوگىلە كەتەر ءتۇرى بار. اتام زامانعى قۇبا تال بۇگىندە ابدەن بوركەمىكتەنىپ بولعان. ۇڭگۋگە وپ-وڭاي. اۋەلى ۇزىنىنان قاق ايىرىپ ەكى ءبولىپ، ورتاسىن قىرناپ، قۋىستاپ، قايتا بەتتەستىرىپ كوڭمەن ەكى-ۇش جەردەن سىقيتىپ تاڭىپ تاستاساڭ، سىرناي بوپ سىڭعىراپ شىعا كەلەدى. سوسىن اراسىندا بارماق سياتىنداي جەر قالدىرىپ ۇزىنا بويى تەسىك تەس تە ەرنىڭە اپار — ەڭىرەپ قويا بەرسىن. تىلەۋ يەگىن قاسىندى. قيسىق ساعاناق مۇنىڭ كوڭىلىنە بىردەڭە قاشقانىن سەزە قالعانداي كونە كەبەجەنىڭ تاساسىنا ارىرەك تىعىلىپتى. تىلەۋ ءوز ساعاناعىن ءوزى بۇتارلاسا، جالعىزىنان ايىرىلىپ ادىرا قالعان تۇل شاتپانىڭ ءتورت كەرەگەسى سىرناي-سىبىزعى دەسە ىشكەن استارىن جەرگە قوياتىن قارا سيراقتاردىڭ قولىندا كەتپەي مە. قايتا ايدالادا جالعىز ءۇي وقشاۋ وتىرعانىنا شۇكىر. ەگەر تىلەۋ مىناۋسىن جۇرت كوزىنشە ىستەسە، ەرتەڭىنە شاڭىراعىن قاي تەنتەكتىڭ دوڭعالاق قىپ قۋىپ كەتكەنىن بىلمەي قالار ەدى. تىلەۋ ورنىنان اتىپ تۇردى. كاليماسىن قايىردى. ورتاداعى تابامەن شوق اكەلگەن وتتىڭ ورنىنا قارا قۇمانداعى سۋدى توكتى. سىرتقا شىعىپ جەر وشاقتىڭ ۇستىنە قازان توڭكەردى. تۇندىكتى ءسال ەڭكەيتىپ، ەسىكتىڭ سىرتىنان تاس بايلادى. سوسىن جيدەلى تەپسەڭدى بەتكە ۇستاپ ءجۇرىپ كەتتى.
II
بۇيرات-بۇيرات ۇلى قۇمدا ۇزاق ءجۇرىپ قالعان جولاۋشى دوڭكيگەن شاعىلدارعا، و جەر، بۇ جەردەن سيرەك قاراۋىتقان جۇزگەندەر مەن سەكسەۋىلدەرگە قاراي-قاراي ابدەن جالىعار ەدى. سوندايدا كەرسەننىڭ تۇبىندەي توڭىرەگى كەرەگە قۇم، قاق ورتاسىندا توقىمداي عانا تەگىستىك، ءشيلى تەپسەڭنەن شىعا كەلگەندە، قاپەلىمدە، تاساداعى اۋىلدىڭ بۋداقتاي كوتەرىلگەن تۇتىنىندەي بۇيرالانىپ تۇرعان شىمقاي بىردەڭە كوزگە شالىنار ەدى. ءسال جۇرىڭكىرەسە، الگى بۇيرا بۋداق كوبەيە تۇسەتىن-دى. تولارساق قابار قۇماق سوقپاقتى قۋالاي ەنتەلەپ، اسىعا باستايسىڭ. ۇلانعايىر قۇم مۇحيتىنداعى قۇردىم ارالداي ۇزىنشا عانا سار قابىرشاق جاقپار جولىعادى. باسىن شاعىلعا جاستاپ، اياعىن سورتاڭىت كەبىرگە بەرگەن پىشاقتىڭ جۇزىندەي جىڭىشكە جاقپاردىڭ ءبىر شەتىندە جىلىمشىلاپ ەكى ءۇش كوز شىعادى. ەكى-ۇش كوزدىڭ سۋى ءبىر ويپاڭعا قوسىلعان تۇستا تورت-بەس ءتۇپ جيدە بۇيلىعا ءوسىپ تۇر. «جيدەلى تەپسەڭ»— وسى.
قاتتىراق تيگەن ات تۇياعىنىڭ وزىنەن شىپ-شىپ سۋ شىعىپ جاتاتىن وسى ءبىر اراعا قۇم كومگەن قۇلا دۇزدە ەرگە، اشامايعا ءمىنىپ، ەرىندەرى كەزەرىپ، كۇن-تۇن قاتقان جۇرگىنشىلەر قاي زاماندا دا سوقپاي وتپەگەن. اناۋ جيدەلەردىڭ تۇبىندە تالاي-تالاي قاۋقىلداسقان ءماسليحات قىزىپ، قارقىلداسقان كۇلكى ەستىلىپ جاتىپتى. زامانىندا كەڭدەگى ەلدە قۇقاي كوبەيگەندە كوتىبار مەن ارىستان جىگىتتەرى دە وسى ماڭايعا جينالىپتى. ودان بەرگى ەسەت زامانىندا دا تالاي ەرەۋىلشىگە باس ساۋعا بولعان جيدە توعايلار كەلە-كەلە ازايعان. ول كەزدە تەك وسى كىشكەنە بۇلاق باسىندا عانا ەمەس، ورپاسى مەن ىزاسى قالىڭ بۇل توڭىرەكتىڭ قاي جۇلگەسىندە دە شوق-شوق جيدە كوپ ءوسىپتى. كەيىن ازايىپ، وسى كىشكەنە جاقپارعا عانا تۇياق تىرەپتى. اناۋ جىلدارى مۇنداعى اعاشتىڭ سانى وننان اساتىن سياقتى ەدى. ءقازىر بەسەۋى عانا قاپتى. ونىڭ دا بىرەۋىنىڭ تامىرى سەمىپ، قۋارا باستاعان. سوعان تىلەۋدىڭ كوزى كوپتەن ءتۇسىپ ءجۇر.
جيدەلى قولات قاي-قايداعى قوقىر-سوقىرعا تولى. سىز توپىراقتى نايزانىڭ ءۇڭعىسى، توت باسقان ساۋىتتىڭ جۇرناعى مورت-مورت ءۇزىلىپ جاتقان كىسەن ساقيناسى، ورىس سولداتىنىڭ ۇلپەرشەك سياقتى سۋ ىشەتىن شويىن قۇتىسى، الدەبىر ءپىراداردىڭ قالاي ۇمىتقانى بەلگىسىز ءيىر مويىن جەز قۇمانى — اتام زامانعى بىردەڭەلەر تابىلا كەتەدى. اناۋ سورتاڭ جاق شەتتە كۇنى كەشەگە دەيىن شوككەن ۇلەكتىڭ موينىنداي ونە بويى كوك الا تات باسقان مىس زەڭبىرەك ۇڭىرەيىپ تۇرۋشى ەدى. كىمنىڭ اۋرۋىنا ءدارى بولعانىن، قاراسى ءوشىپتى.
تىلەۋ قاريا سونىڭ ءبارىن اتاسىنان قالعان مۇلىكتەي قورىپ جۇرەتىن. قولىنا ۇستاسا بويىنا ءبىر بۋساڭ السىزدىك الىپ، دىرىلدەپ جۇرە بەرۋشى ەدى.
— جارىقتىق، قاي زاماننىڭ كوزى ەكەن،— دەيتىن ول توپىراق اراسىنداعى تات-تات تەمىردى جەڭىنە ءسۇرتىپ.
— جارىقتىعىڭ نە، قاي قاراقشىنىڭ قارۋى ەكەنىن قايدان بىلەسىڭ؟— دەيتىن انادايدا ات ۇستاپ تۇرعان كەكىلى جالبىراعان قاراشا بالا.
تىلەۋ يىعى بۇلك ەتە قاپ ارتىنا بۇرىلار ەدى. شابداردىڭ قىل تىزگىنىن قىسا ۇستاعان ەكى كوزى شوقتاي جايناعان قارا سيراق نەمە قاراشىعىن قاقپايدى. «ناعاشى جۇرتى شەتىنەن باۋ كەسپە ۇرى ەدى، پاتشاعاردىڭ كوزىنىڭ مىلتىقتىڭ وعىنداي ءمۇلت كەتپەي، تىپ-تىك قاراۋىن»،— دەيتىن-دى شال تابان استىندا ءىشى مۇزداپ. «بىزگە بىتكەننىڭ ءبارى وسىلاي شۇناڭداپ تۇرادى-اۋ. سىمسىك بىرەۋدىڭ ءتىلى ءوتىپ جۇرمەسە جارار ەدى»،— دەپ ىشىنەن كاليماسىن قايىرىپ قويار ەدى. ول اسپاي-ساسپاي ورنىنان كوتەرىلىپ، قولىنداعى ولجاسىن ەردىڭ ارتىنداعى قاقپان دورباعا سالار ەدى. سوسىن ەكى جەڭىن بەشپەنتىنىڭ شالعايىن، ەكى يىعىن، قوس تىزەسىن تاپتشىتەپ ءقاعىپ-سۇرتىنىپ شىعادى دا، بۇلاققا بارىپ، قالتاسىنان ورامال الىپ سۋعا مالادى، سونىمەن ەتىگىنىڭ باسىن شىلار ەدى، قاتقاق جاقپار سۋسىما اق شاعىلمەن استاسىپ جاتقان تۇستاعى جالعىز سەكسەۋىلگە قاراي اسىقپاي اياڭدار ەدى.
بۇل جولى دا ءسويتتى. سەكسەۋىلدىڭ تۇبىندەگى ويىلىپ كەتكەن كەميەك شۇقىرعا جەتە بەرە تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. اقسيىپ-اقسيىپ قۋ سۇيەك كورىنىپ، ۇڭىرەيىپ جاتقان شۇڭقىرعا قاراعىسى كەلمەگەندەي، كوزىن تارس جۇمىپ اپ، دۇعا وقي جونەلدى. ەسىنە باياعىدا تىلەپالدىسى ايتقان ءسوزى ءتۇستى. مىنا قازىلىپ كەتكەن قارا كوردە جاتقان ادام دا بەيمالىم. ول جارىقتىقتى كوزىنىڭ تىرىسىندە ەل ۇستاعان شەشەن، قول باستاعان باتىر، نە قالتارىس تورىعان قاراقشى ەكەنىن انىق بىلەتىن ەشكىم جوق. كىم ءبىلىپتى، ول ءتىپتى الگى ايتقانىنىڭ ۇشەۋى دە شىعار. ءبىر كەزدە قازاقتىڭ قاي ەركەگى قولىنا نايزا ۇستاماپ ەدى، قاي قولىنا نايزا ۇستاعان ەركەك دۇشپانىنىڭ شاشاۋ شىققان جىلقىسىن الدىنا ساپ ايداپ كەتپەپ ەدى. بارىمتاعا تاۋەكەلى جەتىپ تۇرعان ادامنىڭ القالى جيىن الدىندا بەس-التى اۋىز ءسوز ايتۋعا جۇرەگى داۋالاماۋشى ما ەدى. ونى بىرەۋ بي دەر، بىرەۋ باتىر دەر، بىرەۋ قاراقشى دەر. كىم بولسا دا، ەل ۇستاپ، جەر يەلەنىپ، ارتىندا ۇرپاق قالدىرعاسىن، قالايشا بابام دەپ باس ۇرماسسىڭ. زامانىندا ولار سولاي تىرەسىپ-تىستەسپەسە، بىزدەردىڭ بۇگىندە جۇمىر جەردىڭ قاي پۇشپاعىندا پىشىراپ جۇرەرىمىزدى كىم ءبىلىپتى! تۋماي جاتىپ اق قاعاز، كوك قاعازدىڭ ءبارىن اقتارىپ شىعاتىن ارتتاعى ۇرپاعىنىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە نە دەيتىنىن ول بەيباق قايدان ءبىلسىن! ءوز تۇسىندا و دا بىلگەنىن جاساعان شىعار. كىم بىلگەنىن جاساماي جاتىر. ال باياعىداعىلار ناداندىعىنان شايقاسىپ ءجۇرسىن، ال قازىرگىلەر شە... مۇنىڭ موينىنا بۇرشاق سالىپ تىلەپ العان تىلەپالدىسى قايدا... تىلەۋ وسى جۇرگەندە الدەقاشان سۇيەگى قۋارعان جەتى اتاسىنىڭ جەتەۋىنىڭ دە مولاسىن بىلەدى، جەتەۋىنىڭ دە باسىنا بارىپ باتا تيگىزىپ تۇرادى. ال باۋىرىنان شىققان جالعىز ۇلىنىڭ قايدا جاتقانىن بىلمەيدى. جۇرتتىڭ كوزىنەن قورقىپ كەلكەشتەپ باققاندا ءبىر ۋىس توپىراعى بۇيىرماي جات جەردە قالعانى ويىنا تۇسەدى دە، سۇيەك-سۇيەگى كەمىرىلىپ كوزىنە جاس تولادى. جايۋلى الاقانىن ماڭدايىنا اپارىپ، كوزىن باسىپ، ەكى يىعى بۇلكىلدەپ ءسال كىدىرىپ قالدى. كەنەت بەيماعلۇم ءولى ارۋاقتىڭ باسىندا قۇران وقىپ وتىرعانى ەسىنە ءتۇسىپ، باسىن كوتەرىپ، سەلدىر ساقالىن ءبىر سيپاپ ءوتتى.
قامشىسىنا تايانىپ ورنىنان تۇردى. جالعىز ءقابىردىڭ باسىنداعى سيدا سەكسەۋىلگە بايلانعان اق تۇيىنشەكتى شەشىپ اپ قالتاسىنا سالدى. سوسىن ءبىر شوق جيدەگە قاراي اياڭدادى. كىشكەنە بۇلاقتىڭ تۇسىنان ءوتتى. شابدار دا، ونىڭ تىزگىنىنەن ۇستاپ تۇرعان كەكىلى جالپىلداعان كىشكەنە بالا دا كوزىنە تۇسپەدى. بۇل جولى جالعىز، اتسىز، جاياۋ كەلگەنى ويىنا ەندى ورالدى. نازارى ەش نارسەگە تۇراقتاماي ابدىراپ تۇرىپ قالدى. كوز الدى بۇلدىراپ كەتتى. كوكىرەك تۇسىن جانشىپ بارا جاتقان سوڭ وڭ قولىمەن سيپاي بەرىپ ەدى، قاپ-قاتتى بىردەڭەگە ءتيدى. بالتا...
ەسىن جيىپ ماڭايىن شولدى. بۇلت اراسىنان ءبىر كورىنىپ، ءبىر جوعالىپ كەتىپ تۇرعان كۇن نۇرىنا قىرىق قۇبىلعان جيدە اعاشتارىن ەندى بايقادى. جىلتىر كۇرەڭ سيدا بۇتاقتارداعى ۇستىڭگى بەتى سۇرعىلت كوك، استىڭعى بەتى اق سۇر قۇستاڭداي جىلان باس جاپىراقتاردا تىنىم جوق: سىلدىر-سىلدىر، سۋدىر-سۋدىر...
تىلەۋدىڭ تالماۋ جۇيكەسىنە سو سۋماقاي جاپىراقتار سۋ بۇركىپ، زىكىر ساپ تۇرعانداي ءسال-پال جادىرايىن دەدى. كوزىنىڭ الدىنداعى جالقاياق تا ىدىراپ بارادى.
ءيىن تىرەسە وسكەن ءتورت اعاشتىڭ تۇبىندە ءبىر كەزدە جەل ۇشىرىپ، جاڭبىر ءۇزىپ تۇسىرگەن گۇلدەرى، كوك تۇينەك بۇرشىكتەرى مەن كەيىن وتە ءپىسىپ كەتىپ ءوزى ءۇزىلىپ تۇسكەن جەمىستەر يۋ-قيۋ شاشىلىپ جاتىر. ءبىر كەزدەگى قىزعىلت سارى گۇلدەر ءشىرىپ، قۋراپ، ءقازىر ءوڭىن اجىراتىپ بولماس كۇلگىن بىردەڭەگە اينالىپتى. بيىلدىققا ەشكىم اياق ءىزىن سالماعان اعاش ماڭى قوقىرسىپ كەتكەن. تۇيە جۇكتەپ كەرۋەن شىعىپ جاتاتىن باياعى زامان جوق. ماشينا جول ءبىر ءبۇرۋ. وقتىن-وقتىن قاقپان قاراپ سوعىپ كەتىپ تۇراتىن بۇل ۇيدەن شىقپاي جاتىپ الدى. «جارىقتىقتارىم-اي»،— دەپ كەمسەڭدەي كۇبىرلەدى تىلەۋ. قابىرعاسىن قايىستىرا شىققان وسى ءبىر توسىن كۇرسىنىستى تۇسىنگەندەي سۋسىلداپ تۇرعان بىرەر بۇتاق تومەن ءيىلىپ يىعىنان قاعىپ، بەت-اۋزىن سيپاپ ءوتتى. تىلەۋ سول ءبىر اشقىلتىم يىسكە تاناۋىن توسا ءتۇستى. كۇن جەپ، جەل قاققان جيدە جاپىراقتارىنان كوكىرەگىڭدى اشاتىن ەتەنە تانىس كەرمەك ءيىس اڭقىپ قويا بەردى.
تىلەۋ سۋدىرلاسقان ءتورت اعاشتان شەتقاقپاي بولەك تۇرعان كارى جيدەنىڭ قاسىنا باردى. سويديىپ-سويديىپ تومارى عانا قالىپتى. قالعان تورتەۋىندەي توڭىرەگى دە قوقىرسىپ جاتقان جوق. بالاسىز ۇيدەي مۇنتازداي بوپ جالتىراپ جاتىر. تىلەۋدىڭ كوكىرەگى شىم ەتە قالدى. سوستيعان قۋ تومارعا قول كوتەرە الماي سىلەيىپ تۇر. جاپىراعىنان الدەقاشان ايىرىلعان قۋ توماردىڭ تۇبىندەگى كونە تامىرلار ابدەن توزىپ بىتكەن كون شوقايدىڭ بىرت-بىرت ۇزىلگەلى تۇرعان تاسپاسىنداي بۇدىرايىپ-بۇدىرايىپ كەتىپتى. «جارىقتىق، جيدەدەن جاسالعان دومبىرا داڭعىرلاپ كەتپەي، بىلپىپ جۇمساق شىعۋشى ەدى-اۋ...»
قوس قۋ باستىڭ ءبىرىن-بىرى جۇباتار شارۋاسىنا قاراي بالتا جالاڭداي كىرىستى. كۇيەۋىنىڭ ىرسىلداپ-كۇرسىلدەپ تومار سۇيرەتىپ كەلە جاتقانىن كورگەندە زەينەپتىڭ كوزى اتىزداي بولدى. ءتىلىنىڭ ۇشىنا ورالا كەتكەلى تۇرعان وڭاي سۇراق وتىز تىستەن بەرى اسپادى. وتەۋ اۋلەتىندە ءاۋ باستان ەركەك سۇراپ، ايەل جاۋاپ بەرەتىن. بۇگىن زەينەپ سول ءۇردىستى بەلدەن باسىپ بىردەڭە دەي قالسا، سانىنا ءبىز سۇعىپ الساڭ دا ءۇن شىعارمايتىن تىلەۋدىڭ ىشىنەن نەگە جوريتىنىن كىم ءبىلىپتى. سوڭىنا قارا ەرمەي قۋراپ قالعان قۋ باس ەركەكتى قاتىن سىيلاۋشى ما ەدى دەپ ويلاپ جۇرسە قايتپەكشى. زەينەپ ىرگەگە كەپ ءدۇرس ەتكەن جيدەنىڭ تومارىنا ءبىر كوز تاستادى دا، كۇيەۋىنىڭ الدىنان ەسىك اشتى.
تىلەۋ تابالدىرىقتان اتتاي بەرە بەلىن شەشتى. تىماعى مەن شيدەمىن ايەلىنە ۇستاتتى. زەينەپ ولاردى كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ، قايتىپ كەپ ەتىگىن تارتتى. تىلەۋ تورگە وزدى. ايەلى اكەپ جاپقان ىشىكتى قاۋسىرىنا ءتۇسىپ، «ءيا، اللا» دەپ ەسىنەپ الدى. ءيسى بۇرقىراعان كۇرەڭ شايدى كۇتىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ داستارقان جينالار-جينالماستا قولىنا اراسىن اپ، ىرگەدە جاتقان تومارعا باردى. زەينەپ ىشتەي كۇبىرلەپ قايتا-قايتا «تاۋبە، تاۋبە» دەپ قويادى. قاق توردە زاري قاۋىپ جاتىپ العان كۇيەۋىنىڭ ورنىنان تۇرىپ، بىردەڭە شۇقىنعانىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ ءجۇر. كوز تۇرتكى بوپ قاسىندا وتىرعىسى كەلمەي الدەنەنى ءبىر سىلتاۋراتىپ ۇيدە وتىرمايدى. اعاش كەسپەك ارقالاپ سۋعا كەتەدى. بەلىنە شوت قىستىرىپ وتىنعا كەتەدى. قايتىپ كەلگەسىن ءۇيدىڭ كۇن بەتىندە كيىز جامايدى. بىردەڭەگە اينالسا قاشان بىتىرگەنشە باسىن كوتەرمەيتىن تىلەۋ زەينەپكە نازار اۋدارعان جوق. كۇيەۋىنىڭ نە ىستەگەلى جۇرگەنىنە قاپەلىمدە تۇسىنە قويماعان زەينەپ ءبىر كۇنى قوقىرسىپ جاتقان كوپ جاڭقانىڭ اراسىنان دومالانىپ قارا شاناق شىعا كەلگەندە جۇرەگىنە الدەكىم ينە تىعىپ العانداي بولدى. وتەۋ اۋلەتىنىڭ جاي-جاپسارىنا جاسىنان قانىق ايەل كۇيەۋىنىڭ تىلەپالدىدان ءبىرجولا كۇدەر ۇزگەنىنە ەندى كوزى جەتىپ تەرىس قاراپ كۇلىمسى ءيسى قولقانى قاۋىپ ىلجىراپ تۇرعان قۇرىم ۇزىككە تۇقشيا ءتۇستى. الاقانداي كەنەپ جاماۋعا اششى جاس تىز-تىز تامىپ جاتتى.
تىلەۋدىڭ ءبىر اپتا ۋاقىتىن العان دومبىرا جاسالىپ ءبىتتى. كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى ءتۇر. سابى ۇزىن، شاناعى ۇلكەن، قاقپاعى كەپتىرگەن قوزىنىڭ قارنىنداي جۇپ-جۇقا. شەشەن بولار سىڭاي تانىتادى.
تىلەۋ بۇگىن تاس ءتۇيىن. قوراداعى ازعانتاي جاندىعىن جاڭا كورىپ تۇرعانداي، الا كوزىنىڭ بار سۇعىن اياماي قاداپ، ىشىپ-جەپ بارادى. كەنەت شاپشاڭ قيمىلداپ، الدىنان جۇگىرىپ وتە بەرگەن قۇرت ءمۇيىز قارا مارقانى سيراعىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. جەتەكتەپ اكەپ وڭ جاق بەلدەۋگە بايلادى. قالعان مالدى اۋىلدىڭ جەلكەسىندەگى قۇماق توبەگە ايداپ سالدى. ۇيگە قايتىپ كەلىپ، قونىشىنان تاستامايتىن جەز بۋناق، ءمۇيىز ساپ كەزدىكتى سۋىرىپ وتقا بوكسەسىن تىعىپ تۇرعان قارا قۇماننىڭ شۇمەگىنە توستى. سودان سوڭ بەلدەۋدەگى توقتىنى ىشكە كىرگىزدى. باسىن قۇبىلاعا قاراتىپ، الاقانىن جايىپ:
— و، جاساعان، ارۋاقتارعا باعىشتاعان اي ءمۇيىزدى، اشا تۇياقتى، جۇپار ءيىستى اق، ادال مالىمدى قابىل الا كور!—دەپ كۇبىرلەپ، بەتىن سيپادى. كوتەرىپ ۇرىپ، اياعىن بايلادى.
— ءبىسىمىللا!— دەپ تاماقتىڭ استىنان ورىپ كەپ جىبەردى. اۋزىنا بەرىك سىرباز كىسىنىڭ باۋىزداعان مالى تىرپ ەتۋشى مە ەدى. قارا مارقا تۇياقتى ءبىراق سەرىپتى. باۋىزداۋ قانى جان-جاققا شاشىراماي، زەينەپ ۇستاپ تۇرعان جەز شىلاپشىنعا ۇيىپ ءتۇستى.
بۇرىن مال سويعاندا، تىلەۋ باۋىزداپ بەرەتىن دە، قارا پىشاقتى زەينەپكە ۇستاتاتىن. بۇ جولى قارا مارقانىڭ ۇستىنە قونجيىپ قونىپ العان. تۇرار ەمەس، كۇمىس سوعىپ وتىرعانداعىسىنداي ىنتى-شىنتىن تۇگەل سالىپتى. قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. ۇشى قايقى الا كەزدىكتى بىر-ەكى سىلتەپ ەدى — قارا توقتىنىڭ باسى شىپتاعا دومالاپ كەتتى. ءتورت سيراقتى ءبىر-بىر بۋىننان تارتىپ قالىپ ەدى، بۇتاق وتاعانداي شىرت-شىرت ءۇزىلىپ ءتۇستى. جالاڭداعان قايقى ءتوس پىشاقتىڭ ءجۇزىن جوعارى قاراتىپ ەكى قولدان توستىككە قاراي، سوسىن مويىنعا قاراي ءبىر-بىر جۇگىرتىپ ەدى، شايلاپ قالعان اق ماي توستىك جارق ەتتى. ەندى الگى الەڭكى پىشاق ەكى ساننان شاپقا قاراي زۋلادى، ۇشى ىرسيىپ شىعا كەلدى. ودان ءارى قولىمەن جۇدىرىقتاپ اپ تەرىنى اپ-ساتتە سىپىردى. سول سىڭار تىزەرلەگەن قالپى مۇشەلەي باستادى. اۋەلى بۇعانانى قاقىراتتى، ىشەك-قارىن مەن وكپە-باۋىر زەينەپتىڭ قاسىنداعى تەگەنەگە بارىپ ءبىر-اق جالپ ەتتى. ون التى بۇعانا قابىرعامەن، ەكى جاۋىرىنى مەن ەكى قول ومىرىلدى. قۇيىمشاق پەن سەگىز ارا ومىرتقانى قوساعىنا اپ، ەكى سان ءبولىندى. ەڭ سوڭىندا ون سۇبە قابىرعا مەن التى بەل ومىرتقا سوگىلدى.
زەينەپ ءجۇزى سۇپ-سۇر، كۇيەۋى مەن جالاڭداعان قارا پىشاققا كوز ايىرماي قاراپ قاپتى. تىلەۋدىڭ قارا توقتىدا ءبىر الا الماي جۇرگەن ءوشى بارداي. ونسىز دا پىرت-پىرت ومىرىلىپ جاتقان سۇيەكتەرگە شۇيلىگە تيىسەدى. اينالايىن اتا-بابانىڭ ون ەكى جىلىك، وتىز ومىرتقا، قىرىق قابىرعانى تاپ وسىنشا تاپتەشتەپ مۇشەلەيتىنى دە تەگىننەن-تەگىن ەمەس-تى. ارتىنداعى ۇرپاق بىر-بىرىنە كوز الارتپاسىن دەپ، ءار قايسىسىنا ءبىر-بىر سۇيەك ەنشىلەپ كەتكەن. ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەتىن كوشپەلى ەلدىڭ پەرزەنتى قاي قارا قازاندا دا ءوز سىباعام بار دەپ ويلايدى. سوندا سىباعالى جىلىگى بۇيىرماسا، اتاسىن اتىپ ولتىرگەننەن از تۇلدانبايدى. ەر بالا بەس جاستا قۇمان ۇستاپ قوناقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيادى، ون جاستان باستاپ پىشاق ۇستاپ ەت تۋرايدى، ون بەس جاستان باستاپ تاباق تارتادى، جيىرماسىندا كەزدىگىن جالاڭداتىپ تاباق جاسايدى. سوندا ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان ءۇردىستى بۇزىپ جىلىك شاتىستىرساڭ، ماڭدايىڭنان بۇزاۋ ءتىس قامشىمەن ءبىر-اق تارتىپ، ايداپ شىعادى. بەتىنە تاڭبا تۇسكەنى ەشتەڭە ەمەس، سەنى تاپقان اتا-انا تىرىلەي جەرگە كىرەدى. قارا پىشاقتان قاۋساي جىعىلىپ جاتقان بۇل ون ەكى جىلىك، وتىز ومىرتقا مەن قىرىق قابىرعا ءجونىن تاپسا، الا كوز اعايىننىڭ كوڭىلىن بۇتىندەپ ەل ەتەدى، ءجونىن تاپپاسا جۇرەكتەرىنە سۇڭگى سۇققانداي اتىستىرىپ-شابىستىرىپ كەتەدى.
بالاسىنا اعايىنشىلىقتىڭ جولىن ات ۇستاپ، تاباق تارتقاننان باستاپ ۇيرەتەتىن كونەكوز كارىلەر قاقساپ باعۋشى ەدى. «ەڭ سىي جىلىك — جامباس، ودان سوڭ — جاۋىرىن، ودان سوڭ — كارى جىلىك، ودان سوڭ — ورتان جىلىك، ودان سوڭ — توقپان جىلىك، ودان سوڭ — اسىق جىلىك. باستى ەڭ جوعارعى تاباققا سالاسىڭ. قۇيرىق ماي مەن باۋىردى قيالاپ تۋراپ، بار تاباققا جەتكىزەسىڭ. ون سۇبە قابىرعانى جوعارعى ءتورت تاباققا، التاۋىن ەكى جاۋىرىنعا، تورتەۋىن ەكى اسىق جىلىككە ۇستەيسىڭ، قالعان سەگىز جىلىككە ەكى-ەكىدەن بۇعانا قابىرعا قوساسىڭ. توستىكتى — كۇيەۋگە، قۇيىمشاقتى — قىزعا، كوتەن-مويىندى — قويشىعا، ىشەك-قارىن، تالاق، بۇيرەك، سيراقتى — قاتىن-قالاش، بالا-شاعاعا ۇستاتاسىڭ...».
ول كەزدە مال قازانعا ءبىر سالعاننان ارتىلماۋشى ەدى. ساقي كىسى كۇنىنە ون مال سويىلسا دا، ءوز ۇيىندە جىلىك ۇستامايتىن، قوناقتىڭ سارقىتىن قاناعات قىلاتىن. ەندى مىنە... تىلەۋ مىناۋ سامساعان سۇيەكتى كىمىنە بەرەدى. باس تا — وزىنىكى، ءتوس تە — وزىنىكى، كوتەن-مويىن دا — وزىنىكى. ايدالاداعى جالعىز ءۇي قۇرىم كۇركەنىڭ قۇداسى دا، كۇيەۋى دە، جيەنى دە، قويشى-قولاڭى دا ءوزى... ءوز داستارحانىڭدا ءوزىڭ باتا جاساپ، ءوزىڭ باس ۇستاعانىڭ — جالىڭنىڭ جالاڭاشتانعانى. سارقىت اساتار كىسىڭنىڭ جوقتىعى — كوسەگەڭنىڭ كوگەرمەگەنى.
قارا پىشاق ماناعىداي سۋسىلداماي كىبىرتىكتەيىن دەدى. مىناۋ جاۋىرىن. جاۋىرىن قاراپ، بال اشاتىنداي مۇنىڭ قاي ءبىر الىس جولدا جۇرگەن جولاۋشىسى بار... قاقشيعان كارى جىلىك... مۇنى بوساعاعا ءىلىپ، مال-باسى امان بولسىن دەپ تىلەيتىندەي، قاي اۋلەتىنە داۋلەت جيماق... شاققاندا مايىنا الاقانىڭ تولاتىن ورتان جىلىك... مۇنى تەسىپ تۇبەككە شۇمەك قىلاتىنداي، قاي كەلىنىڭ جۇكتى بوپ وتىر... تىلەۋ كوكىرەگىندە الدەنە ءۇزىلىپ كەتكەندەي ىشقىنىپ قالدى. قولىنا اسىق جىلىك ىلىگىپتى. «باۋىرىڭ قاڭسىپ كىسىدەن بالا اسىراساڭ، قولىنا اۋەلى اسىق جىلىك ۇستات. ايتپەسە، اتا-اناسى ەرتەڭ كۇن سۇراۋى مۇمكىن...». كوزى قاراۋىتىپ بارادى. ابدەن مۇشەلەنگەن توقتىنى قارا تەرىگە وراي سالىپ، ورنىنان تۇردى. زەينەپ اششى ىشەكتى ايناداي قىپ تازالاپ جەل باۋعا ءىلدى. سول تەزىرەك دەگدىسە، دومبىراعا تاعار ەدى. كوكىرەگىن جارىپ بارا جاتقان سوقىر نالا سوندا جول تابار ما ەدى، قايتەر ەدى...
ەرلى-زايىپتى ەكەۋى داستارقان باسىنا كەپ، ولىلەرگە ءيىس قىپ پىسىرگەن جەتى شەلپەكتىڭ شەتىنەن ەندى اۋىز تيە بەرگەندە سىرتتان تۇيە باقىردى. اڭىراعان ايەل داۋىسى قوسا ەستىلدى. باتا وقي كەلە جاتقان بىرەۋ ەكەنىن بىردەن بىلە قويعان تىلەۋ مەن زەينەپ ەكى جەرگە شوگىپ-شوگىپ وتىرا كەتتى. باسىندا قارقاراداي جاۋلىق، ۇستىندە قارا جاداعاي، ەكى بەتى بۇلتيعان قارا تورى ايەل تابالدىرىقتان اتتاي سالا ورنىنان ەندى كوتەرىلە بەرگەن زەينەپتى قۇشاقتاي الدى. ەكى ايەل بىرىنەن-بىرى اسىرا زارلاندى. وقتىن-وقتىن كوكىرەكتەرى قارس ايرىلا «اھ! اھ»— دەپ قويادى. تىلەۋ قاق توردە قالشيىپ قاتقان دا قالعان. قاسىنداعى ەكى ايەلگە ەمەس، الىستاعى ءبىر ايقايعا قۇلاق تۇرگەندەي، موينىن ورگە بۇرىپ، كوزىن كەرەگە باسىنداعى قامشىعا تىكتەپ اپتى.
ەكى ايەل ءبىر ءسۇت ءپىسىرىم داۋىس ايتتى. سوسىن ءيىن تىرەسە وتىرىپ سولىقتارىن باستى. قوناق ايەل مىرس-مىرس جىلاپ وتىرىپ تىلەۋدەن اماندىق-ساۋلىق سۇراستى. ءبىر ۋاقىتتا بارىپ:
— ويبوي، كەبەجەدەگى بالامدى الماپپىن-اۋ،— دەپ ورنىنان كوتەرىلدى. زەينەپ ورە تۇرەگەلدى. ەكەۋى سىرتتا كۇبىرلەسىپ ءجۇرىپ تۇيەنىڭ جۇگىن ءتۇسىردى. الدەنەلەردى ءدۇرس-دۇرس ىرگەگە سۇيەدى. ءبىرازدان سوڭ بالانىڭ جىلاعانى ەستىلدى. قولىندا تاپتۇيناقتاي قىپ وراعان بىردەڭەسى بار قوناق ايەل ۇيگە كىردى. قولىنداعىسىن ءتور جاقتاعى توسەك اعاشتىڭ ۇستىنە، قاسىنا اپارىپ قويدى، سوسىن بەلىن شەشىپ وڭ جاققا، تىلەۋدەن تومەنىرەك كەپ جايعاستى. باسىنداعى بۇراما جاۋلىقتى سىپىرىپ، جەڭىل شارشى ورامال تارتتى. قارا تورى وڭىنەن، سىلكىپ شەشىپ جاتقان كيىمدەرىنەن كۇننىڭ، جەلدىڭ، ءتۇز ءشوبىنىڭ وز-وزىنەن تەپسىنىپ تۇرعان ءبىر سارقىلماس جىگەر-قايراتتىڭ لەبى ەسەدى.
ەن قۇمدا ەكەۋدەن-ەكەۋ وتىرعان بۇلارعا بۇگىن قاستارىنا بۇكىل ەل كوشىپ كەپ قونعانداي بولدى. زەينەپتىڭ جەڭگەسى جاڭىل بۇل اۋىلدا ءبىر اپتا جاتادى. كۇيەۋى مالدان شىعا الماعاسىن ءوزى كەلىپتى. سوناۋ جەم بويىنان ىزدەپ كەپتى. شيىرشىق اتقان پىسىق نەمە ۇيقىدان تۇرا سالا كوپتەن توزاڭ باسىپ تۇرعان كيىز ءۇيدىڭ باۋ-شۋىن شەشە باستادى. كۇل مەن كوڭنەن تازا جاڭا جەرگە كوشىرىپ تىكتى. زەينەپ ەكەۋى قاز-قاتار وتىرىپ اپ، ۇزىك-تۋىرلىقتاردى تۇك قالدىرماي جاماپ شىقتى. تەڭدە جاتقان ءجۇن-جۇرقانى ساباپ كيىز باستى. ارقان شيراتتى. ايدالاداعى جاپادان-جالعىز قاراشا ءۇيدىڭ قاعىلماعان، سىلكىلەنبەگەن پۇشپاعى قالمادى.
جاڭىل ەرتەڭ كەتەم دەگەن كۇنى تاڭەرتەڭ ورازاسىن اشپاي تۇرىپ اڭگىمە باستادى.
— كۇيەۋ جىگىت پەن ەركە قىز، مىناۋ قىرقىنان ءالى شىقپاعان جامان نەمەنى ەكەۋىڭە قارا بولسىن دەپ الىپ كەلدىم. مىرزا قۇدايدىڭ راقىمى ءتۇسىپ، ەركە قىز قۇرساق كوتەرىپ جاتسا، بۇل بەسىگىن تەربەتەر. تورىڭدە ۇستايمىن دەسەڭ دە، ەسىگىڭدە ۇستايمىن دەسەڭ دە، ءبىزدىڭ ءقوڭىلىمىز باياعىداي. نيەت جاقىن بولعانمەن جەر شالعاي. ونىڭ ۇستىنە كولحوزدىڭ ءبىر وتار قويىنىڭ مايلىق-ساۋلىعىندا سىلپىپ ءجۇرىپ، قولىمىز دا تيمەيدى. «باس اۋىرار، بالتىر سىزدار» دەگەندەي، قاستارىڭىزدا ءوزىمىز بولماعانمەن، كوزىمىز بولسىن. وتىز كۇن باۋىرىمدى سورعىزىپ ەم، ول بۇعان دا، سەندەرگە دە سالىق ەمەس. سەندەردىڭ شاڭىراقتارىڭنىڭ ەندىگى اماندىعىنان ساداعا، ءما، جەلىنىمدى وشاقتارىڭا ساۋدىم،— دەپ دەمدەۋلى شاي تۇرعان وتقا قاراي ومىراۋلاي وتىردى. قايراتتى كىسىنىڭ سىزداپ تۇرعان تىرسيعان قوس ەمشەگىنىڭ ءسۇتى قىزىل قولامتاعا سار-سار توگىلىپ جاتتى.
زەينەپ جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن اۋزىن باسىپ وتىرا قالدى. تىلەۋ قاسىنداعى قارا جاستىقتى نىعارلاي بىرەر ىرعالىپ قويدى. ومىراۋ تۇيمەسىن قايتا سالعان جاڭىل ارتىندا جاتقان قالى قورجىندى وزىنە قاراي تارتىپ، ەكى شابۋىنا قىزىل سالىپ تىككەن جايداق جاعا اق كويلەك پەن ءبىر تۇيىنشەك الىپ:
— مىناۋ، ەركە قىز، كىشكەنتايىڭا تىگىپ اكەلگەن كويلەگىم مەن كورىمدىگىم،— دەپ زەينەپتىڭ الدىنا تاستادى.
ەرتەڭىنە جاڭىل سارى الا تاڭنان تۇردى. قايىن سىڭلىسىمەن قۇشاقتاسىپ قوشتاستى. تىلەۋدىڭ قولىن الدى. جاستىق اعاشتىڭ تۇبىندە، تۇندىكتەن كۇن ءتۇسىپ تۇرعان جەردە، كورپەمەن وراپ قويعان كىشكەنە قۇنداققا جولاعان جوق. سىرتقا شىققان سوڭ، بۇلارعا قاراپ: «ال، ساۋ تۇرىڭدار!»— دەدى دە، قاراشا ىنگەندى جەتەلەپ كۇن باتىسقا قاراي تارتا جونەلدى. جامىراعان بوتانىڭ ارتىنان جۇگىرگەندەي، ەمپەڭدەي باسادى. جاڭىل مەن قاراشا ىنگەننىڭ قاراسى كوزدەن ءبىر-بىر ۇشقانشا تىلەۋ مەن زەينەپ تۇرعان-تۇرعان ورىندارىندا قالشيىپ قاتتى دا قالدى.
توڭىرەككە قايتادان تىلسىم تىنىشتىق ورنادى. باياعى سارتاپ ەسكى جۇرت. انادايدا بەلۋاردان تاس كوتەرگەن جەر قازبا مەن شىر اينالدىرا جۇزگەن مەن شاعىر ۇيىلگەن تىعىرىق قورا قاراۋىتادى. ءۇي سىرتىنداعى قۇماق جالدا قوتىر تاس تۇبىندە ايدالاداعى جالعىز ءۇيدىڭ بەس-التى قوي-ەشكىسى مەن ەنەسى ءورىس ىزدەپ قاڭعىپ كەتكەن جارباي تايلاق ارالاس جايىلىپ ءجۇر.
ەرلى زايىپتى ەكەۋى قۇددى ءبىر بوتەن اۋىلعا كەلگەن بايساۋبات قوناقتارداي ءوز ۇيلەرىنەن وزدەرى تايسالىپ تۇر. تىلەۋ توڭىرەككە كوز جۇگىرتتى. شابدارى كورىنبەيدى. كوپتەن بەرى تاقىم تيمەگەن تۇعىردىڭ قايدا لاعىپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن. «كورمەدىڭ بە؟»،— دەپ ايەلىنەن سۇراۋعا ءبىر وقتالدى دا، قايدا جوعالىپ كەتە قويدى دەيسىڭ، ات قاراعان بوپ، اينالانى ءبىر شولىپ قايتايىن دەپ جۇگەنىن الۋعا ۇيگە كىردى. وڭ جاق بوساعادا كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى تۇرعان جۇگەنگە قولى ەندى تيە بەرىپ ەدى، تۋ سىرتىنان بىردەڭە پىس ەتكەندەي بولدى. ارتىنا بۇرىلدى. جاستىق اعاشتىڭ تۇبىندە ماناعى كىشكەنە قۇنداق جاتىر. جۇتىنتىپ شۇبەرەكپەن وراپ قويعان الاقانداي قىزىلشاقا بەتىندە انتەك كوككە اۋەلەپ قالعان كەلتە مۇرىن پىس-پىس ەتەدى. باسىنداعى اق شۇبەرەك تەلپەگىنىڭ استىنان سابالاق-سابالاق مايدا تۇك جىلتىرايدى. شاماسى، قارىن شاشىن وزدەرى السىن»،— دەگەن-اۋ.
تىلەۋ جۇگەندى ۇستاپ شيراق باسىپ ۇيدەن شىقتى. زەينەپ اۋىلدىڭ الدىندا كولدەنەڭ سۇلاپ جاتقان قارا جالعا قاراي جاي باسىپ ۇزاپ بارا جاتقان كۇيەۋىنەن كوزىن ايىرماي ءۇي الدىندا ءالى ءتۇر. جاستار بوپ باس قوساتىن باستاڭعىعا اسىعىپ، اتا-ەنەسىنىڭ اتتانىپ كەتكەنىن كۇتكەن بالا-كەلىندەي، الدەنەگە شىدامسىزدانىپ تۇرعان سىڭاي تانىتتى.
تىلەۋ قارا جالدىڭ باسىنا شىققان سوڭ توڭىرەگىن ءبىر شولىپ شىقتى. شابدار تۇعىر كورىنبەيدى. الگىندە جاڭىل اتتانعان كۇن باتىس جاققا قاراپ ەدى — جىم-جىلاس. بۇل تاراپقا ەشكىم ەشقاشان اياق ءىزىن سالماعانداي. قۇلدي جون قۇلازىپ جاتىر. سوندا جاڭا عانا مۇنىمەن قول الىسىپ قوشتاسقان قارقارا جاۋلىق قارا تورى ايەل ادام با، جوق مۇنىڭ كوزىنە كورىنىپ جوعالعان الدامشى ەلەس پە؟ ايان بەرىپ جۇرگەن قىزىر ما... سوندا الگى جۇتىنتىپ وراپ اكەپ تاستاپ كەتكەن كىشكەنە قۇنداعى شە... الدە ءتور الدىندا باسىر بوپ جاتىپ العان مۇنىڭ كوزىنە قوس كورىنگەنى مە... تىلەۋ اۋىل جاققا بۇرىلدى. جاڭا عانا ءۇيدىڭ قاسىندا نامازدىگەردىڭ كولەڭكەسىندەي بوپ ەربيىپ تۇرعان زەينەپ جوق. تىلەۋ باسىن بۇعا ۇستاپ، ەكى قولىن ارتىنا ساپ، ىلگەرى اياڭدادى. كوپتەن بەرى سىرتقا شىقپاعان، شىققان كۇندە دە ەشتەڭەگە جوندەپ نازار سالماعان ول قاراشانىڭ اۋىپ قالعانىن ەندى بايقادى. ءتۇبىن جەر ارشىپ تاستاعان تارامىس قارا جۋسان تەرىستىكتىڭ ىزعارىنان بۇگەجەكتەپ ءدىر-دىر ەتەدى. جاز بولسا ساعىم شالىپ قىرىق قۇبىلىپ تۇرار كوكجيەك پەردەسىن سىپىرىپ العان جالاڭاش تەرەزەدەي قۇلازىپ قاپتى. بىلتىر ءبىر توپ شال ساۋ ەتە قالعاندا جازعىتۇرىم ەدى. سودان بەرى كوكتەم ءوتىپتى، جاز ءوتىپتى، ەندى، مىنە، كۇز كەلىپ، و دا ءوتىپ بارادى — بۇل سونىڭ ەشقايسىسىن دا بىلمەپتى. ۇيىقتاپ-ۇيىقتاپ بۇگىن ويانعان ادامداي. شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن بىلەتىن مىناۋ ءوڭىردى ءارى تانىپ، ءارى تانىماي ءتۇر. انە بىرەۋ مۇنىڭ قاقپان قۇراتىن قارا قولاتى ەمەس پە... اسىرەسە، كۇزگە قاراي قاراقۇيرىق ىعىپ كەتۋشى ەدى-اۋ. شاماسى، قۇرالايدىڭ سالقىنىنىڭ ءوتىپ كەتكەنى عوي. قىبىرلاپ جۇرگەن ەشتەڭە كورىنبەيدى. و جەر، بۇ جەردەن قۋراعان ادىراسپان عانا قىلاڭىتادى. شابدار بۇل اڭىلجىعان قۇلا تۇزدە نە ءبىتىرۋشى ەدى. جايىلسا، ىعى مەن سۋى مول جيدەلى تەپسەڭگە قاراي جايىلماي ما؟.. تىلەۋ بەتىن سولاي قاراي تۇزەدى. شىنىندا دا، تاعى بولىپ كەتە جازداعان ساياق تۇعىر سۋ جاقتان كەلەدى. اياعى بوس. قۇيرىق-جالدى وشاعان باسىپ كەتكەن. تاقىم تيمەي جىلتىراپ سەمىرىپ اپتى. مۇنى كورگەندە انادايدان قۇلاعىن قايشىلاپ ەدىرەيىپ ءبىراز تۇردى. ءبىراق قاسىنا بارعاندا تىرپ ەتكەن جوق. تەك جۇگەن سىلدىرلاعاندا عانا جىلتىر ساۋىرى كول بەتىندەي ءدىر ەتە قالدى. تىلەۋ شابداردى جەتەلەپ ۇيىنە قايتتى. تايپاق تەپسەڭنىڭ قاق ورتاسىنا قونجيا قونعان قوڭىر ۇيدەن كۇزدىكۇنگى ءسىلتىسى مول بۇتا وتىننىڭ كۇڭىرسىك بۇيرا ءتۇتىنى بۋداقتايدى. كۇندە كۇيەۋى ءبىر جاققا كەتسە بولدى، ءبىر كىرىپ-بىر شىعىپ تىنىم تاپپايتىن زەينەپ بۇگىن تىرپ ەتپەي ۇيدە وتىر. تىلەۋدىڭ كوڭىلى ءبىرتۇرلى قوڭىلتاقسىپ قالعانداي بولدى. شابداردى اۋىلدىڭ جەلكەسىنە اكەپ تۇسادى. سوسىن ءۇيىنىڭ قاسىنا كەپ ءبىراز تۇردى. شيدەن توقىعان شىمىراۋلى ەسىكتىڭ شالعايىن بۇرىنعىداي ەمەس، جۇرەكسىنە كوتەردى. قول باسىنداي قىزىل شاقانى الدىنا الىپ توسىپ وتىرعان زەينەپ بۇل كەلگەندە تىرپ ەتپەدى. تىلەۋ ءوزى شەشىنىپ، شيدەمى مەن تىماعىن كەرەگەنىڭ باسىنا ءوزى اپارىپ ءىلدى. ەكى ەتىگىن ءدۇرس-دۇرس وڭ جاققا تاستاپ، قاق تورگە بارىپ قازديىپ وتىردى. جەل قاقتى بەتىن ءبىر سيپاپ ءوتتى. زەينەپ ءتىپتى بۇل جاققا كوز جۇگىرتپەيدى دە. قولىنداعى ءسابيدى قايتا قۇنداقتاپ، ورنىنان ەپپەن كوتەرىلىپ ويۋلى جاستىق اعاشتىڭ ەتەگىندەگى جەر توسەككە سالدى. جاس بالانىڭ پىسىلداق دەمى قايتا ەستىلدى. زەينەپتىڭ كۇيبەڭى كوبەيگەن. الدەنەلەردى جۋدى، الدەنەلەردى كۇن جاققا اپارىپ ءىلدى. تىرپ-تىرپ كىرىپ-شىعىپ كوپ ءجۇردى. انەۋكۇنگى سويىلعان قىزىل مارقانىڭ ءبىر پۇشپاعىنان ەمىزىك تىكتى. باقىراشقا ءسۇت ءپىسىردى. ونى قانجىلىم قىپ سۋىتتى. الگى ەمىزىككە قۇيدى. قۇنداقتى قايتادان الدىنا الىپ ءسۇت بەردى. ايتەۋىر بۇرىن تىلەۋ كەلگەندە بۇرقىلداپ ءازىر تۇراتىن شاي بۇ جولى تىم ۇزاپ كەتتى.
سودان بىلاي تىلەۋ مىناۋ قوڭىر ۇيدە ءوزىن بوتەن بىرەۋدەي سەزىنەتىندى شىعاردى. قاسى مەن قاباعىن باعىپ وتىراتىن كەمپىرى تاۋىپ العان كۇناكار ايەلدەي بۇعان ءبىر ءتۇرلى قىمسىنا قارايتىن بولىپتى.
«اپىراي، جەتى اتاما تۇگەل ميراس تاز تەلپەكتى مەنىڭ دە كيگەنىم-اۋ!»— دەپ ويلايدى تىلەۋ قاپ-قاراڭعى تۇندە قاپ-قارا تۇڭدىككە قاسقايا قاراپ جاتىپ:—«قۇلازىعان باۋىرىمدى اللا جارىلقاماعاندا، ادام جارىلقاعانى-اۋ...».
سوناۋ جۇرەكتىڭ استىنان لىپ كوتەرىلگەن وتتەي اششى بىردەڭە القىمىنا كەپ تىرەلەدى. شالقالاعان قالپى جاتا بەرەدى. قاراڭعى ءۇيدىڭ ىشىندە بۇنىڭ دا، كەمپىرىنىڭ دە سەسى شىقپايدى. ارالارىنداعى كىشكەنە قۇنداق قانا دامىلسىز پىرىلدايدى.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ زەينەپ توسەكتەن كۇندەگىدەي ەمەس كۇيزەلىپ ءوردى. شاي ۇستىندە دە قاباعى اشىلماي تۇيىق وتىردى. داستارقان جينالعاسىن، قالعان جىلى سۋدى توكپەي:
— شال، كىشكەنتاي بۇگىن قىرقىنان شىعادى. قارىن شاشىن المايسىڭ با؟— دەگەنى. ۇستاراسى مەن قايراعىن الىپ بەردى. تىلەۋ ىلگەرى يىلىڭكىرەپ، قايراق تاسقا بىر-ەكى تۇكىرىپ قويىپ، ۇستارا قايراي باستادى. زەينەپ قۇنداقتى اكەپ الدىنا سالدى. ءبىرىنشى رەت ۇستاعانى ەدى. قولى قالتىراپ، پىسىلداپ جاتقان قىزىل شاقا ءسابيدىڭ باسىنا ۇستارا اپارا الماي داعدارىپ قالدى. سوسىن: «ءبىسسىمىلا!»— دەپ، زەينەپ ءجىبىتىپ قويعان مايسا تۇكتى ءبىر سىپىرىپ ءوتتى. كوزى جۇمىق قىزىل شاقا يەگىن كەمسەڭدەتىپ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى. ومىراۋىن ءبىر جىلى تولقىن كومىپ بارادى. زەينەپتىڭ الگىندە عانا شىتىڭقى قاباعى جازىلىپتى. ءاجىمى قالىڭداي تۇسكەن اقشا ماڭدايدا ءبىر ەرەكشە جارقىل ءتۇر. كۇيەۋىنىڭ تىزەسىنە شيراتىلا ءتۇسىپ جاتقان بۇيرا شاشتى اپ، قولىنداعى ءبىر شارشى ورامالعا ءتۇيىپ وتىر.
— الگى سۋىلداققا دا تيىلىم بولا قالعانىن قاراشى،— دەيدى زەينەپ.—بۇل كۇشىكتىڭ يت كويلەگىن كىم الىپ قاشار ەكەن...
تىلەۋ كەمپىرىنىڭ تاڭ اتپاي نەگە كۇيزەلىپ جۇرگەنىنە ەندى ءتۇسىندى. ۇيىنە قۇدايدىڭ ەن ءيتىنىڭ بىرەۋىن ۇستاماعانىنا سوندا وكىندى. كوپتەن بەرى اشىلماعان جاعى سوندا اشىلدى.
— قينالما، كەمپىر. ءوزىم الىپ قاشامىن،— دەدى. ىرگە جاقتاعى ەتىگىن الىپ كيە باستادى. تەرىس اينالىپ كەتكەن زەينەپتىڭ كوزىنەن كىشكەنە قۇنداققا بىرەر تامشى سەكىرىپ ءتۇستى. قايتا بۇرىلعاندا زامانىندا كورىكتى ايەلدىڭ ميىعىندا كۇلكى تۇردى.
اۋەلى تىلەۋ شىقتى. وعان ىلەسە ءبىر قولىندا قۇنداق، ءبىر قولىندا دومالاق تۇيىنشەگى بار زەينەپ شىقتى. كىشكەنتايدىڭ دا جارىق دۇنيەگە اتاپ شىعىپ وتىرعانى وسى. «ءيا، اتا-بابا!»— دەدى تىلەۋ ماڭدايىن قۇبىلاعا بۇرىپ. سوسىن كەمپىرىنە قولىن سوزدى. زەينەپ يت كويلەككە ورالعان تۇيىنشەكتى ۇستاتا بەردى.
— ءبىسسىمىللا...
قاپەلىمدە وتىرعان ورنىنان قوزعالا قويمايتىن تىلەۋ ەكى قولىن باۋىرىنا الىپ بۇلكىلدەي جونەلدى. ارتىندا كىشكەنە قۇنداقتى قىسا ۇستاعان كەمپىرى كەلەدى. «شىركىن-اي،— دەدى تىلەۋ.— توڭىرەگى مىناداي اڭىلجىعان ايدالا بولماي، بىرىنەن-بىرى اسىرىپ اق ءۇي تىككەن ىزعىنداي ەل بولسا عوي. كەمپىر كەشە كەشتەن بەرى ەرتەڭ بالام قىرقىنان شىعادى دەپ حابار شاشىپ قويماس پا ەدى. كورشىلەردىڭ بالاسى مىنا كۇن شىعار-شىقپاستان بۇلاردىڭ ءۇيىن كەپ قاماماس پا ەدى. مىناۋ قىزىل شاقا ينەنىڭ كەزىنەن وتەتىندەي ەتىپ، جۇيرىك تە جىلدام بولسىن دەسە ماڭايداعى ەڭ ءتاۋىر تازىنى، توڭىرەگىندەگىلەرگە ايبىندى، ازۋلى دا قارۋلى بولسىن دەسە، ەڭ جاقسى جاۋباسار توبەتتى تاۋىپ اكەپ، ءبىر تەنتەك تايداي تۋلاتىپ ۇستاپ ءتۇر ماس پا ەدى. ءاۋىل-ۇيدىڭ ۇلكەنىن تۇگەل جيىپ، الدارىنا داستارقان جايىپ، باتالارىن الىپ، قاۋمالاسىپ سىرتقا شىقپاس پا ەدى. ارپالىسىپ تۇرعان ارلاننىڭ مويىنىنا يت كويلەكتى اپارىپ بايلاماس پا ەدى. سوندا جاۋداي جاعالاسىپ تۇرعان يت ءبىراق اتىپ جوعالار ەدى. اۋىلدان شىعانداي شىعىپ ماڭ دالاعا ماڭىپ-ماڭىپ بەرەر ەدى. وكشەلەرى جىلتىراعان وڭشەڭ قارا بورباي سوڭىنان قيقۋ سالىپ قۋا جونەلسە-اي... ۇزاي بەرسە، ۇزاي بەرسە... كوز تالدىرار ساعىمعا سىڭسە بارىپ... «بالانىڭ ادىمى ۇزىن، ساپارى وڭ بولادى ەكەن. الگى يت شىعىنىپ كەتتى عوي»،— دەسە، كۇن بەتتەگى كوزدەرى جاساۋراي سىعىرايا قاراپ تۇرعان قاريالار. «جۇرگەن جەرى جيىن-توي بولادى ەكەن. قۋعىنشىلار كوپ بولدى عوي»،— دەسە، يەگى قالتاقتاعان كارى اجەلەر. «انە، انە، قۋىپ جەتىپتى. قايتىپ كەلەدى!»— دەپ شۋ ەتسە، اۋىلدىڭ قىسقا ادىم قارا دومالاقتارى. «اپىراي، قۋىپ جەتكەن ءبىزدىڭ جامان قارا بولعاي دا. يت كويلەگىن شەشەسىنە تايعا ساتار ەك»،— دەسە الدىمەن سويلەيتىن الپاۋىز قاتىن. «تايدى ايتاسىڭ، مەنىڭ بالام قۋىپ جەتسە، يت كويلەكتىڭ اقىسىنا قايناعاعا كۇمىستەن قاپسىرماسى مەن القا سوقتىرام»،— دەپ قوسارلانسا، كوزى جايناقتاعان ءسانقوي قاتىن. «ءبىزدىڭ ۇزىن سيراق تۇرعاندا كىم قۋىپ جەتۋشى ەدى. ايتپادى دەمەڭدەر، يت كويلەكتى شەشەيدىڭ تۇلكى ىشىگىنە ساتام»،— دەپ قىستىرىلسا، الدىن وراپ كەتكەندەرگە شامىرقانعان داۋكەس قاتىن.
تۇيىنشەكتىڭ ىشىندەگى ءدامدى جول-جونەكەي جەپ الىپ، يت كويلەكتى توبەلەرىنە جەلبىرەتە كوتەرىپ قارا سيراقتار دا جەتەر ەدى. سول ارادا ولار كەمپىرىمەن تۇرا قالىپ ساۋدالاسار ەدى. ولار قالاعاندارىن الىپ جونىنە كەتەر ەدى، قالعاندارى وپىر-توپىر ۇيگە كىرەر ەدى. ەندى ەركەكتەر جاعى وجەڭدەسسىن كەپ. نارەستەنىڭ قارىن شاشىن الامىز دەپ جولعا تالاسىپ تۇرىپ السىن ىرعاسىپ.
— باتىر بولسىن دەسەڭدەر، ارۋاق اتتاماڭدار، جول مەنىكى،— دەسىن بىرەۋى ەجىرەيىپ.
— وق كومەي، وراق اۋىز بي بولسىن دەسەڭدەر، ءبىزدىڭ بابالاردىڭ ارۋاعىن سىيلاڭدار،— دەسىن ەكىنشىسى شىرەنىپ.
— ىرىس پەن داۋلەت ءبىتسىن دەسەڭدەر، بابام باباڭنىڭ اسىنا ەلۋ قوي، بەس تاي، بەس سابا اپارعان ماعان جول بەرەسىڭدەر،— دەپ كۇدىرەيسىن ءۇشىنشىسى.
— اۋ، اۋ بارماعىنان بال تامعان، قىلىشىنان قان تامعان ءوز تۇقىمى كىمنەن كەم. ءبارىڭ دە ەمەس، اكەسىنىڭ ءوزى السىن،— دەپ قىستىرىلسىن كەتىك ءتىس، كوبىك اۋىز ءبىر جالباقاي.
— قوي، ونان دا كەسىگىن ۇلكەندەر ايتسىن،— دەپ توقتاتار ەدى سوندا بىرەۋى كوزدەرى قىپ-قىزىل، كەڭىردەكتەرى سالا قۇلاش وڭشەڭ داۋكەستەردى...
قۇلاعىنا ابىر-جابىر ءۇن كەلە مە قالاي. بىرەۋلەر قارق-قارق كۇلىسە مە قالاي. توڭىرەگىنە كوز تاستاپ ەدى — سول باياعى قۇلازىعان قۇماق جون. ءار جەر-ار جەردەن ارا كىدىك قاراۋىتقان سەلدىر يتسيگەك. قالبالاقتاپ الدارىنا ءتۇسىپ العان ءوزىنىڭ ەرەڭ-سەرەڭ كولەڭكەسى. ءشوپ باسىن دىردەكتەتىپ ىزعىرىق جەل تۇرىپتى. بالاعا سۋىق تيگىزىپ الماسا جارار ەدى. قۇنداق قۇشاقتاعان كەمپىرى كوش جەردە قاپتى. اۋىلدان قارا ءۇزىپ شىعىپتى عوي. وسى دا جەتەر.
تىلەۋ اياڭعا كوشتى. جۇرەگىنىڭ اتشا تۋلاپ تۇرعانىن ەندى بارىپ اڭعاردى. جولىن كەس-كەستەپ كەلەكە قىپ كەلە جاتقان ەربەڭ كولەڭكە دە جۇرىسىنەن جاڭىلىپ قالتاقتاي بەرەدى. كەمپىرى قۋىپ جەتىپ قولىنداعى تۇيىنشەككە جارماستى. كەمپىر، شال، ءوز يت كويلەگىن ءوزى قۋعان قىزىل شاقا ءسابي اياقتان تارتقىلاعان مايسا قۇماق پەن كەۋدەدەن يتەرمەلەگەن وكپەك جەلدەن دىڭكەلەرى قۇرىپ، قارا تەپسەڭدە قاراۋسىز قالعان قۇرىم ۇيگە سۇرە جىعىلدى.
تىلەۋ ەندى كىشكەنە قۇنداققا نازار اۋداراتىن بولدى. ءبىر جاققا بارىپ قايتسا، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە، جاستىق اعاش جاققا كوز تاستايدى. پىس-پىس ءتامپىش مۇرىندى كورگەن سوڭ بارىپ، بەلىن شەشەدى. بىردە شاڭىراققا قاراپ جاتقان كىشكەنە جانار ەسىكتەن ەبىل-سەبىل كىرىپ كەلگەن تىلەۋگە تۇسپەسى بار ما؟ قاۋدىرلاق تونىنان، قالقيعان تىماعىنان، مۇز قاتقان ساقال-مۇرتىنان قورىقتى ما؟ شاراسىنان شىعا ادىرايىپ كەتكەنى. بۇل جالما-جان تەرىس اينالدى. سودان بەرى تابالدىرىقتان اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ ارەڭ اتتايدى. بۇل ءۇيدىڭ ەندىگى ءامىرشىسى — سول جۇدىرىقتاي قىزىل شاقا: سول ويانىپ كەتپەسىن. سول شوشىماسىن. سونىڭ قارنى اشپاسىن. سوعان سۋىق ءتيىپ قالماسىن...
زەينەپ تە ىسكە شۇقىنعاندى ۇمىتتى. تۇزدەگى شارۋا تۇپ-تۇگەل تىلەۋدىڭ موينىندا. مالدى سول قارايدى. وتىندى سول اكەلەدى. قورانىڭ استىن سول اۋدارادى. قورباڭ-قورباڭ كىرىپ شىعادى دا جۇرەدى. بۇرىن قاڭتار تۋا-اق تورىنە بىرەۋ قولامتا توسەپ قويعانداي وتىرا المايتىن. قولدارىنداعى ون شاقتى جايدىقتىڭ شارۋاسى ايەلىنەن اۋىسپايدى. بۋلىقتىڭ اۋزىندا تۇرعان سۇمەلەك ىسقا تەلمىرىپ قاشانعى جاتادى، وقتىن-وقتىن اتىنا ءمىنىپ ءبىر اۋىق توڭىرەكتى كەزىپ قايتادى.
سارى اياز بەن اپپاق قار بۇل ماڭايداعى تىرشىلىك سىبدىرىن تۇپ-تۇگەل جۇتىپ قويعانداي. جىم-جىرت تىنىشتىق قۇلاعىڭدى جەپ، ميىڭدى زەڭىتەدى. سول بۇكىل القاپتى الباستىداي ايقارا باسىپ جاتىپ العان تىسىم تىنىشتىقتى كۇتىرلەتە ۋاتىپ، وز-وزىنەن ءتىس قايراپ، ايبات شەككەن كۇرتىك قاردى كۇرت-كۇرت ومىرىپ، و قىراڭعا دا، بۇ قىراڭعا دا كوتەرىلىپ، جان-جاقتى شولىپ ۇزاق تۇرادى. كوزىنە ەشتەڭە ىلىكپەيدى. كول-كوسىر داليعان تۇلدىر كەڭىستىك بەدىرەيىپ جاتىر. ەگەر باسى قارايىپ بۇل جۇرمەسە، مىناۋ ۇلان-اسىر جازيرا تىرپ ەتكەن تىرشىلىك نىشانى جوق، اق كەبىنگە وراپ تاستاعان ءولى مۇردە سياقتى. اۋىق-اۋىق ءبىر سەندەلىپ قايتپاي، ۇيدە بۇعىپ جاتىپ السا، كۇپىرلىك بىردەڭە ىستەپ قويعانداي، قاراپتان-قاراپ وتىرىپ، كوڭىلى كۇپتى بولاتىنى دا سوندىقتان-تۇعىن. وعان ءوزىنىڭ وسى ءبىر بەتالدى قۇلادۇزگە قاڭعىپ-قاڭعىپ قايتقانى سوناۋ قارا جەردىڭ استىندا الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان اتا-بابانىڭ كوزدەرىنە تۇسەتىندەي كورىنەدى دە تۇرادى. ولار مۇنى قاشان سىرتقا شىعار ەكەن دەپ توسىپ جاتاتىنداي. بۇل شىققاندا تۇياعىمىز بار ەكەن عوي، ءتىرى ەكەن عوي، باياعىدا قانقاساپ بوپ كەسكىلەسىپ ءجۇرىپ يەلەنگەن ەن قونىسقا يە بوپ ءجۇر ەكەن عوي دەپ، ورىندارىنان ءبىر-بىر اۋناپ تۇسەتىندەي. ەگەر مىناۋ ۇشان دالادا ءوز ۇرپاقتارىنان ەشكىمدى كورمەسە، ارۋاق ەكەش ارۋاقتار دا: «اپىراي، از كۇن تىرشىلىگىمىزدە ەل دەپ، جەر دەپ شىبىن جانىمىزدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، تالاي-تالاي تاۋەكەلگە بەل بۋعانىمىز، ۇرپاق تاتار ىرزىق پەن ۇرپاق كورەر قىزىق ءۇشىن دەپ جارعاق قۇلاعىمىز جاستىققا تيمەي كۇنى-تۇنى تىرتاڭداعانىمىز قۇر بەكەر اۋرەشىلىك بولعانى ما»،— دەپ اپشىپ قالاتىنداي. اق تاۋدى ايىرىپ، قارا تاۋدى قايىرماعانمەن، قوي سوڭىندا كىش-كىشتەپ جۇرسە دە، اتا مەكەنىندە باسى قارايىپ ۇرپاعى جۇرگەنىنەن عانيبەت نە بار دەيسىڭ؟! ەندەشە مۇنىڭ تەمىر تىقىتىپ، قاقپان قاراپ، ازعانتاي جاندىقتى قايىرمالاپ، كىرىپ-شىعاتىن بەي-بەرەكەت قىبىر-جىبىرى دا مىناۋ تۇك كورمەگەندەي بەدىرەيىپ جاتقان بەيتاراپ كەڭىستىكتىڭ بەتىندەگى ەڭ ءبىر ماعىنالى ءىس بولعانى عوي. بالالاردىڭ ارتتاعى ۇرپاققا قالدىرار ەڭ ۇلكەن مۇراسى تىرشىلىك الدىنداعى ادالدىقتان اسقان قانداي ەرلىك كەرەك! ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماي، ءوز ىرزىعىن ادال ايىرعان كۇندەلىكتى ۇيرەنشىكتى بەينەتى كۇيبەڭ تىرشىلىك دەپ كۇپسىپ سويلەيتىنىمىز بەكەر ەكەن دە. دۇنيەنىڭ بەرەكەسى اركىمنىڭ ءوز وتان، ءوز شاڭىراعى، ءوز ولەڭ توسەگىندە ءۇبىرلى-شۇبىرلى ءوز اۋلەتىنىڭ قامىن جەپ، باسقانىڭ باعى مەن ىرزىعىنا كوز الارتپاي، ءوز ناپاقاسىمەن ءوزى بوپ، ءوز كۇيبەڭىمەن ءوزى جۇرگەندە ەمەس پە. ءار پەندە اۋەلى ءوزىنىڭ قاراقان باسىنىڭ قامىن وسىلاي ادال كۇيتتەمەسە، مىناۋ قارا جەردىڭ ەتىنە ەشتەڭە تۇسپەس ەدى. ارتتاعى ۇرپاققا، ەڭ بولماسا جارىق دۇنيەنىڭ باس-اياعى سەنىڭ، ءبىر كىشكەنتاي عۇمىرىڭمەن تامامدالمايتىنىن، قاراپ ءجۇرىپ تىنىسىڭ تارىلىپ، پەندەلىكتىڭ بۋىنا پىسكەنىڭدە سەنەن بۇرىن دا تالاي ەكى اياقتى وتكەنىن، سەنەن كەيىن دە تالاي ەكى اياقتى مىنا سەنىڭ كەبىڭدى كيەتىنىن ەسىڭە سالىپ اشقاراق ءناپسىنى قاناعاتقا، اداسقاق كوڭىلدى ءتاۋباعا شاقىرار مولا ەكەش مولا دا قالماس ەدى. شىركىن، تەك تىشقان ەكەش تىشقان دا تىرنەكتەپ جيعان ىرزىعىن تولىمەن بىرگە ءبولىسىپ جاتقاندا ادال تەرىڭدى توگىپ تاپقان ءدام-تۇزىڭنىڭ شەتىنەن جىرىپ بەرىپ ءوسىرىپ، ەرتەڭ قارا جەر بەتىندەگى ءوزىڭ بىتىرە الماي بارا جاتقان كوپ كۇيبەڭدى امانات ەتىپ ارتىڭا تاستاپ كەتەر پەرزەنت ەرمەگەنى وسى ءجۇرىس-تۇرىسىڭنىڭ ءبارىن قارا سۋعا تەرىس اققانداي تۇك مانسىزدەندىرىپ جىبەرەدى ەكەن.
ول جەر كەپەسىنە ەڭسەسى جىعىلىپ، ءبىر ءتۇرلى قۇلازىپ ورالار ەدى. سوسىن تاعى دا ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ۇيىنەن ءبىر قادام اتتاپ شىقپاي بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الار ەدى. ال ءقازىر تاڭنىڭ اتۋى، كۇننىڭ باتۋى تاۋسىلمايتىن جىبىر-جىبىر ءجۇرىس. بۇرىن ءبىر شىققان سوڭ قاشان كۇن كەشكىرگەنشە جولاماي قوياتىن جەر قازباسىنا ەندى قايتا-قايتا باس سۇققىسى كەلەدى دە تۇرادى. ءبىر كەلسە كەمپىرى قازاندىقتىڭ الدىندا شىلاپشىنعا قىزىل شاقانى توسىپ وتىرادى؛ قايتا ورالىپ سوقسا قىزىل شاقانى تىر جالاڭاشتاپ قۇيرىق مايمەن سىلاپ وتىرادى؛ تاعى ءبىر باس سۇقسا، قىزىل شاقانىڭ ءتامپىش مۇرنىن كوككە بەرىپ پىس-پىس ۇيقى سوعىپ جاتقانى...
ءبىر كۇنى قورانىڭ سىرتىنان اق قالا ءۇيىپ، ۇيگە كىرسە زەينەپ بالانى الدىنا الىپ ەمىزىپ وتىر. ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر كورىنىپتى. تۇمسا بوسانعان كەلىنشەكتەي دۋ قىزارىپ، ومىراۋىن قالقالاي بەردى. قىزىلشاقا دا قاراقۇلاقتانىپ قالىپتى. بۇعان قاراپ قىزىل يەگىن كورسەتىپ، ىرجيىپ كۇلەتىندى شىعارىپتى.
— تفۋ، اتاڭا نالەت جامان نەمە...
اۋزىن جابا قويدى. جاس بالا مەن جاس بوتاعا نازار توقتاتپاۋشى ەدى. «كۇمىس سوققان سۇپ-سۇر نەمەسىڭ، سەنىڭ كوزىڭنىڭ سۇعى بار شىعار»،— دەيتۇعىن كۇدەرى. سول ەسىنە ءتۇسىپ، دەرەۋ ەڭكەيىپ، كەبەجە استىنان بىردەڭە قاراپ كەتتى.
سول جىلعى قىستىڭ قالاي وتكەنىن دە اڭداماپتى. ءبىر كۇنى جەردىڭ قارايىپ قالعانىن كوردى. ەندى بىردە اتىن كوزدەي شىقسا – باۋرايلارعا تەبىندەپ كوك ءبىتىپتى. كىشكەنتاي ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ ءتور الدىندا وتىرادى دا قويادى. سىرتتان بۇل كىرىپ كەلگەندە، قاپەلىمدە كوزى بۇرىشتانىپ كەتەدى. سىرت كيىمىن، بوركىن شەشكەندە بارىپ تانيدى. ىرجىڭ ەتىپ، ەرنىن بۇلتيتىپ، توقتىق تارتادى.
ول ءبىر قۇدايدىڭ بەرگەن جىلى بولدى. قولىنداعى جەتى ساۋلىقتىڭ ۇشەۋى ەگىز تاپتى. ءومىرى ەركەك بوتالايتىن ىنگەن قاڭباقتاي ەلپىلدەگەن ۇرعاشى بوتا تۋدى. قۇم اراسىنىڭ بيدايىعى مەن ەركەگىنەن ۇساق جاندىق كورىنبەيدى. تۇمسىعىڭدى قايدا توسساڭ دا — ءون بويىڭدى ەلتىتەر راقات ءيىس كەلەدى. «تاۋبە، تاۋبە!»— دەيدى تىلەۋ.
— ءبارى دە مىناۋ جامان نەمەنىڭ ىرىسى عوي! جامان نەمە مۇنى قاپىسىز تانيتىن بولدى. تاڭ اتپاي جاتىپ بەسىكتەن شەشىلەدى. تاڭ اتپاي جاتىپ مۇنىڭ قوينىنا سالىنادى. كىپ-كىشكەنە ساۋساقتارىمەن ساقالىنا جارماسادى. بۇل تاماعىنا مۇرتىن تيگىزىپ قىتىقتاسا، سىلقىلداپ كۇلەدى. سودان الدىنان تۇسپەيدى. شارۋاسى بولىپ، سىرتقا شىعىپ بارا جاتسا، قىڭقىلداپ جىلاپ قالادى. سودان با، تىلەۋ ءبىر جاققا بارسا، قاشان ۇيىنە جەتكەنشە اسىعادى. كىرسە-شىقسا:
— ءتفا، ءتفا! تەك امان بولعاي!— دەپ ىشتەي ءتاۋبا قىلادى. شىلدە تۇسە كۇن قاتتى ىسىپ كەتتى. مايسا قۇماق قولامتاداي كۇيدىرىپ اياق باسقىزبايدى. ءۇي ءىشى قۇرىم ساسىپ تۇر. زەينەپ بەسىكتىڭ ماڭىنا قايتا-قايتا سۋ شاشادى. ءبىراق ءا دەگەنشە كەۋىپ قالادى. ءبىر كۇنى ءسابي قاتتى قىزۋلاپ شىقتى. ءون بويى البىراپ، ەكى كوزىن اشا المادى. انا سۇتىنەن ەرتە ايىرىلىپ، ەمىزىك ەمگەن ءالجۋاز نارەستە شىلدە تۇسپەي اۋالاپ قالعان ءتۇرى بار. ازەر-ازەر ەستىلەتىن ىڭقىلداق دىبىس ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى. تىلەۋ ۇيگە سيىپ وتىرا الماي، سەندەلىپ كەتتى.
ءۇي سىرتىنداعى شوشالاداعى كوپ قاقپاندى قانجىعاعا وڭگەرىپ اۋىل الدىنداعى اجىرىعى قالىڭ قارا قولاتقا تارتتى. قاراقۇيرىقتاردىڭ سۋعا كەلەتىن جولى مەن تالما تۇستە كولەڭكەلەپ جاتاتىن قالقا-قالتارىسىنا قاقپان قۇردى. ول جىلى اڭ دا ىعىپ كەتكەن-دى. تىلەۋ قانجىعاسىنداعى قاقپانداردى تۇگەل قۇرىپ بىتكەنشە، ەكى قۇرت ءمۇيىز تەكەشىك قاندى اۋىزعا ىلىگىپ تە ۇلگەردى.
— شۇكىر-شۇكىر!— دەپ قويدى تىلەۋ، ەكەۋىن بۇلقىنتىپ تىرىلەي بوكتەرىپ جاتىپ. ءتۇس قايتا ۇيىنە جەتتى. كىشكەنتايدى تىر جالاڭاش شەشىندىردى. تىلەۋ ءتورت اياعىن تاس قىپ بۋعان قاراقۇيرىقتى تاس توبەسىنە كوتەرىپ اپارىپ، كەڭىردەكتەن ورىپ كەپ جىبەردى. ساۋ ەتە قالعان باۋىزداۋ قان جاس بالانىڭ ءتانى نە تيگەندە كۇيگەن باۋىرداي دىردەكتەپ ۇيىپ ءتۇستى. سوسىن جەلىركەمەيتىندەي قىپ قىمتاپ وراپ، ءتور الدىنا جاتقىزدى. سول-اق ەكەن، ەرنى كەزەرىپ جاتقان كىشكەنە ءسابي بۇرشاق-بۇرشاق تەرلەسىن-اي كەپ. تىلەۋ جۇدىرىقتاي تورسىق شەكەدە شۇپىرلەپ وز-وزىنەن ءونىپ جاتقان ءمولت-مولت ءمولدىر تامشىلارعا ەمىرەنە قاراپ قويادى. «قوزىنىڭ قانى جاس بالاعا اۋىرلاۋ ەدى. قاراقۇيرىقتىڭ جىلى قانى تۇلا بويىنداعى قىزعىندى ءقازىر-اق سورىپ الادى». ەكى تەكەشىكتى ەندى جايعارىپ بولا بەرگەندە قۇداي ايداپ كۇدەرى كەلە قالعانى. اماندىق جوق، ساۋلىق جوق، بىردەن:
— بيىل ءشوپ بىتىك. اللا قوسسا، كولحوز ەكى جىلدىق پىشەنىن ءبىر-اق جيىپ الادى،— دەپ كۇپىلدەي كىردى. تابا تولى قىزىل شوق پەن دىزىلداعان قارا شاينەكتى ورتالارىنا اپ، شايعا وتىرىسىپ ەدى، ءۇي سىرتىنان تاعى دا ءدۇسىر شىقتى.
— اۋ، حابارلاسقانداي كىم بار؟
— ە، كىم بولساڭ دا، كىرە بەر!— دەدى اۋزى جىلدام كۇدەرى، ءۇي وزىنىكى ەمەستىگىنە قاراماستان. ءدۇرس ەتىپ الدەكىم اتتان ءتۇستى. شي ەسىك سەرپە اشىلىپ، جالبىر قۇلاق قارا تازى سالاڭ ەتىپ كىرىپ كەلدى. سول بەتىمەن تورگە اتىلىپ، كۇدەرىنىڭ قاسىنا جەر باۋىرلاپ جاتا كەتتى. ماڭدايشانى يىعىمەن ءىلىپ اكەتەردەي بوپ ەڭگەزەردەي بىرەۋ كىردى.
— اسسالاۋماعالايكۇم!
— الىكىسالەم! سالەمشى بولساڭ تورگە شىق. بەيتانىس قوناق يتىنەن تومەن وتىرا بەرىپ، سولق ەتكىزىپ ەتىگىن شەشتى، زىرك ەتكىزىپ بوساعاعا تاستاي سالدى.
— بايبىشە، انە ءبىر اعارىپ جاتقان يزەننىڭ كۇلى-اۋ. بەرى اپكەلشى ءوزىن،— دەدى توستاعانداي قىپ-قىزىل كوزىن تاباداعى شوققا قاداپ. ءىشى بۇلتيعان كوك قالتا سۋىردى. الاقانىنا تەمەكى توكتى. وعان شىنى اياقتىڭ تۇبىنە سالىپ ۇسىنىلعان يزەن كۇلىن قوستى. ۇستىنە ءبىر تۇكىرىپ، ءناپ-نان باس بارماعىمەن الاقانىنداعى ناسىبايدى تىسىرلاتىپ ۇگە جونەلدى.
— ءيا، قايىرلى قونىس بولسىن!— دەپ قويادى اراسىندا.
— ايتقانىڭ كەلسىن! زەينەپ شاي ۇسىندى. قوناق دەنەسى سەكىلدى ءتورتباق شومبال باسىن كوتەرىپ، شارداي بەتىن ەكى سامايدان تومەن تۇتاسا وراپ جاتقان تىپ-تىعىز بۇيرا قىلشىقتى وپىرا-جاپىرا ءبىر سيپاپ قويدى.
— بايبىشە، كىدىرە تۇر. جوق قاراپ ءجۇرىپ سوققان قازاقتىڭ دا ەكى شاي، ءبىر ەت سىباعاسى بار شىعار. ماعان قاراماي ىشە بەرىڭىزدەر. امان بولسا ءوزىمنىڭ سىباعالى شايىم دا كەلەر،— دەپ قولىنداعى ناسىبايدى اۋزىنا ءبىر-اق ىتقىتتى.
زەينەپ اڭ-تاڭ. تىلەۋدىڭ استىڭعى ەرنى ءبىر بۇلك ەتتى. كۇدەرىنىڭ قيتىقتانىپ قالعان سىڭايى بار. وعان قاراپ جاتقان كۇيەك ساقال جوق، ارقاسىن جۇككە تىرەپ جايلانا جايعاستى. يىق تۇسىنان ءتىلىن سالاقتاتقان قارا تازىنىڭ تۇمسىعىنان قاعىپ ءارى بۇردى. ءيتى ىرگەگە جاتا كەتتى. تىلەۋ مەن كۇدەرى شاي سوراپتايدى. بەيساۋبات قوناق اياعىن قاپتالعا سوزىپ، «ءيا، اللالاپ» ەسىنەپ قويدى.
جاراتىلىس مىنا مەيماندى جاراتقاندا يا مىناۋ تىلەۋگە ۇقساپ، ىشتەي ماساتتانىپ، يا مىناۋ كۇدەرىگە ۇقساپ قىرىستانىپ وتىرعان ءتۇرى بار. نە دە بولسا، ول ونشا قىرناپ، جونىپ، ەگەپ، بەزەپ الەك بولماعان، ولاق قاتىن يىرگەن دومالاقتاي دومبالداي، دوعالداي سالعان. كەسپەكتەي-كەسپەكتەي ەكى اياعى جەر-كوككە سيار ەمەس. بۇكىل وڭ جاقتى ءبىر ءوزى تولتىرىپتى. دەنەسى دە سول قوس كەسپەكتىڭ ۇستىنە قونجيتا سالعان ءزىلباتپان قانار سياقتى. ال ەندى دومبال دەنەگە قوندىرىلعان دومبال باستا دا دۇرىستاپ مۇسىندەلگەن ەشتەڭە جوق. ات شاپتىرىم اي جازىق ماڭدايدى قيعان جومارت تابيعات مۇرىنعا كەلگەندە ساراڭدىعى ۇستاپتى. كەلتە مۇرىنعا تاپ اناداي كەڭ تاناۋدىڭ كەرەگى قانشا ەدى؟! تاڭىرايىپ قاپتى. الاقانداي ەكى كوزى وڭمەنىڭنەن ءوتىپ بارادى. ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ نە ويلاپ وتىرعانىندا شارۋاسى جوق، تابالدىرىقتىڭ الدىنا وقتىن-وقتىن تۇكىرىپ قويادى. شىنى اياقتى اۋەلى تىلەۋ توڭكەردى. سوسىن ءبىرازدان سوڭ بارىپ كۇدەرى توڭكەردى. قىرىستانىپ وتىرعان كۇدەرى ەندى وسپادارسىز مەيماننان ءسوز تارتقىسى كەلدى.
— ءيا، قوناعىم، تانىسا وتىرايىق، نىسپىڭ كىم، قاي اعايىنسىڭ؟
— ءجونىمدى سۇراماي، تەگىمدى سۇراپ، قۇدا تۇسەيىن دەپ پە ەڭ؟
— ايتپاي-اق قوي، تانىدىم. ادىراڭداعانىڭا قاراعاندا، اداي ەكەنسىڭ.
— ءدال ءوزى.
— ەندەشە، تۇيە جوعالتىپ جۇرگەن شىعارسىڭ؟
— جوق، قۇم اراسىندا كەسىرتكە ساناپ وتىرعان ءالىمنىڭ جامان ەكى شالىنا سالەم بەرە كەلدىم. تىلەۋ مىرس ەتتى. كۇدەرى كۇرەڭىتىپ الدى.
— ءالىم، نەمەنە، جيەنىڭ بە ەدى، ناعاشىڭ با ەدى؟
— بولسا بولار دا قويار. قالماق پەن تۇرىكپەننىڭ قىزىن اتىنا وڭگەرىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شالدارىنىڭ ەسىندەگى ءالىمنىڭ قىزىنا قىرىندامادى دەيسىڭ بە؟ ەندى كۇدەرىنىڭ دە مۇرتىنا كۇلكى ءۇيىرىلدى.
— ءبىزدىڭ شالدار دا ەسەسىن جىبەرمەگەن سياقتى. جارىقتىق ءبىزدىڭ شەشەمىز دە ادايدىڭ قىزى ەدى.
— ءتايت ءارى... بىزگە بىتكەن جيەن سەن سەكىلدى ايران جالاعان مىسىققا ۇساپ جىلميىپ تۇرمايدى. باياعىدا ەكى تەڭىزدىڭ اراسىن ەرەۋىلدەتكەن ەسەتىڭ بار ەمەس پە، ءبىزدىڭ جيەن، انە، سول. شىنتاقتاپ جاتقان كۇدەرىنىڭ يىعىنداعى شاپانى تومەن سۋسىپ كەتتى. سەلك-سەلك كۇلەدى. ال تاڭقى تاناۋ قوناقتىڭ بىلق ەتەر ءتۇرى جوق. بىجىلداعان قارا شاينەكتەن مۇرنىڭدى جارىپ ادەمى حوش ءيىس بۇرقىرايدى. كۇدەرى قايتا تۇردى. قايتادان داستارقان جاسالدى. قوناق ىستىق شىنى اياقتى ءۇش ساۋساعىنىڭ ۇشىنا قوندىرىپ اپ ىسىلداپ تارتىپ وتىر. اۋەلى كوزىنىڭ اينالاسى تەرشىدى. سودان سوڭ جەلكەسىندەگى قۇج-قۇج جىلعالار دىمدانا باستادى. ءبىر ۋاقىتتا بارىپ اي تاقىر ماڭدايدا ءمولت-مولت شىعا كەلگەن كوپ تامشى بىر-بىرىنە قوسىلىپ تومەن شۇبىردى. بوركىنىڭ ىشىنە سالىپ العان كولدەي ورامالىمەن قايتا-قايتا سۇرتىنە بەرەدى.
جاڭا عانا قانىپ العان كۇدەرى قاشانعى ءىشسىن. شىنى اياعىن توڭكەرىپ، تورگە شەگىنىپ، شاپانىن يىعىنا تارتىپ، قايتا قيسايدى. ءارى جاتتى، بەرى جاتتى، ءبىر ۋاقىتتا:
— اۋ، ناعاشىەكە-اۋ، كونىڭ كەۋىپ قالىپتى عوي،— دەدى. تاڭقى تاناۋ قوناق ۇندەمەدى. كۇدەرى ەندى تىلەۋگە بۇرىلدى.
— اپىر-اي، بۇلاردىڭ تۇيەلەرى قانشا سۋ ىشسە، وزدەرى سونشا شاي ىشەدى دەگەن ءسوز راس ەكەن-اۋ. قوناق تەرىن ءسۇرتىپ جاتىپ، ءبىر مىرس ەتتى. ءبۇيىرلى قارا شاينەك سارقىلعاندا بارىپ، الدىنداعى داستارحاننىڭ شەتىن قايىردى. قونىشىنان شاقشا سۋىردى.
— اۋ، الدىڭا جايىلعان داستارحانعا باتاڭ قايدا؟ باياعى ءىزىم شايىردىڭ قاشاعانمەنەن ايتىسقاندا: «قور بولعان ادايلارعا ەسىل ناماز» دەپ جۇرگەنى راس بولماسىن. قۇدايدان ءبىر كۇن بۇرىن تۋعان ءبىزدىڭ ناعاشىلارىمىز باتا-ساتاڭدى نەعىلسىن،— دەپ كۇدەرى تاعى قاعىتتى.
— شايىڭا باتا جاساتىپ، قازانىڭ شاعىلىپ وتىر ما؟ قارا قازاننىڭ بۋىنان باسقاعا باتامدى تارك ەتەر جايىم جوق.
تىلەۋ كوزىنەن جاس اققانشا كۇلىپ، سەلكىلدەپ جاتقاندا، قوناق تاعى دا ءبىر الاقان ناسىبايدى، تىلىنە باسىپ ۇلگەردى. كۇدەرى جامباستاپ جاتقان دا قويعان. كەڭىردەگى سورايىپ، قاققان قىزىقتاي قادالا قالىپتى.
— ناعاشىەكە، سىزدەردى قىزدان تۋعان دەگەن نە اڭگىمە؟ تاڭقى تاناۋ قوناق كوزىنىڭ قيىعىنا قۋاقىلىق جۇگىرىپ، شىرت تۇكىرىپ قويدى.
— جالبىر بالاق، سابا قۇرساق جامان قاتىننان تۋعاننان قۇداي ساقتاسىن. تار قۇرساعىن كەڭىتىپ، تاس ەمشەگىن ءجىبىتىپ، قىزدان تۋساق، نەسى ايىپ؟ وزدەرىڭىز شىعارعان وسەككە وزدەرىڭىز سەنسەڭىزدەر، وڭ جاقتاعى اپالارىڭا يە بولا الماعان اتا بابالارىڭىزعا وكپەلەڭىزدەر. شاڭىراق كەنجەگە قالاتىن ءۇردىس بويىنشا بەكارىسقا، ودان بايۇلىنا، بايۇلىنان ادايعا قالعان التى الاشتىڭ شاڭىراعىنا ءسوز تيگىزسەڭىزدەر ودان ءبىزدىڭ نەمىز مۇقايدى،— دەپ الاقانىنداعى ناسىباي كۇلىن الاشانىڭ ءبىر پۇشپاعىنا ۇيكەپ قويدى.
— قوي، ناعاشىەكە، ساعان داۋا جوق ەكەن. سەنى قاعىتام دەپ وتىرىپ، ارۋاققا ءتىل تيگىزىپ الارمىز. ءارى بارماي-اق قويالىق.
— قويساق، قويالىق...
— جول ءجۇرىپ كەلەسىڭ عوي، تىنىشتىق بولادى دەي مە، نە ەستىگەنىڭ بار؟
— سەندەي قىرشاڭقىلاردىڭ كوزى قۇرىماي تۇرىپ، تىنىشتىق بولۋشى ما ەدى. ءبىر ەلدە سوعىس بولىپ جاتىر دەدى عوي بالالار.
تىلەۋ سەلك ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى. كۇدەرى كەلەلى اڭگىمەگە ەندى جەتكەندەي قومدانىپ وتىردى.
— وسى چان كاي شيدەن حابار بولماي كەتتى عوي؟
— شورتۋىم ءبىلىپ پە؟— دەدى قوناق.— انانى ۇستايتىن قايسىڭ ەدىڭ. يەگىمەن كەرەگەنىڭ باسىنداعى دومبىرانى مەڭزەدى.
— ويباي، ناعاشىەكە-اۋ، قاتىنى ەكەش قاتىنىنا دەيىن قولىنداعى وقتاۋىن دومبىرا قىپ سابالايتىن ءسىزدىڭ اۋىل تۇرعاندا ءبىزدىڭ قولىمىزعا دومبىرا جاراسا ما؟ ءما، ءسىز تارتىڭىز. كۇدەرى ۇشىپ تۇرىپ دومبىرانى اپەردى. جاسالعالى قول تيمەگەن قارا دومبىرا قۇلاعى بوساپ، تيەكتەن الدەقاشان ادا بوپتى. تاڭقى تاناۋ قوناق قامشىسىنىڭ قايىس سابىنان كەسىپ ىشەك جاسادى. وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن تىڭق-تىڭق شەرتىپ قۇلاعىن كۇيگە كەلتىردى. ارلى-بەرلى جۇگىرتىپ پەرنەلەردى تەكسەردى. اۋزىنداعى ناسىبايىن تاستادى. جەڭىن شىنتاعىنان اسىرا شيىرشىقتاپ ءتۇيىپ الدى. اياعىن جيىپ، مالداس قۇردى. قارا دومبىرا ەڭگەزەردەي قوناقتىڭ باۋىرىنا كىرىپ، سۇڭگىپ جوعالدى. قوڭىر اۋەز سىتىر-سىتىر جاۋعان كۇزگى جاڭبىرداي سۇيەك-سۇيەگىڭدى ۇڭگىپ بارادى. قوناق قولىنداعى دومبىراعا دا، قاسىنداعى ادامدارعا دا كوز سالعان جوق. موينىن وراعىتا، تەردىڭ الدىنداعى قارا تازىعا ەجىرەيە قارادى. قارا تازى كۇيگە ەلتىگەندەي قىزىل ءتىلىن سالاڭداتىپ، كوزىن جۇمىپ-جۇمىپ قويادى. جىبىرلاق كۇدەرىگە دە ءپاتۋا بىتكەن. سوزدەن دە، قيمىلدان دا تىيىلعان. تىلەۋ، ءسىرا، تىم-تىرىس قالپى. قۇنداققا ەڭكەيگەن زەينەپ تە، قۇنداقتاعى كىشكەنتايدا دا ءۇن جوق. مىنا ءبىر ادەمى سازعا ءۇن قوسقىسى كەلگەندەي سىرتتا قۇس شىرىلدايدى.
سۇيەكتى ۇگىپ بارا جاتقان مايدا ساز باسقا اۋەنگە اۋىستى. قوناق موينىن ەندى وت جاققا قاراي بۇردى. جالبا-جالبا قاباعىنىڭ استىندا بۇعىپ جاتقان الا كوز ۇياسىنان شىعا ەجىرەيىپ بارادى. قوس ىشەككە توپەلەي تيگەن باتپان ساۋساقتار قارا جەر تىتىرەردەي الاپات ءۇن ءتىرىلتتى. كۇيشىنىڭ شەكە تامىرىنىڭ ءبارى-بارى بادىرايىپ ويناپ-ويناپ شىعا كەلگەن. مانادان بەرى بوكسەسىن قارا جەرگە قاداپ قويىپ وتىرعان ەدى ول، ەندى تيەكتىڭ ءدال تۇبىنەن سوناۋ قۇلاققا قاراي قولىن قۇلاشتاي جۇگىرتىپ بارا جاتىپ وڭ جامباسىنا، سودان قارا شاناققا قاراي قايتارىپ كەلە جاتىپ سول جامباسىنا اۋىپ-اۋىپ تۇسەدى. ەكى كوزىن الارتىپ، موينىن ىلگەرى سالىپ، وڭمەڭدەيدى-اي كەلىپ. الگىندە عانا كۇدەرىگە تەسىرەيىپ وتىرعان ەكى كوز ەندى تىلەۋدىڭ بەت-اۋزىن تىنتكىلەي جونەلدى. توردە وتىرعان قوناق اپ-ساتتە تابالدىرىققا جەتىپ ۇلگەرىپتى. سالا قۇلاش موينى دومبىرانىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ كەتكەن. وجەكتەگەن وتكىر كۇي بەزەك قاعادى. ەكى جامباسىنا كەزەك قۇلاپ، ەكى قاپتالىنا كەزەك ەجىرەيگەن كۇيشى توردەگى ورنىنا قايتا كەلدى. ءۇي ىشىندەگىلەر اربالعان تورعايداي كوز ايىرا الار ەمەس.
بەزىلدەك كۇي تەپسىنىپ-تەپسىنىپ بارىپ باسىلدى. اق تەر، كوك تەر دومبىراشى ماڭدايىن ءسۇرتتى. كۇيگە ۇيىپ قالعان ۇشەۋ قاپەلىمدە تىلگە كەلە قويمادى. ءبىرازدان سوڭ بارىپ كۇدەرى سويلەدى.
— اپىر-اي، ناعاشىەكە-اي، قولىڭىزداعى نايزا ەمەس، دومبىرا بولعانىنا شۇكىر! ايتپەسە، الگى ەجىرەيگەن كەزىڭىزدە زارەمنىڭ ءزار تۇبىنە كەتكەنى!— دەدى. دومبىراشى ءبىر وسقىرىنىپ، شاقشاسىن الدى. سول ەكى ورتادا قازان دا ءتۇسىرىلدى. ءۇيدى بىلبىراپ پىسكەن جاس ەتتىڭ ءيسى جايلادى. ەتتەن سوڭ تاعى دا شاي ءىشىلدى. سول شايدان سوڭ بارىپ ەڭگەزەردەي قوناق جوق قاراپ جۇرگەنى ەسىنە ءتۇستى بىلەم:
— ولاي-بۇلاي جۇرگەندەرىڭدە بوتەن تۇيە كوزدەرىڭە تۇسپەدى مە؟ قىزىل مايا. ءتۇس ارۋانا ەمەس، شاتىس. موينىندا بايلانعان كارى جىلىگى بار. سەتىك تۇمسىق. اتتى ادام كورسە، ەدىرەيىپ ايبات شەگەدى،— دەدى.
— قاشان جوعالىپ ەدى؟
— بىلتىر كۇزدە.
— ەندەشە، ول ءالى كۇنگە بۇل قۇمدا قايدان ءجۇرسىن. الدەقاشان بۇيرىعىڭدى قاتقىلعا شىعىپ كەتتى عوي. اتىڭدى ەندى ءبىر كۇن تەرلەتسەڭ، ۇلى قۇمنىڭ تەرىستىگىندەگى جىلاندى تاۋدىڭ اششى بۇلاقتارىنان تاۋىپ قايتاسىڭ-اۋ!
كۇدەرى جول سۇراساڭ، جوق سۇراساڭ كوزى جايناپ قويا بەرەدى. جاسىندا تالاي-تالاي قالا شىققان. كولحوز جاڭا ۇيىمداسقان كەزدە ازعانتاي اتقا مىنگەنى دە بار. وسى كەزگە دەيىن شالعايدان قورا سالدىراتىن، قۇدىق قازدىراتىن شارۋا شىقسا، وعان دا تىزگىن ءتيىپ قالادى. قانداي تاس قاراڭعى تۇندە دە اپارام دەگەن جەرىنە اداستىرماي اپارادى. جەلگە قارايدى، جۇلدىزعا قارايدى، ءشوپتىڭ يسىنە قارايدى، ءتىپتى جاتا قاپ توپىراققا ءتىلىن تيگىزىپ كورەدى، ايتەۋىر.
سوناۋ وزەن بويىنداعى كولحوز ۇلى قۇمنىڭ قيان تۇبىندەگى وسى شابىندىققا تىلەۋدى قالدىردى دا، قۇم مەن قاتقىلدىڭ اراسىنداعى ازعانتاي بازاعا كۇدەرىنى قوجا ەتتى. كۇدەكەڭنىڭ وسى يەن قۇمنىڭ ءبىر ءوزى سەكىلدەنىپ كۇدىرەيىپ بەيساۋبات ماشينا كورسە، ارتىنان شاۋىپ، كۋزوۆىندا نە بار ەكەنىن تەكسەرىپ الماي جىبەرمەيدى. الدا-جالدا ءبىر قۇشاق پىشەن تاسىلسا — قىزىل شاتاق باستالدى دەي بەرىڭىز. ونداي قۋىستى شوفەرلار انادايدان دالاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتقان كۇدەرىنى كورسە بولدى، توقتاي قالادى. كابيناسىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، الدىنان شىعادى. وپ-وتىرىك اداسقانسىپ ءجون سۇرايدى. الگىندە عانا قۇرتىپ جىبەرەتىندەي بوپ، ەمىنە شاۋىپ كەلە جاتقان وندىرشەگى سورايعان ۇزىن شال اياق استىندا-اق اشۋى تارقاپ، ەر ۇستىندە تۇزەلىپ وتىرادى. توبەڭە ويناتقالى تۇرعان بەس ورمە قامشىسىن ۋىسىنا جيىپ، جىڭعىل سابىمەن كوكجيەكتى نۇسقايدى.
— اناۋ قارا دوڭگە كوتەرىلگەسىن ساعىم شالىپ ءبىر كونە وبا قاراۋىتار. سوعان جەتە بەرە جول ەكى ايىرىلادى. وڭ قولىڭا بۇرىل. ءبىراز جۇرگەن سوڭ كوپ ادىراسپان جولىعادى. ودان وتە بەرە، جولدان شىق. كۇننىڭ كوزى جول جاق قۇلاعىڭا ارتتان تۇسەتىندەي قىپ تارت تا وتىر. قاشان ماشينانىڭ كولەڭكەسى، ۇزىن سىرىق بوپ الدىڭا تىكە تۇسكەن شە زۋلاي بەر. كولدەنەڭ قالاي الدىڭا ءتۇستى، سولاي سولعا بۇرىل. كولەڭكەڭدى قاپتالىنا سالىپ جارتى ساعات جۇرسەڭ، سۇراعان قۇدىعىڭنىڭ توبەسىنە تۇسەسىڭ. ءتۇسىندىڭ عوي؟
— ءتۇسىندىم، كوكە. راقمەت!
— تۇسىنسەڭ، انە سولاي.
— ساۋ تۇرىڭىز.
— جولىڭ بولسىن. ءاي، توقتا. تەمەكىڭ بار ما؟
— الىڭىز.
— اۋ، مىناۋىڭ الگى اق قۇيرىق باپىراس قوي. كوپ جاسا، اينالايىن.
ول سيگارەت سۋىرىپ، مۇرنىنا اپارىپ يىسكەپ، سىرتىنداعى تاسقا باسقان جازۋدى باياعىدا «ليكبەزدە» شىرامىتقان تورت-بەس ارپىنە ماڭايلاتا الماي، شىرپى سۇرايىن دەپ باسىن كوتەرگەندە، ماشينانىڭ اناداي جەرگە ۇزاپ كەتكەنىن كورەدى.
— قاپ، الگى سىعىردىڭ نە الىپ بارا جاتقانىن قاراماعانىمدى قاراشى،— دەپ سانىن ءبىر-اق سوعادى. سوسىن قوراپتى قالتاسىنا سالىپ، قولىنداعى جالعىز تال سيگارەتتى قۇلاعىنا قىستىرىپ، تۇكسيىپ ۇيىنە قايتادى. سويتكەن شالداردى كورسە شاقشاسىنا جارماسىپ، جاستاردى كورسە شىلىمىنا ورتاقتاسىپ، كەڭسەگە بارسا شىكىرەيىپ قالپاق كيىپ، ساداقادا باسىنا ورامال بايلاپ، تاقۋا بولىپ قىرىق قۇبىلاتىن قۋ اياق نەمە ەندى، مىنە، جوق قاراعان قوناقتان ءبىر ۋىس بۇيرا ناسىباي ولجالاپ، ءجون سىلتەپ كەمەڭگەرسىپ وتىر. تىلەۋ وسىنى كورسە كۇلكىسى كەلەدى دە تۇرادى. ءقازىر دە سىي قوناقتان يبا ەتىپ، مىرس ەتە تۇسپەي، شىداپ باقتى.
— ول تۇيەڭ تابىلدى دەي بەر. ءدال ءقازىر بۇل ۇلى قۇمدا اياعى بار تۇيە تۇگىلى ءتۇسىپ قالعان تۇساۋىڭا قول تيگىزەتىن ەشكىم جوق. ەڭگەزەردەي قوناق كۇدەرىگە قاراپ مۇرتى جىبىرلاپ ءبىراز وتىردى دا، كىلت تىلەۋگە بۇرىلدى.
— مىنا دومبىراڭدى كىمگە جاساتتىڭ؟
تىلەۋ اۋزىن اشقانشا، كۇدەرى ايتىپ تا ۇلگەردى.
— ويباي-اۋ، بۇل كىمگە جاساتۋشى ەدى، ءوزى داعى. ولىگە جان بىتىرۋدەن باسقانىڭ ءبارى ءوز قولىنان كەلەدى.
— ەندەشە، تىپتەن دۇرىس. ال، قۇدا، وسى قۋ شاناعىڭدى ماعان قي. ءالىمنىڭ اۋىلىنان الا قايتقان قول ۇزدىگىم بولسىن. ءۇيىڭنىڭ ماڭىنىڭ قۇمالاعى سيرەك ەكەن. الگى جوعالىپ جۇرگەن جايراعىردى ساعان قيدىم. و باستا دا وسى جاقتان كەلگەن مال ەدى. جەرسىنبەي قويدى. مىنا كۇلتە ساقال تابام دەپ وتىر عوي. تاۋىپ اكەپ سەنىڭ بەلدەۋىڭە بايلاسىن. تىلەۋ مەن كۇدەرى كۇلدى. ەڭگەزەردەي قوناق ورنىنان تۇردى. قولىنداعى دومبىرانى ۇستاي تۇردى. جەلەڭ بەشپەنتىن شەشىپ، سىقيتىپ وراپ الدى. زەينەپ الدارىنا ءتۇسىپ ەسىكتى كوتەردى. ەكى ەركەك تە ەرە شىقتى.
بەلدەۋدەگى الا سيراق بايگە كۇرەڭ يەسى ۇستىنە قونعاندا بەلى مايىسىپ، اناداي جەرگە ىتقىپ كەتتى. قوناق اپىل-قۇپىل قوش ايتىسىپ، كۇنباتىستى بەتكە ۇستاپ، شابا جونەلدى. ەكى تىزەسى ات تىرسەگىن قاعىپ بارادى. سوڭىنان ءتىلى سالاقتاپ سالپاڭ قۇلاق قارا تازى شاۋىپ بارادى. ەكەۋىنىڭ سوڭىنان دا قۇرىق سۇيرەتكەندەي بوپ ەكى ۇزىن قارا كولەڭكە ەرىپ بارادى. سول ءبىر سالاڭداعان قوس كولەڭكە كوكجيەكتەگى كوك مۇناراعا ءسىڭىپ جوعالعانشا بۇلار ءۇي سىرتىندا تۇردى دا قويدى. كوك جيەكتە سۇيقىلت ساعىمنان باسقا ەشتەڭە قالماعان سوڭ بارىپ، ۇيگە كىردى. كۇدەرى تورگە قايتا شىقتى. ونىڭ وڭ جاعىنا تىلەۋ تىزە بۇكتى. كۇدەرى كەڭك-كەڭك كۇلدى.
— ال، بالاڭا ات قويدىڭ با؟— دەدى كۇدەرى.
— جوق.
— وسى كەزگە دەيىن نە دەپ كەلدىڭدەر؟
— سول جامان نەمەنى نە دەيتىن ەك، جامان نەمە دەي سالامىز.
— جامان نەمەسى نەسى، اتىن جاقسىلىق قويۋ كەرەك.
— اپىر-اي، ءبىزدىڭ تۇقىمدا ونداي ات بولماۋشى ەدى. ارتىمىزدا تۇياق بولىپ قالا ما دەپ وتىرمىز. وسى كۇشىكتىڭ اتى تۇياق بولسا قايتەدى. كۇدەرىنىڭ الگىندە عانا جەلپ ەتىپ جوعارى كوتەرىلگەن جالبىر قاباعى قايتا جادىراپ سالا بەردى. ءتور الدىندا بۇرشاقتاي تەرلەپ جاتقان بوبەكتى وراۋىمەن الىپ، وڭ قۇلاعىنا اۋزىن اپاردى.
— ءاي، كۇشىك، سەنىڭ اتىڭ تۇياق! ەستيسىڭ بە، اي؟ تۇياق! تۇياق! تۇياق! ارتىنان اعارعان اۋىز ءتيىپ باتا قىلدى.
— ەندى ءبىر بەس-ون كۇندە پىشەنشىلەر دە قۇلاپ قالار،—دەپ تەرىستىككە شوقىتا جونەلدى.
شىركىن، سو ءبىر جىلعى جاز-اي. انشەيىندە جانارىنىڭ بار جىلتىن جالماپ جۇتىپ اپ، بۇلك ەتپەي بەدىرەيىپ جاتاتىن دا قوياتىن قۇبا سۇر القاپ ماي تۋا شالقار كولدەي شالقىدى دا كەتتى. قاقالىپ قالىڭ بىتكەن بيدايىق پەن كوك ەركەك كول بەتىندەگى بۇيرا تولقىنداي ەرتەلى-كەش دوڭبەكشيدى دە جاتادى.
سول ءبىر قىرىق اۋناقشىپ تاعاتىنان ايىرىلعان مازاسىز دۇنيەنىڭ كوپتەن سارىلا كۇتكەن اياۋلى اڭسارىڭداي بوپ الىس كوكجيەكتە ۇزدىك-سوزدىق كوپ قارايعان كورىندى. ماڭ-ماڭ باسىپ جاقىنداپ كەلەدى. اسىقپاي اياڭدايتىن ۇزىن تىزبەك كوش ەكەن. ال قاسىنداعى ىرمەتىلگەن قالىڭ دۇرمەك تۇيەگە سۇيرەتكەن ءشوپ ماشينالارى مەن تىرمالارى بوپ شىقتى. ولار شابىندىقتىڭ شەتىنە جەتە بەرىپ كىلت كىدىردى. كولىكتەرىن اعىتا باستادى. كوش قىزىل شاعىلداردى جامباستاي جىعىلعان قۇماق قارا جالعا كوتەرىلىپ بارىپ توقتادى. ۇزىن سيراق نارلار مەن الماس وركەش اتاندار ارقالارى بوساپ، بۋلارى بۇرقىراپ، ءتىس تيمەگەن تۋ شالعىنعا ەندى تيىسە بەرگەندە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان كوپ قارايعانداردىڭ تاساسىنان قىپ-قىزىل كەرەگەلەر بوي كوتەردى. قولدارى شوشاڭداپ ەرسىلى-قارسىلى ەلبەڭ-ەلبەڭ جۇگىرىپ جۇرگەن كوپ ايەل قوڭىر جالدىڭ باسىنا كەستە توگىپ جاتقانداي. سامساپ-سامساپ شاڭىراق كوتەرىلدى. اڭداپ-اڭداپ ۋىق شانشىلدى. كۇلتەلەنىپ باۋلار تارتىلدى. ۋىزداي بوپ كيىز جابىلدى. الگىندە عانا ساعىم شالىپ تۇرعان تۇلدىر كەڭىستىك اق جۇمىرتقا اۋىلعا اينالدى. قارا بورباي بالالار كوشتەن تۇسە قاپ شاعىلدارعا قاراپ شاپقىلاي جونەلدى. جارىسىپ جۋا تەرەدى، قويان توبىق پەن كوسىپ قازادى. ءشوپ تۇبىنەن شۇبار الا جۇمىرتقالارعا تولى ۇيا تاۋىپ، ەنەسىنە جىلقىنىڭ قۇيرىق قىلىنان تۇزاق قۇرادى.
ءۇي تىگىلىپ بولا سالا يىقتارىنا ءبىر-بىر دوربا اسقان بوي جەتكەندەر تەزەك تەرۋگە شىعادى. تورت-بەس قارۋلى جىگىت ون شاقتى تۇيەگە اۋىلدىڭ بار ىدىسىن تەڭدەپ، اۋىز سۋعا اتتانادى. ءۇي-ۇيدىڭ الدىنان جەر وشاق قازىلىپ، بۇرالاڭداپ ءتۇتىن ۇشادى. ىدىسى ۇمىت قالعان ءبىر قاتىن باجىلداپ سۋشىلاردىڭ ارتىنان جۇگىرىپ بارادى. جال باسىندا — ايەلدەر شاڭ-شۇڭ، قۇم بويىندا - بالالار دۋ-دۋ. سول ءبىر توسىن دىبىستاردان ەلسىز ولكەنىڭ ازعانتاي تىرشىلىگى ءدۇر تۇرەگەلگەن. ءۇيىر-ۇيىر قارا قۇيرىق اناداي-انادايدا اڭتارىلا قاراپ قاپتى. ءتۇز قۇستارى توپتارىن جازباي كوك اسپاندا ويقاستاي شىرىلداپ ءجۇر. ىندەرىنەن جۇگىرە شىققان تىشقاندار جاڭا قونىپ جاتقان اۋىل جاققا الدىڭعى ەكى اياعىن بىردەي كوتەرىپ ماساتتانا شىقىلىقتايدى.
جالعىز جايىلىپ قالعان شابدار دا بۇگىن ۇستى-ۇستىنە وسقىرىنا بەرەدى. تىلەۋ اقىرى شىداپ وتىرا الماي پىشەنشىلەرگە سالەمدەسىپ قايتۋعا اتقا قوندى. ىمىرت تۇسە جال باسىندا مونشاقتاي ءتىزىلىپ وت مازدادى. ەرتەڭىنە سارى الا تاڭنان بۇكىل القاپ دۋىلداپ قويا بەردى. تۇيەنىڭ باقىرعانىن، ءشوپ سىرتىلىن، جابىرلاي سويلەسكەن كوپ ادامنىڭ داۋىسىن باسا كوكتەي شىققان وراق زىرىلى قىس بويى مۇلگىپ جاتقان جىم-جىرت ولكەنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرارداي. سارت-سۇرت تۋرالىپ ءتۇسىپ جاتقان كوك شالعىننان ءون بويىڭدى بالبىراتقان ادەمى جۇپار ءيىس اڭقيدى. ساڭكيىپ مايالار تۇرا باستادى. شانا-شانا كوك ءشوپ ەرسىلى-قارسىلى جوسىپ ءجۇر. ءشوپ ماشيناسىنداعى بوزبالا جىگىتتەر بىلەكتەرى جارقىراپ ايىر كوتەرگەن قىزدارعا تىستەرى اقسيىپ بىردەڭە دەپ ايقايلاپ قويادى. قايدا كوز سالساڭ دا ابىر-سابىر قيمىل. قايدا قۇلاق تىكسەڭ دە جابىر-جۇبىر ءۇن. شىركىن، اسپان استىنداعى دۇنيەنىڭ ءسانى مەن ءمانى مىناۋ قىبىر-قىبىر قيمىلى تاۋسىلمايتىن جۇمىر باستى پەندەلەر ەكەن عوي. كەشە عانا مەلشيىپ جاتقان مەڭىرەۋ دالا، ەندى، مىنە، اندەتىپ قويا بەردى. ءتىپتى شالعىعا ىلىگىپ، مورت-مورت تۇسكەن كوك بالاۋسانىڭ ءوزى وسى ەكى اياقتىلاردىڭ اياعىن قۇشقاندارىنا ابدەن ءماز بولىپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ قۇلاپ جاتقانداي. مۇندايدا كىسى قايراتتانىپ كەتەدى ەكەن. كۇنى-تۇنى تەمىر تىقىتاتىن تىلەۋ شارشاۋدى بىلسەيشى. قۇماق جەردە وراق قانداي قيراعىش. سوندا دا مىڭق ەتپەيدى. ەرتەدەن قارا كەشكە قولىنان بالعا تۇسپەيدى. توسەگىنە سۇرە جىعىلادى. قۇلاعىن كەسىپ الساڭ دا ويانباستاي بوپ قاتىپ ۇيىقتايدى. ءتۇس كورەدى. تۇسىندە باياعىسىنداي قوبديىن شاشىپ ويناپ وتىرعان كوپ بالانى كورەدى. كەيدە ولار زىڭگىتتەي-زىڭگىتتەي جىگىت بولىپ، ءار قايسىسى ءبىر-بىر ءشوپ ماشيناسىنا وتىرىپ ۇلان-اسىر شابىندىقتا قازداي ءتىزىلىپ قاز-قاتار جارىسىپ بارا جاتادى. ويانسا — باۋىرىندا تۇياعى، شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇيقى سوعىپ جاتادى. تاعى دا قاربالاس كۇن. تاعى دا شارۋاسى شاش ەتەكتەن. سوندا دا تىلەۋ قاباق شىتپايدى.
جال باسىنداعى كوپ اۋىل مەن شۇقىر ويداعى جالعىز ءۇيدىڭ اراسى ايداۋ جول بولىپ قالادى. پىشەنشى اۋىلدىڭ ايەلدەرى قوس ۋىس قانتى مەن ءبىر تۇرگەن شايىن قولتىقتارىنا قىسىپ كەپ، زەينەپكە كيىم پىشتىرەدى، ءىس تىكتىرەدى. زەينەپ شالىنىڭ قاقپانىنا تۇسكەن قارا قۇيرىقتىڭ ەتىن قىزىل قۋىرداق قىپ، شاي قايناتىپ، كيىز باستىرادى، ارقان شيراتتىرادى، ەرتەڭ جالعىز ىلىكتى بوپ قالعاندا، قايراتى تاۋسىلىپ، قاراڭ بوپ وتىرىپ قالار بار شارۋاسىن ءبىتىرىپ الادى.
سويتكەن داۋرەن دە ەكى-ۇش اي عانا. اۋەلى ايدالاداعى جالعىز ءۇيدىڭ كوڭىلىن قۇلازىتىپ پىشەنشى اۋىل كوشىپ كەتەدى. سوسىن شابىندىق ورنىنداعى قاراقۇرىم ءۇي اينالاعا جاۋتاڭداي قاراپ تاعى دا جالعىز قالادى. تاعى دا جازدىڭ شىققانىن، پىشەنشىلەردىڭ كەلگەنىن اسىعا توسادى. ولار ءۇشىن پىشەنشىلەردىڭ كوشىپ كەلگەنى مەن كوشىپ كەتكەنىنەن باسقا وقيعا دا جوق. ولار ءۇشىن مىناۋ ءوتىپ بولمايتىن ماڭدىماس ۋاقىتتىڭ بار ولشەمى سول عانا. ەڭ ازى كىشكەنتاي تۇياقتىڭ جاسىن دا ول تۋعالى قانشا رەت پىشەن شابىلعانىنا قاراپ ەسەپتەيدى.
بۇل تاراپقا پىشەنشىلەر ءار كەلگەن سايىن تۇياق تا وسە ءتۇستى. بىلتىر جورگەكتە جاتقان تۇياق پىشەنشىلەر ەندى ءبىر اينالىپ كەلگەندە ءجۇرىپ ءجۇر. بىلتىر ەسىكتەن تورگە قىرىق قۇلاپ زورعا جەتەتىن تۇياق بيىل اكەسىنە ەرىپ پىشەنشى اۋىلعا قىدىرىپ كەلۋگە جاراپتى. بىلتىر الدىنا الىپ ۇستاپ وتىرعاندا باسى بۇلعاڭداپ يت-زىقىڭدى شىعاراتىن تۇياق بيىل اتىڭا مىنگىز دەپ تاپ-تاپ بەرەدى. بىلتىر جۋاس تۇعىرعا ەردىڭ قاسىنان ۇستاپ ازەر وتىراتىن تۇياق بيىل جال-قۇيرىعىن كۇلتەلەندىرىپ تايعا ءمىنىپ الىپتى. كىشكەنتاي سۇيەك باس ەرى، الەكەي-كۇلەكەي ات-تۇرمانى بىرەۋدىڭ كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى ەكەنىن ايتپاي-اق تانىتىپ تۇر.
تۇياقتىڭ بار ىرىمى پىشەنشىلەر باردا جاسالادى. ءبىر الپاۋىز ايەل تۇساۋىن كەسىپ، زەينەپتىڭ قوس تاقتا القاسىن قاعىپ الدى. سۇندەت تويىنىڭ قىزىعىن دا پىشەنشىلەر كوردى. مەكتەپ بىتىرگەندەگى تويى دا سولارعا بۇيىردى. تىلەۋ بالاسىن قاتارىنان قالماسىن دەپ، ءبىر سيىرىن ساتىپ قارجى قىپ، الماتىعا اتتاندىردى. اي جارىمنان سوڭ بالاسى ەكى كوزى بىلەۋدەي بوپ جىلاپ-جىلاپ اۋىلعا قايتىپ كەلدى. وقۋعا تۇسە الماپتى. «ەشتەڭە ەتپەس. بيىل تۇسپەسەڭ، ەندىگى جىلى تۇسەرسىڭ»،— دەپ تىلەۋ تاعى ءبىر مارقانىڭ باسىن قىرىقتى. بالاسىنىڭ الىس جولدان امان-ەسەن ورالعانىنا بەرگەن قۇدايىسى ەدى. كەلەسى جىلى ماي وتە تۇياق استانادان ساتىپ اكەلگەن تارعىل چەمودانىن قولىنا ۇستاپ تاعى اتتاندى. ءبىر ايدان سوڭ سوپاڭ ەتىپ تاعى كىرىپ كەلدى. ساماي تۇگىنىڭ شىقشىتىنا، جەلكە تۇگىنىڭ جاۋىرىنىنا ءتۇسىپ كەتكەنى بولماسا بىلتىرعىدان وزگە حابارى جوق. تىلەۋ ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىقتى. اپىر-اي، بۇل تۇقىمنان دا بىرەۋ قارا تانيدى ما دەپ ەدى. قۇداي ول تىلەگىن دە قابىل كورمەگەنى عوي. ءارى اۋناقشىدى، بەرى اۋناقشىدى. كوز الدىنا بالاسىنىڭ جالبىراعان شاشى، سالاڭداعان بالاعى ەلەستەدى. قالادا ەندى ءبىر اي كىدىرگەندە، و شىرىك، قورا شەتىندەگى قاراقشىنىڭ ءوزى بوپ كەلەدى ەكەن. قايتا، قالىپ قويماي، ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ ءۇيىرىن تاپقانىنا شۇكىر. «جارايدى، جەر باسىپ ءتىرى جۇرسە بولدى»،— دەپ تاڭ الدىندا زورعا كىرپىگى ايقاستى. ءتاۋباشىل شالدىڭ قارا پىشاعى ەرتەڭىنە تاعى ءبىر توقتىنىڭ تاماعىنا جارماستى.
تۇياق جۇرتپەن بىرگە پىشەن تاسىستى. قىسقا سالىم اۋدان ورتالىعىنا شوفەرلىق وقۋعا كەتتى. كەلەسى كوكتەمدە الاقانداي قاتىرما قاعازدى قالتاسىنا باسىپ اۋىلعا ورالدى. كولحوز ماشينا تاۋىپ بەرە المادى. جازدا جۇرتپەن بىرگە پىشەن شابىستى. ولار كەتكەن سوڭ قولدى-اياققا تۇرمادى. قاقپان قۇرادى. اڭ قارايدى. ايدالادا بىردەڭە ىزدەپ، قاڭباقتاي جۇيتكىپ جۇرەتىن ەكسپەديسيالارعا بارىپ سويلەسەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ۆوەنكومات شاقىردى. ەكى جىلعا اسكەرگە الىندى. ەكى جىل بويى سارىلا كۇتكەنگە شىدامادى ما، جوق باتپانداپ جابىسقان ىندەتتى بالاسى ەر جەتىپ، قولى بوساعان سوڭ بارىپ اڭدادى ما، كوپتەن بەرى كوكىرەگىن سۇيرەتىپ، سىرىلداپ جۇرگەن زەينەپ تۇياق اۋىل ورتالىعىنا كەلىپتى دەگەن حاباردى ەستىگەن كۇنى تاڭنان شىقپادى. ايتەۋىر بايعۇستىڭ يمانى بار ەكەن. ايدالادا جالعىز ءۇي وتىرعاندا قايتسا قايتەر ەدى. ىرگەگە پىشەنشى اۋىل كوشىپ كەلگەن سوڭ بارىپ كوز جۇمدى. الپەشتەپ باققان بالاسىنان ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىردى.
تىلەۋدىڭ ەندىگى ۋايىمى — بالاسى. شەشەسى باردا دا اياقتانا الماي قالدى. جەتىم شال مەن جەتىم بالاعا كىم قىز بەرەدى دەيسىڭ. سونى كۇدەرىگە ايتىپ ەدى. «ءپىشتۋ!»— دەپ قولىنداعى جىڭعىل ساپ قامشىمەن جەردى ءبىر-اق تارتىپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ارادا اي وتپەي جاتىپ دالاقتاپ قايتىپ شاۋىپ كەلدى. ەكى يىنىنەن دەم الىپ ەنتىگە سويلەدى. سويتسە، ءشوپ قورىپ ءجۇرىپ كوشىپ بارا جاتقان بوتەن اۋىلعا جولىعىپتى. شابىندىقتى تاپتايسىڭدار، تەز ىرگە كوتەرىڭدەر دەپ شاپتىعىپ بارسا، باياعى دومبىرا الىپ كەتەتىن كۇيەك ساقال دەيدى. كوزى قانتالاپ العان بۇعان قيتىقتانىپ سويلەسپەي ءبىراز وتىرىپتى. سوسىن ءبىرىن-بىرى قاعىتىپ ءبىراز تاجىكەلەسىپتى. اقىر اياعىندا اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپتى. تىلەۋدى ۇمىتپاپتى. كەمپىرى ءولدى دەگەندە، قاتتى كۇيزەلىپ قاپتى.
كۇدەرى سول كۇنى قونىپ، ەرتەڭىنە شاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان بوي جەتىپ قالعان قىز بالاسىنا قۇدا ءتۇسىپ اتتانىپتى.
زەينەپتىڭ جىلىن بەرە سالا توي ءوتتى. اكەسىنە تارتقان ءاۋپىرىم بىرەۋ بوپ شىعا ما دەپ ەدى، كەلىنى ادەپتى بالا ەكەن. الدىنان كولدەنەڭ وتپەيدى. «اتەكەلەپ» ەلپىلدەيدى دە تۇرادى. كيىمى قاقىراداي بوپ جۋۋلى. دارەت قۇمانىنا جىلى سۋ قۇيۋلى.
ايدالاداعى جالعىز ۇيدە سول كەلىنى ەكەۋى عانا. ال، تۇياق بولسا، تويدان قالعان ازعانتاي قاراجاتقا قالادان ساتىپ اكەلگەن موتوسيكلىنە ءمىنىپ اپ، تاڭ اتسا بولدى ءبىر جاققا تايىپ بارا جاتادى. كۇن كەشكىرە كۇن استىنان شاڭ ەرتىپ قۇيىنداتىپ قايتىپ كەلە جاتادى. ۇيدە بولعان كەزىندە دە بۇل ەكەۋىمەن سويلەسپەيدى، الگى دارىلداعىنىڭ ءاستى-ۇستىن شۇقىلايدى دا جۇرەدى. كەيدە ءتىپتى كۇن اسىپ، ءتۇن اسىپ كورىنبەي قويادى. كەن قاراپ جۇرگەن دەي مە، سۋ قاراپ جۇرگەن دەي مە، ينجەنەرلەر قوسىنا قونىپ قالادى. وندايدا ايتەۋىر ءبىر كيىمى وزگەرىپ كەلەدى. بىردە تىزەدەن تومەن تىرداي جالاڭاش، كوستەڭدەپ تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەنى.
كوپ سويلەمەيتىن تىلەۋ:
— اپىر-اي، قونعان اۋىلىڭنىڭ ءيتى قانداي قاباعان ەدى،— دەپ ءبىر مىرس ەتتى.
— بالاعىن يت جىرتقان جوق. ءوزى وسىنداي كيىم. شورت دەيدى. جازدا كيۋگە جاقسى كورىنەدى.
— بوپتى ەندەشە.
كەلىنى كۇلىپ جىبەرىپ ەدى، تۇياق الايا قارادى. تاعى بىردە تۇياق كۇدەرى وتىرعاندا موينىنا ءبىر جالتىراق قارا قوبدي اسىپ ورالعانى. ەسىكتەن قالاي اتتادى، سولاي جەر-كوكتىڭ بارشا دۋىلداق-شۋىلداعى داڭعىرا قاعىپ قويا بەرگەنى. جەلىدەگى بوتا نوقتاسىن ءۇزىپ قاشىپ كەتتى. ىرگەدە كولەڭكەلەپ جاتقان قوزى-لاق دۇركىرەي تۇرەگەلدى.
— استاپىراللا، مىناۋىڭ نە؟— دەپ ۇرەيلەندى كۇدەرى.
تۇياق كۇلىپ جىبەردى. موينىنداعى قارا جاشىكتىڭ بىردەڭەسىن سىرت ەتكىزىپ باسىپ قاپ ەدى، الگى الامان-اسىر پىشاق كەسكەندەي جىم بولدى. شولمەكتەي ءموپ-مولدىر قابىنىڭ ارعى جاعىندا ءبىر قىزىل قوڭىر دوڭگەلەك ءۇن-تۇنسىز شىر اينالىپ جاتتى. كۇدەرى انەس ساقابادان — الاش، الاشتان — جايىلقان مەن سەيىلحان، ودان — قازاق پەن سوزاق، قازاقتان — اقارىس، جانارىس، بەكارىس قالاي تاراعانىن ايتىپ وتىر ەدى. الگى ۋلىعان-شۋلىعان داڭعازا باسىلعاسىن اڭگىمەسىن قايتا جالعادى. مىگىرسىز اينالىپ جاتقان قىزىل كۇرەڭ دوڭگەلەكتەن باسقانىڭ ءبارى تىنىپ قاپتى. مىناۋ جىم-جىرت تىنىشتىققا ماساتتانعانداي كۇدەرى ومىراۋىن جەلپىپ-جەلپىپ قويىپ، ساڭقىلداي ءتۇستى. كەنەت مۇرنى جىبىرلاپ كەتكەن سوڭ، شاقشاسىنىڭ تىعىنىن اعىتىپ، الاقانىنا ناسىباي سالىپ جاتىر ەدى، جىلتىراق قارا قوبديدىڭ قازاقشا سامبىرلاپ قويا بەرگەنى: بەكارىستان — الاۋ، الاۋدان — الشىن، الشىننان — ءنادىرقوجا، قىدىرقوجا، ءسادىرقوجا، ءنادىرقوجادان — قاراكەسەك، ودان ءالىم، شومەكەي تۋادى.
كۇدەرى قاپەلىمدە ساسىپ قالدى. مىنا ءبىر داۋىس وتە-موتە تانىس داۋىس. ءبىراق ءوزى دە ءبىر جارىمەس نەمە بولماسا ەتتى. باياعىدا شالداردىڭ ءبارىنىڭ كىندىگىن ءوزى كەسىپ، بەسىككە ءوزى سالعانداي قوقيلانىپ جاتقىزىپ-ورگىزىپ وتىر. اياعى جەتەتىن جەردە شەجىرەنى بۇدان مىقتى بىلەتىن الگى يمەك مۇرىن سالىق اگەنت قانا. ەتكە مالدى مەزگىلىندە تاپسىرماساڭ، تۇقىم-تەبەرىندە كىمدەر ساراڭ بولعانىن كوزىنەن ءتىزىپ بەتىڭە سالىق قىلادى. بىرەۋ جاڭادان فەرما باستىعى بوپ تاعايىندالسا، جەتى-باباسىندا، ناعاشى جۇرتىندا اتقا مىنگەندەردى تۇگەل ساناپ شىعادى. «باياعى پالەنشەكەمنەن كەيىنگى قولى بيلىككە جەتىپ وتىرعان وسى ەكەن»،— دەپ قومپاڭدايدى. ءبىراق ونىڭ داۋىسى مىنانداي ەمەس، شىڭكىلدەكتەۋ ەدى. ال، مىناۋ وجەڭدەگەن بىرەۋ. شاماسى، الماتىدا تۇراتىنداردىڭ سويى. انا جولى وقۋعا بارىپ قايتقان نەمەرەسى قالانىڭ شالدارى كوك بازارعا جيىلىپ، قىمىز ءىشىپ، شەجىرە ايتىپ، شاريعاتقا تالاسادى ەكەن دەپ كەلگەن-دى. سولاردىڭ بىرەۋى ەمەس دەمەيسىڭ بە. قانشا دەگەنمەن استانادا تۇرادى، قولدارى ۇزىن عوي، راديودان قايداعى-جايداعىنى ايتىپ كويىتۋىن قاراشى. بۇل اۋىلدان راديودان بۇرىن، بىلتىر تاسقارانىڭ توكەنى عانا سويلەگەن. ءبىراق، بىلجىراقتاپ زورعا سويلەگەن. اۋىلعا كەلگەسىن: «سونشا نەگە ۇستى-ۇستىنە تۇتىعا بەردىڭ؟»— دەگەندەرگە: «راديونىڭ پىسى باسىپ كەتتى»،— دەپ ەدى. مىنا ساباز راديونىڭ پىسى بولماق تۇگىلى، اياق-قولىڭنان الىپ دومالاتىپ تاستايتىن ارۋاعى بولسا دا، پىسقىراتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ءازىر اڭگىمەنىڭ ۇلى جوباسى دۇرىس. ءبىراق كۇدەرى قالانىڭ تال كولەڭكەلەگەن قارا شەكپەن شالى قانشا بىلەدى دەيسىڭ، ءبىر جەردەن اياعىنان الدىرار دەپ ءبىر كوزىن قىسا ءتۇسىپ، باسىن جىلتىراق قارا قوبديعا قاراي انتەك قيسايتىپ قادالىپ تىڭداپ وتىر... ە، باسە.ايتپادى ما... «الىمنەن اماناق، جاماناق، قاراماناق، ايناق تۋعان...»
— وتتاپسىڭ،— دەدى كۇدەرى كوزى باجباڭ ەتىپ.— تورتەۋ ەمەس بەسەۋ تۋعان. توقالىنان تۋعان تۇمەندى قايدا قوياسىڭ. تۇمەننەن بايسارى مەن كىشكەنە تۋماي ما؟! سودان التى اتا ءالىم اتانباي ما... «قالانىڭ قاقباسىن» جاڭىلدىرعانىنا ءماز بولعان كۇدەرى مانادان بەرى الاقانىندا جاتقان قارا بۇيرا ناسىبايدى ءتىلىنىڭ استىنا ءبىر-اق قۇيدى. تۇياق كۇلىپ جىبەردى.
— كۇدەكە، بۇل سويلەپ وتىرعان ءوزىڭىز عوي.
ەكى شالدىڭ دا كوزدەرى اتىزداي بولدى.
— تۇياقجان، قايداعى ءبىر قاڭعىباستارعا ەرەم دەپ ادەپتەن ايىرىلىپ باراسىڭ بىلەم. كىسى دەگەن اكەسىندەي كىسىمەن قالجىڭداسپاس بولار. كۇدەرى ءسوزىن اياقتاپ بولا بەرگەندە، ىشىندە قىزىل دوڭعالاق زىر-زىر اينالىپ جاتقان قارا جاشىك:
— وتتاپسىڭ،— دەدى جۇلىپ العانداي قىپ.
ەكى شال جاعالارىن ۇستادى.
تۇياقتىڭ شىعارمايتىنى جوق. ءبىر كۇنى باسىنا شاڭىراقتاي قىپ دەليمە قالپاق كيىپ كەلگەنى. و كۇنى دە وسى ۇيدە كۇدەرى وتىرار ما! تابالدىرىقتان اتتاماي جاتىپ جابىسا كەتتى.
— بالا، مىنا قالپاعىڭ تۇيە قاراعاندا كيۋگە جاقسى ەكەن. كولەڭكەسى مول. كوزىڭە كۇن تۇسپەيدى. وسىنىڭدى قيساڭ قايتەدى... ەندى تۇياق كوپ باراتىن ينجەنەرلەردىڭ قوسىنا و دا بارعىشتايتىندى شىعاردى. ءار بارعان سايىن ءبىر كۇن جىر قىلىپ ايتاتىن اڭگىمە اكەلەدى. باستىقتارى ءبىر قاسقاباس ءنان ورىس دەيدى. قابا ساقالىنىڭ ءوزى قىل بولماي ءجۇن بولعاندا ءبىر اتقا توقىم مولىنان شىعاتىن ەكەن دەيدى. جارىقتىقتىڭ ەكى يىعىنا ەكى جىگىت مىنگەندەي دەيدى. اۋزىنان شىلىم تۇسپەيدى، جۇدىرىق سياتىنداي كەڭ تاناۋ قىستىكۇنگى سىلاما قازاندىقتىڭ مۇرجاسىنداي بۋداقتايدى دا تۇرادى دەيدى. ىشىنەن بوتا بولماعانمەن قۇلىن شاۋىپ وتە بەرەتىندەي ءداۋ-داۋ شويىن قۇبىر تارتىپ كەلەدى دەيدى. ماشينا دەپ انە سولاردىكىن ايت، ءبىزدىڭ كولحوز گازيكتەرى ولاردىڭ قاسىندا ەسەكتىڭ كۇركەسىندەي جەرمەن-جەكسەن بوپ قالادى دەيدى.
تۇياق اقىرى سولارعا كەتىپ تىندى. ءبىر كۇنى بالاسى ەكپىنى تاۋ جىققانداي كوكقاسقا ماشينا ءمىنىپ كەلدى. الگى سۋسىلداق ايتسا ايتقانداي-اق ەكەن. جارىقتىق تورت-بەس كيىز ءۇيدى قابات جۇكتەسەڭ دە مىڭق ەتە قويماس. تىلەۋ ساقالىنىڭ ۇشىن ۇستاپ، باسىن شايقاپ قالا بەردى. بالاسى اۋىل ماڭىندا شاڭ قونباي تىڭ تۇرعان ۋىز مايسانى جاپىرا جايپاپ كەتە باردى. ەندى تۇياق ايدا-اپتادا ءبىر سوعىپ تۇرادى. تىلەۋ جاتسا-تۇرسا: «جامان نەمە قايدا جۇرسە دە پالە-باتەردەن، قاۋىپ-قاتەردەن امان جۇرگەي»،— دەپ تىلەپ وتىرادى. ال كەلىنى الىستان ماشينا گۇرىلى ەستىلسە، ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، تىزاڭدايدى دا جۇرەدى.
ءبىر كۇنى ءتۇس قايتا تاپ اۋىلدىڭ يەك تۇسىنان بىردەڭە تارىلداپ الا جونەلدى. الگى دىبىس بىرتە-بىرتە كۇشەيىپ بارادى. «تۇياقجانعا تاعى دا ءبىر جاڭا ماشينا بەرگەن-اۋ»،— دەپ سىرتقا شىعا كەلىپ ەدى. الگى داۋىس اۋەدەن شىعاتىن سياقتى. كوزىن الاقانىمەن قالقالاپ اسپانعا قارادى. قاناتى بۇلعاڭداعان بىردەڭە ءدال بۇنىڭ ءۇيىنىڭ توبەسىندە شىر اينالىپ ءجۇر. بار ۇزىك، تۋىرلىق تۋلاپ قويا بەردى. تۇندىك ءبىر جاققا ۇشىپ كەتتى. تىلەۋ «استاپىرالالاپ» جاعاسىن ۇستاپ اڭتارىلىپ تۇر. الگى تارىلداق نەمە قۇددى اربالعان تورعايداي شىرق اينالىپ شىعار ەمەس. كەنەت ەسىكتىڭ الدىنداعى ءۇيۋلى كۇلدى بۇرقىراتا اسپانعا كوتەرىپ، ءدال جەر وشاقتىڭ قاسىنا كەپ قوندى. تىلەۋدە زارە جوق. الگى تىرىلداقتىڭ ءبۇيىرى ۇڭىرەيىپ تەسىلدى دە، ار جاعىنان بىرەۋ كورىندى. سۋاياق كۇدەرى. باسپالداقتان ءتۇسىپ كەلە جاتىپ كەڭك-كەڭق كۇلىپ قويادى ءوزى.
— قالاي ەكەن؟ سىنىق شوڭگە جولاتپايتىن تيراق نەمە، كۇلىڭدى تورىڭە شاشتىم با، بالەم؟
تىلەۋ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي باقىرايىپ قالىپتى. كۇدەرى قاسىنا كەپ ارقاسىنان قاقتى. تۇيە قاراپ ءجۇرمىن دەيدى. مىنا تىرىلداقتى الگى تامىر ورىسىنان سۇراپ الىپتى. ۇيگە كىرىپ، ءبىر زەرەڭ شۇباتتى قاعىپ ساپ، قاراشا ءۇيدىڭ بار كيىزىن تۇگەل تۋلاتىپ قايتا ۇشىپ كەتتى.
مىناۋ قۇماق بۇيراتتاردىڭ ۇستىندە مىڭ جىلدار بويى تۋىرىلىپ تۇرعان بۇيىعى تىنىشتىقتى دال-دۇل جىرتىپ بارا جاتقان توسىن داۋىس قۇلاعىندا ءالى ءتۇر. ساناسى سوناۋ كوزدەن ءبىر-بىر ۇشىپ جوعالعان جۇمباق ماشيناعا تاڭعالىپ تۇرسا دا، ۇيرەنىپ قالعان اۋىز شىركىن:
— بۇل سۋاياقتى قويسايشى، جۇرمەيتىن جەرى جوق-اۋ!— دەپ كۇبىرلەيدى. سودان بىلاي تىلەۋدىڭ كوڭىلىنە ءبىر الاڭ كىردى. بۇرىن تاڭ نامازىن وقي سالا ءىس قىلاتىنى بار ەدى. ول كۇنى قوبديىنا تيگەن جوق. اتىن ەرتتەپ، اۋىلدىڭ الدىنا قاراي شوقىتا جونەلدى. بابالار زيراتىنا بارىپ، قاز-قاتار جاتقان كوپ تومپەكتىڭ كۇن باتىس بەتىندە وتەۋ اتاسىنان باستاپ، باس-باسىنا قۇران وقىدى. اتىنىڭ شىلبىرىن قارىنا ءىلىپ العان قارا شال انا تومپەكتىڭ دە، مىنا تومپەكتىڭ دە قاسىنا بارىپ جەر تىزەرلەپ، الاقانىن جايىپ، بەتىن ءبىر سيپاپ، قايتا تۇرادى. ەڭ سوڭىندا كىشكەنە زيراتتىڭ كۇن شىعىس شەتىندەگى زەينەپ قابىرىنە كەلدى. تىرىسىندە اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، كىرگەن-شىققانى بىلىنبەيتىن ەلەۋسىز ايەل جەر استىنا تۇسكەن سوڭ زورايىپ كەتكەندەي. ءالى توپىراعى وتىرا قويماعان جاڭا ءقابىر جەرمەن-جەكسەن شوگىپ كەتكەن ەسكى قابىرلەردىڭ قاسىندا الا بوتەن دوڭكيىپ كورىنەدى. تىلەۋ تىلەرسەگى مايىسىپ بارا جاتقانداي، تىزەسى دىرىلدەپ قويا بەردى. جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى. بىلگەن اياتىن ايتىپ، بەتىن جاڭبىر شىلاپ، كەۋدىرلەپ كەۋىپ قالعان كەبىر توپىراقتى قامشىنىڭ سابىمەن قوپسىتىپ، ءبىر شەڭگەل توپىراق الىپ قوستى. سوسىن قارسى الدىندا ۇزىننان-ۇزىن سۇلاپ جاتقان قىزىل تومپەكتىڭ باس-اياعىن تۇگەل شولىپ شىقتى. ونىڭ تۇلا بويىندا ءتىرى زەينەپتى ەسكە سالاتىنداي ەشتەڭە جوق. تابالدىرىقتان بۇل اتتاعاندا كوسىلگەن اياعىن جيىپ الا قوياتىن زەينەپ قاسىنا كەلگەندە ءدال بۇلاي تىرپ ەتپەي جاتىپ الار ما ەدى... تىلەۋدىڭ تاماعى قۇرعاپ بارادى. شىقشىت تۇسى الدەنەگە جىبىرلاپ قويا بەردى. بەتىنە ءبىر كۇن جەل بوپ كەلمەگەن اق نەكەلى قوساعىن باۋىرى سۋىق قارا جەر بەدىرەيگەن وزىنە ۇقساتىپ بەزەرتىپ تاستاپتى. بۇل ءۇشىن قينالمايتىنداي، بۇنى قيمايتىن ەشتەڭەسى جوقتاي، مىناۋ قارا سۇر تومپەكتىڭ ەڭ بولماسا بارماق باسىنداي ءبىر كەسەگى قىلپ ەتىپ قوزعالمادى. قولىنداعى قامشىسىنىڭ سابىن قانىپەزەر قارا جەرگە نۇقي شانشىپ، شايقالاقتاپ ازەر ورنىنان تۇردى. باتتيىپ بار ءىزى سايراپ قالعان الگى وتىرعان ورنىنا كوزى ءتۇسىپ كەتتى. جۇرەگىنىڭ باسى بۇلك ەتە ءتۇستى. مىناۋ بۇيىرسا ەرتەڭ ءوزى جاتاتىن جەر عوي. قاريا وڭ قولىنىڭ ساقالىنا قالاي بارىپ قالعانىن بىلمەي قالدى. قايتا ءۇڭىلدى. ەكى تىزەسى باتپاقتاپ بولدىرتىپ جىعىلعان تۇيەنىڭ شوككەن جەرىندەي كەبىر توپىراققا شانشىلا كىرىپتى. ءبىر قاپتالى قارا جۋسان وسكەن قاتقىلداق. مۇنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن سەزىپ قالعانداي ەرتەڭ تەمىر كۇرەكتىڭ وتكىر ءجۇزى قىرش-قىرش قيىپ تۇسەتىن سابالاق باس قارا جۋساندار دىردەكتەپ قويا بەرىپتى.
تىلەۋدىڭ ميىعىنا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جىمىسقى كۇلكى ىلىكتى. ءيا، ءدال وسى اراعا مىناۋ زەينەپكە ۇقساپ نارداي سۇلاپ بۇ دا جاتادى. مىناۋ ءقازىر اياعىمەن باسىپ تۇرعان كەبىر توپىراق بەتىن جابادى. بۇرىن التى قىردىڭ استىنداعى اجداھاداي اتاعىنىڭ وزىمەن-اق الىستان جۇرەگىڭدى قالتىراتقان اجال شىركىن مىسىق تابانداپ تىپتەن تاقاپ قالعان ەكەن. جاتاتىن جەرى، جامىلاتىن توپىراعىنا دەيىن بەلگىلى. اقيرەتتىك پەندەگە اجالدى ەستەن شىعارۋعا بولا ما. تۇياقتىڭ ءتىلى شىعا-اق ارتىنا مىنگەستىرىپ، وسىندا اكەلگەن. جەتى اتاسىن تۇگەل جاتتاتىپ، قايسىسىنىڭ قاي تومپەكتىڭ استىندا جاتقانىنا دەيىن ايتىپ بەرگەن. قۇداي دەگەنىنە جەتكىزسە، ءوزىنىڭ دە وسى ارادان توپىراق دامەتەتىنىن ايتقان. سوندا باسىما كەپ، دۇعا وقىپ ءجۇر دەپ، ايات ۇيرەتكەن. تەمىر-تەرسەكتىڭ ءجون-جوسىعىن جاتتايمىن دەپ، ۇمىتىپ قالاماسا، جادىندا بار شىعار. كەشكە توسەككە جاتاردا دا، الدەنەشە قايتالاتىپ ايتقىزۋشى ەدى. كەكىلى جالبىراعان ءتىلى تاستاي قارا بالا قاق توردە شايى كورپەنىڭ ۇستىندە شارتا جۇگىنىپ وتىرىپ اپ، قاباقتى تاس ءتۇيىپ، الاقانىن الدىنا جايىپ، تاقىلداتىپ ايتىپ بەرەتىن. سوندا بۇل قارشاداي بالا ايتقان تۇسىنىكسىز سوزدەر عۇمىرىنا عۇمىر قوسقانداي ءبىر مارقايىپ قالاتىن. «ەرتەڭ قاراعىم باسىما كەلىپ تاپ وسىلاي سۇڭقىلداپ وتىرعاندا الباستىداي ايقارا باسىپ جاتىپ العان قارا جەردىڭ وزىنە ءبىر قايران تاۋىپ، ورنىمنان ءبىر اۋدارىلىپ تۇسەرمىن-اۋ»،— دەپ ويلايتىن. «تەك جالعىزىمنىڭ ءوز قولى ءوز اۋزىنا تەزىرەك جەتكەي!»— دەپ تىلەيتىن. ەندى مىنە، ول تىلەگىنە دە جەتتى.
— وي، كەرەمەت-وي!— دەيدى ول اتىنا ءمىنىپ اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىپ. سونداعى كەرەمەتى نە... جاتاعان جالدا جەر تىستەپ جاتىپ العان قىزىل تومپەك پە، جوق الدە قايداعى-جايداعىنىڭ باسىن ءبىر-بىر شالىپ بوسقا دال بولىپ كەلە جاتقان مىنا ماڭگىر باستىڭ جەر استىنا تۇسەتىنى مە؟ ونى تىلەكەڭنىڭ ءوزى دە ءتۇسىنىپ كەلە جاتقان جوق. ءبىراق، نە دە بولسا، جاراتىلىس جارىقتىقتىڭ سىلدىرلاتىپ ون ەكى جىلىك ارقالاتقان جان يەسىن مىنا قارا جەر، سىز توپىراقپەن قايتا تابىستىرماي قويمايتىنىن ءبىر جولا ۇعىپ، مويىن ۇسىنىپ كەلەدى. وز-وزىنەن ريزا بوپ كەلەدى. نەگە ريزا بولادى؟ كىسى ولىمگە ريزا بولۋشى ما ەدى؟ بۇرىن ول دا ءدال وسىلاي ويلايتىن. سويتسە، ول جاي انشەيىن پەندەشىلىك ەكەن. ولسەڭ دە ءقادىرىڭدى ءبىلىپ، اتىڭدى ۇمىتپايتىن ەل-جۇرتىڭ مەن ۇرپاعىڭ بولسا، ءولىمنىڭ نەسى ۇرەي، نەسى قيانات... ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءار قايسىسىنا ءجون تاۋىپ بەرگەن جاراتىلىس جارىقتىقتا ادىلەتسىزدىك بولۋى مۇمكىن بە، ءسىرا. قاتارى سيرەپ، قايراتى كەتكەن كارى ۋاقىتىن سارقىپ، دۇنيە اۋسا، نەسى ادىلەتسىزدىك. قايتا ءقادىرىن كەتىرىپ، بولعانىن-تولعانىن كورمەگەن وگەي ورتادا ولەكسە سۇيرەتىپ ءجۇرىپ العانى قيانات بولماي ما؟ تەك سوندايدان ساقتاسىن. اقىل-ەسى دۇرىستا جونىمەن جونەلۋ دە كەز-كەلگەنگە بۇيىرا بەرمەيتىن باقىت ەمەس پە؟ زەينەپ بولسا بىتپەيتىن دە قويماتىن قىبىر-قىبىردان جالىققانداي، جەر استىنا ءتۇسىپ تىرپ ەتپەي جاتىپ الدى. بۇل بولسا بىرەۋدىڭ بۇلدىرشىندەي بالاسىنىڭ قولىنا قاراپ قالدى. استىنداعى قارا تەمىردى قوينىنداعى ايەلىنەن بەتەر سىلاپ-سيپاپ تۇياق ءجۇر. ەڭ اۋزى سۋاياق كۇدەرىنىڭ ءوزى تەمىر قۇسقا ءمىنىپ، تابانى جەرگە تيمەي، قويقاڭداپ كەتكەنى اناۋ. اتا بابام كۇزەتكەن قارا جۇرتىمدا كوز جۇمام دەپ، ۋىزداي جاس بالانى، جالعىز كەلىنىن اي دالاداعى وڭاشا كۇركەگە ءجىپسىز ماتاپ بۇل وتىر. كەلىنىنە-اق وبال بولدى. وتەۋ تۇقىمىنىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ، اكەسى مارقۇمنىڭ اماناتىن ەستىپ قالماعاندا، كىم ءبىلىپتى، تۇيە قارتايسا تايلاعىنا ەرەدى دەپ، بۇل دا بالاسىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتەر مە ەدى... ءبىراق مىناۋ كوزىن اشقالى قارا ورىن، قارا جۇرتتى قايتىپ قيادى... سۇيەگىن زورعا كوتەرىپ جاتىپ ايتقان اتا اماناتىن قايتىپ اتتايدى... مىناۋ ۇشان دالاداعى تىرشىلىك بەلگىسى — جالعىز ءۇيلى اۋىلدىڭ جالپىلداق وتىن قايتىپ سوندىرەدى... اتا قونىستىڭ اڭىلجىپ يەسىز قالعانىنا جەر استىندا جاتىپ شىداسا شىدار، جەر ۇستىندە ءتىرى ءجۇرىپ قايتىپ شىدايدى... جالعىزىن جەتكىزدى. كەلىن تۇسىرتكىزىپ، قىزىعىن كوردى. بۇل دۇنيەدەگى شارۋاسى دا قىناما شاپاننىڭ ەتەگىندەي دوڭگەلەنىپ كەلە جاتقان سىڭاي تانىتتى. ءبىراق كوڭىلىندە ءالى دە ءبىر الاڭى بار. ونى اۋزىنان شىعارعان ەمەس. قۇداي تىلەگىن قابىل كورسە، ول الاڭى دا باسىلار. تىلەۋدىڭ كونە كوكىرەگى ايتادى: ەندى بالاسىنىڭ سوڭىنان قارا ەرگەنىن كورسە، تۇياقتىڭ مىنا جەتىم شاڭىراقتى وزىنە قۇتحانا مەشىت ەتكەنىنە كوزىن جەتكىزەتىندەي قىپ، باياعى وتەۋ باباسىنىڭ «بەبەۋ كۇيىن» تارتقانىن كورسە، ودان ارعى تىرشىلىك، شىنىندا دا، ماكىرۋ... سوسىن وڭ جاقتان اق جۋىپ، ارۋلاپ شىعاراتىن ازعانتاي تۇستاستارىنىڭ كوزى باردا، بالا-شاعاسىنىڭ الدىندا كەتسە ارمانى جوق.
ۇيگە كەلسە — كەلىنى ءبىر جاققا شىعىپ كەتىپتى. بەس قانات شاتپانىڭ ءىشى مۇنتازداي. ورنىندا جاتپاي شاشىلىپ قالعان، جيۋسىز قالعان ەشتەڭە كورىنبەيدى. وسى قارا قۇرىم كۇركە بۇل ەس بىلگەلى وسىنداي، جىلان جالاعانداي جالتىرايدى دا جاتادى. تەك تۇياق اياعىنا مىنگەندە ءبىر وپىر-توپىر بوپ جاتاتىندى شىعارىپ ەدى. ول دا ۇزاققا سوزىلمادى. ەندى، مىنە، قايدا قاراساڭ دا جۇتىنىپ تۇر. كوڭىلىنە ءبىر مۇپ-مۇزداي سۋىق ەنىپ، قامشىسىن وڭ جاققا قىستىرا سالدى. سوسىن تورگە اتتاي بەرە، كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلۋلى تۇرعان تىقىر قورجىنعا كوزى ءتۇستى. بۋاز توقتىنىڭ بۇيىرىندەي بۇلتيىپ تۇر. جولعا شىققاندا الاتىن قورجىنى ەدى. الىس ءبىر جاققا ساپار شىققاندا، ۇستاراسىن، سابىنى، ءماسىسىن، تاسپيعىن جانە ءوز وشاعىڭنان شالعايدا نە كۇتىپ تۇرعانىن كىم ءبىلىپتى دەپ ارۋلاپ كومەتىن اقتىق كيىمىن قورجىنىنا سالا شىعاتىن. قايتىپ كەلگەسىن دە سول قورجىن سول قالپىندا تورگە ىلىنەتىن. ەندى، مىنە، زەينەپ كەتكەلى ول دا ەسىنەن شىعىپتى. مارقۇم ءاربىر ءۇش جىلدا ماتاسىن جاڭارتىپ وتىرۋشى ەدى. كەرەگەنىڭ باسىنا قولىن سوزدى. ىلمەكتەرىن اعىتىپ، ىشىندەگى تاپتىشتەپ بۇكتەلگەن اق ماتانى الىپ شىقتى. كىرشىك جۇقپاپتى. قامىردىڭ، تۇستىكتىڭ الدە ءبىر اتىرابىندا كۇنگە قاقتالىپ قاۋاشاعىن جارعان اق ماقتانىڭ ءيسى شىعادى. ايەلى مارقۇمنىڭ ۇستاعان قاي نارسەسىن دە جاس نارەستەنىڭ ەڭبەگىندەي سىلاپ-سيپاپ ۇستايتىن ايالى الاقانىنىڭ تابى جاتقان اق ماتا بۇنىڭ مىنا تىرلىكتەن وزىمەن بىرگە الا كەتەتىن جالعىز سىباعاسى. ونىڭ مىناۋ قاۋساعالى تۇرعان قۇر قاڭقاسىن ەرتەڭ باۋىرى سۋىق قارا جەردەن تەك وسى عانا ايالاپ، وسى عانا اراشالايدى.
تىلەۋدىڭ ساقال-مۇرتىن ءبىر ءدىرىل بيلەپ، قولىنداعى اق ماتانى ەلجىرەي سيپالاپ تۇرعان كارى ساۋساقتارى قالتىراپ كەتتى. ماڭدايىنا ءبىر تيگىزىپ ورنىنا سالدى. سوسىن وتىرارىن دا، وسىلاي تۇرا بەرەرىن دە بىلمەي، الدەكىمنەن اقىل كۇتكەندەي ەسىك جاققا قاراي بەردى. شىمىراۋلى شي ەسىكتى يىعىنا ەپپەن ءىلىپ، كەلىنى كورىندى. اتاسىنان يمەنە باسىپ قازان اياق جاققا وزدى. سول باياعى قۋىرشاق ويناپ جۇرگەن بالا قىزداي ءالى كۇنگە سىمپيىپ تۇر. تىلەۋ تورگە شوكەلەپ تىزە بۇكتى. الگى ءبىر وسپادارسىز ويىنان قىسىلعانداي، كەلىنى جاققا ەكىنشى قايتىپ كوز تاستامادى.
— ءيا، توبا، جونىڭە الا كور!— دەدى اۋزىن باسىپ ءبىر ەسىنەپ. سودان بىلاي وسى ءبىر ءسوز ءتىلىنىڭ ۇشىنا ىلىگەدى دە تۇرادى. بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ السا دا، بىرەۋدىڭ ەرسى ءبىر ءىسىن ەستىسە دە، سونى ايتادى. توسەكتە دە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قىرىق قايتالاپ ايتىپ توڭبەكشىپ جاتقانى. تاڭەرتەڭ ۇيقىدان ويانعاندا دا، اۋزىنا الدىمەن سول تۇسەدى.
ءبىر كۇنى دارەت الىپ، نامازىن وقىپ، قاق تورگە سالىنعان جۇمساق توسەكتە تاسپيىعىن تارتىپ وتىر ەدى، قۇلاعىنا ءبىر گۇرىل كەلدى. ءوزى بىرەۋ ەمەس تۇتاسا شىققان كوپ گۇرىل. بىر-ەكى جىلدان بەرى بۇل جاقتى الىسسىنىپ، اششى كولدەردىڭ قامىسىن قايشىلاپ كەتكەن سوۆحوز باسشىلارى بيىل پىشەنشىلەرىن وسىلاي جۇمساعان ەكەن دەپ ويلادى. سول-اق ەكەن جۇرەگى ويناقشىپ، كەلىنىنىڭ داستارقان جايعانىنا ازەر شىدادى. ەكى شىنى اياق شاي ءىشتى دە، كەيىن شەگىندى. كەلىنى دە قۇمانىن دەرەۋ وتتان شىعارىپ باقتى. تىلەكەڭ ەرنىن كۇبىرلەتىپ باتا جاساپ، داستارحاننىڭ شەتىن قايىردى. كۇيبەڭدەپ ورنىنان تۇردى. كەرەگەدەگى قامشىسىنا قول سوزعانىن كورىپ، كەلىنى جۇگىرىپ بارىپ ەسىك اشتى. سىرتقا شىعىپ ەدى، قايرات جيىپ قالعان كۇن جىلت-جىلت جون توسقان بۇيراتتاردان بىلەم-بىلەم كوك تولقىن بۇيراتىلا جوڭكىپ كەلە جاتتى. «ەل بيىل ءشوپتىڭ استىندا قالاتىن ءتۇرى بار-اۋ،— دەپ ويلادى تىلەكەڭ.— جاڭا باستىق الىستان شابىلعان ءشوپ قىمباتقا تۇسەدى دەپ كەرگيدى دەپ ەدى. مىنانداي قۇنان جال بيدايىق پەن ەركەكتى كوزى قايدان قيسىن. تراكتورلارىن گۇرىلدەتىپ-سارىلداتىپ بەرى ايداپتى عوي». اتىنا كۇندەگىدەي ەمەس، اياق-قولى جەڭىلەيىپ سەرگەك قوندى. گۇرىل شىققان جاققا قاراي شوقىتىپ كەلەدى. بۇگىندە باياعىداي ارتىنىپ-تارتىنىپ تۇيەمەن كوشپەيدى، جال-جالدىڭ باسىنا جۇمىرتقاداي ءتىزىلىپ اۋىل قونبايدى، بالالار جۇلگە-جۇلگەلەردى قۋالاپ جۋا قازبايدى. وسىلاي ارىلداپ-سارىلداپ كەلەدى دە، بۇرىن ايلاپ جاتىپ شاباتىن ەن قياننىڭ بىرەر اپتادا اپاي-توپايىن شىعارادى. ءۇي كەلمەگەسىن، شەر تارقاتىسىپ قالاتىن كارى-قۇرتاڭ دا كەلمەيدى. تەمىر مىنگەن بالالاردىڭ ايتەۋىر سالەم مەزىرەتتەرى دۇرىس. ودان اسىپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. ايدالادا بۇتا ساناپ جۇرگەن كارى شالدى ولار قايتسىن. كەش بولسا، سامالاداي جارقىراعان قوستارىنا جيىلىپ، ەرەڭ-سەرەڭ بي بيلەيدى. ءبىراق، قانشا دەگەنمەن قارا عوي. ارقالارى ءبىر جازىلىپ قالادى. انە، كەلىنى دە سىرتقا شىعىپ، گۇرىل ەستىلگەن جاققا قاراپ تۇر... تىلەۋ بەدىرەيىپ جاتقان جىلماعاي ولكەدەگى جالعىز بەلگى — باسىنا موسى اعاش شانشىعان قۇماق توبەنىڭ باسىنا شىقتى. بۇل ارادان شامالى جەردەگى تۇگەل كورىنەدى. و جاق، بۇ جاقتىڭ بارىنە كوز جۇگىرتىپ شىعىپ ەدى ەشتەڭەنى بايقاي المادى. اتىن وتقا جىبەرىپ ءبىر كەزدە وسى ماڭنان بىردەڭە قاراعان ينجەنەرلەر ورناتقان جەل جوقتا جەل تۋعىزىپ، وزى-وزىنەن ىزىڭداپ تۇراتىن ءۇش بۇت ءزاۋلىم نىسانا اعاشتىڭ تۇبىنە جانتايدى. الىس كوكجيەكتەن ەشتەڭە كوزگە تۇسە قويماعاسىن، ءوز ماڭايىن شولىپ ءوتتى. ءۇش جاعىنداعى تىرەۋ اعاشتاردىڭ ۇشەۋىنە دە قۇس ساڭعىپ تاستاعان، ساعال-ساعال. ورتاسىنداعى تۇقىل قارا تۇتىككە اۋزىنان شىعا توپىراق ءۇيىلىپ قاپتى. سۋاياق كۇدەرى ايتادى: بار پالە وسى قارا تۇتىكتە دەيدى. ءتۇبى جەتكىزبەيتىن كورىنەدى. سول زىمىراندا تەمىر دەيسىڭ بە، التىن دەيسىڭ بە، جەر ماي دەيسىڭ بە — نە كەرەمەتتىڭ ءبارى جاتادى دەيدى. ينجەنەرلەر كەن تاپقان جەرلەرىنە وسىلاي بەلگى تۇرعىزىپ كەتەدى، كەرەك بولعان كەزىندە كەلىپ قازىپ الادى دەيدى. «امان بولسا، مىنا جامان قۇماق ءبىر كۇندەرى شاتىرداي ۇيگە تولىپ، شاھار بوپ كەتەدى»،— دەيدى كۇدەرى.
اپىراي، مىنا ءبىر گۇرىل جەتىپ بولمايتىن نەعىلعان گۇرىل ەدى! جەر تۇبىنەن وسىلاي جەر-كوكتى تىتىرەتكەندە بۇل نە قويادى؟... كوك اسپاندى شاتىناتىپ جىبەرەردەي اششى گۇرىل بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلەدى. ءبىراق كوك جيەك سول باياعى مەلشيگەن قالپى. كەنەت كۇن شىعىس بەتتەگى قاقپاق جون قارا جالدا كوپ ەرەيگەن-سەرەيگەن كورىندى. پىشەنشىلەرگە ۇقساماي ما قالاي. وڭشەڭ ءبىر كوك قۇتانداي مويىندارىن كوككە كوتەرگەن بىردەڭەلەر. اسپان استىنداعىنىڭ بارىنە كەرگي قاراعان نەمەلەر وقتىن-وقتىن وز-وزىنەن باس شۇلعىپ قويادى. انادايدا جايىلىپ تۇرعان اتى مىناۋ وقىس گۇرىلگە قۇلاعىن قايشىلاپ، باسىن جەردەن جۇلىپ الدى. الگىندە عانا قارا جەرگە قازىقتاي قادالىپ مىعىم تۇرعان موسى اعاشتىڭ ءوزى دىرىلدەپ قويا بەردى. ەندى ءسال كىدىرسە سالدىر-گۇلدىر ۇستىنە قۇلاپ تۇسەتىندەي. تىلەۋ اسىعىپ-ۇسىگىپ ورنىنان كوتەرىلدى. جۇرەگى قالتىراپ، تىزەسى دىرىلدەپ اتىنا زورعا جەتتى. جانۋار سۋ كەشىپ كەلە جاتقانداي، وز-وزىنەن بيلەپ الا جونەلگەن قارا جەردى ساقتانا باسىپ اۋىلعا بەتتەدى.
قارا جەردى قارس ايىرىپ بارا جاتقان وتكىر داۋىس وكشەلەپ قۋىپ كەلە جاتقانداي، ۇيىنە جەتكەنشە اسىقتى. ۇيىنە كەلگەسىن دە، توڭىرەگىنە قاراسا، ءبارى وز-وزدەرىنەن قۇتتارى قاشىپ، قالتىراپ، دىرىلدەپ تۇر. كەشقۇرىم تۇياق كەلدى. مانا گۇرىلدەيتىن سولار كورىنەدى. گاز ايدايتىن قۇبىر تارتىپ كەلەمىز دەيدى. تىلەۋدىڭ جۇرەگى ەندى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. ءبىراق جايماشۋاق جازدا جون ارقاسىن قارماي العان سالقىن ىزعار ءالى تاراماي وتىر. الگى گۇرىل ءتۇن بويى دا باسىلعان جوق. بىرەر كۇندە اۋىلدىڭ ءدال جەلكەسىنە جەتتى. شىداي الماي اتىنا ءمىندى. تۇعىر نەمە قۇلاعىن قايشىلاپ ەرەيگەن-سەرەيگەن كوپ تەمىرگە قاراي اياعىن باسپاي قويدى. اناداي جەردەگى وقشاۋ توبەنىڭ باسىنا شىقتى. قارا جەردى قارش-قارش اساعان تەمىر ازۋ ۇرتى تولى توپىراقتى ەكى جاعىنا لاق-لاق توگىپ كەلەدى. اجىلداعان-گۇجىلدەگەن ءداۋ بىردەڭە جون ارقاسىندا دوڭكيىپ جاتقان ۇزىن قۇبىرلاردى الگى قازىپ كەتكەن تەرەڭ ورعا دومالاتادى. ءار جەر-ار جەردە كوزىڭدى اعىزىپ تۇسىرەردەي وتكىر كوكشىل وت جانادى. ولاردىڭ ارتىندا الدىنا سوم قالقان تەمىر وڭگەرگەن اۋىر تراكتور وردىڭ ۇستىنە ەكى بەتتەگى جال-جال توپىراقتى جاپىرا قۇلاتىپ جاتىر.
وسىناۋ مىگىرسىز ابىر-سابىر جەر ساۋىرىن قاقىراتا ءتىلىپ ىلگەرى تارتىپ بارادى. ەسىنە سۋاياق كۇدەرىنىڭ ايتقانى ءتۇستى. انا قۇبىرلاردىڭ ىشىنە، شىنىندا دا قوي تۇگىلى تاي سياتىن شىعار. كۇدەرىنىڭ ايتىپ كەلگەنىنىڭ ءبارى ىپ-راس. مىنا زامان اۋزىنا نە كەلسە سونى سوعا سالاتىن كۇدەرى سىمپىلداقتاردىڭ قاي ءسوزىن دە راسقا شىعارىپ جاتىر.
تىلەۋ بۇلتىڭ توبەنىڭ باسىندا تاڭىرقاي قاراپ تۇر. كوكقاسقا ماشينالاردىڭ بىرەۋىنەن الدەكىم بۇعان قول بۇلعاعانداي بولدى. تۇياق ەكەن عوي، اينالايىن. ەندى مىناۋ ىزى-قيقى كوپ قيمىل كوزىنە تىپتەن ىستىق كورىنىپ كەتتى. تىلەۋ كۇندە اتىنا ءمىنىپ، بۇلتىڭ توبەنىڭ باسىنا شىعىپ قۇبىر تارتىپ جاتقاندارعا قارايدى دا تۇرادى. كۇننەن-كۇنگە الىستاپ بارادى. سوناۋ ۇلى شاعىلداردىڭ اراسىنا بارىپ ءسىڭدى. ەندى قارالارى كورىنبەي، جەر-كوكتى دىرىلدەتكەن ءدۇرىلى عانا قۇلاققا جەتەدى. ارتتارىندا مايقارا جۋساندى تاپتاپ-جانشىپ قىپ-قىزىل جولاق جول قالدى. ەندى ول قاپەلىمدە جۇرەگىن تىتىركەنتىپ، ونەبويىن ءبىر بەيماعلۇم ۇرەيگە بيلەتكەن الگى توسىن گۇرىلدى ىزدەپ ەلەگىزەتىندى شىعاردى. باياعىدا پىشەنشى اۋىل كوشىپ كەتكەندە تاپ وسىلاي قۇلازىپ قالاتىن-دى.
بىردە اتىنا قونىپ، توڭىرەكتى شارلاپ-شارلاپ اۋىلعا قايتسا، ءۇيىنىڭ قاسىنا قىپ-قىزىل كەرەگە جايىلىپ قاپتى. ۋىق شانشىپ جۇرگەن ەكى ايەلگە انادايدا شاڭقىلداق شال قولىن شوشايتىپ اقىل ايتادى. شۇبالعان شاپانى ءبىر يىعىنا ءتۇسىپ كەتىپتى. اۋ، مىناۋ كۇدەرى عوي. بۇل قايدان ءجۇر؟
— ءاي، ۇندەمەس. ەندى قايتىپ ءتىلىڭ شىقپاس ەكەن. قاسىڭا قونىپ اپ، وڭ قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنەن قاقسايىن دا وتىرايىن. الگى قاباساقال باستىق مەنى مىناۋ قۇبىرعا قاراۋىل قىپ تاعايىندادى. سوسىن قاسىڭا كوشىپ كەلدىم.
كەشكە تىلەۋ ءبىر توقتىسىن سويىپ كورشىسىنە ەرۋلىك بەردى. ەندى تىلەكەڭ شارۋاسى تۇگەلدەنگەندەي. ءبىرازدان بەرى كوڭىلى الاڭ بوپ، جۇك استىنا تەرەڭىرەك ىسىرىپ تاستاعان قوبديىن قايتا اشتى. تاڭەرتەڭگى شايدىڭ داستارقانى جيىلار-جيىلماستا كۇدەرى كەلەدى. سودان قاق تورگە شالقاسىنان ءتۇسىپ، بەتىن شاپانىنىڭ ءبىر شالعايىمەن قالقالاپ، جەر-كوكتىڭ حابارىن سۇڭقىلداتادى-اي دەيسىڭ كەپ! تۇندە قۇلاعىنا جەل سىبىرلاپ كەتەتىندەي بىلمەيتىنى جوق. تىلەكەڭ وقتىن-وقتىن ءبىر مىرس ەتىپ قويىپ، بالعاسىن تىقىتىپ وتىرا بەرەدى.
ءبىر كۇنى كەلىنى سىرتقا شىعىپ كەتكەندە كۇدەرى:
— ءاي، ۇندەمەس، مىنا بالانىڭ تۇسكەنىنە بىر-ەكى جىل بوپ قالدى، قاشان نەمەرەلى بولاسىڭ؟— دەگەنى.
تىلەۋ ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ ءبىر مىرس ەتكەنىمەن، اڭتارىلىپ قالدى. شىنىندا دا، جاس ادام... قۇرساق كوتەرەتىن ۋاقىتى الدەقاشان بولدى ەمەس پە؟ سوڭعى كەزدە تۇياقتىڭ دا تورتاڭ-توسىراڭى كوبەيىپ بارادى. ءسال نارسەگە شولمەكتەي شىتىناپ، موتوسيكلىنە ءمىنىپ تايىپ تۇرادى. و كۇشىك تە وسىنى ۋايىمداپ جۇرگەن جوق پا ەكەن. ەكى بەتى بوتەكەدەي تومپيىپ تۇراتىن سۇيكىمدى كەلىنى كەيىنگى كەزدە وز-وزىنەن سىلىنىپ، قاراپتان-قاراپ جۇدەپ بارادى. بۇل ايدالاداعى جالعىز ءۇي تىرشىلىكتەن ءىشى پىساتىن شىعار دەپ ويلايتىن.
ەندى تىلەكەڭ كوڭىلىنە ۋايىم قاشتى. تاڭ اتپاي جاتىپ قاقپان قاراعان بوپ دالا كەزىپ كەتىپ قالادى. ونداعىسى كۇدەرىنىڭ سۇڭقىلىنان قۇتىلۋ. ەن دالادا جاپا-جالعىز كەلە جاتىپ ويعا شومادى. جەتى باباسىنىڭ سوڭىنا جەگى قۇرت بوپ ءتۇسىپ العان قىرسىق ەندى تۇياقتى دا جاعالايىن دەگەنى مە؟ قۇماق جالداعى كونە مولانىڭ ءار قابىرىنە ءبىر-بىر جىعىلىپ، جالعىزىمنىڭ ماڭدايىن اش، سوڭىنا قارا ەرت دەپ جالبارىنادى. اۋليەنىڭ اق جەم بوپ قالعان ەسكى اعاشىنا پەنسياسىنا العان سارقۇلاقتاردى شۇبەرەككە ءتۇيىپ بايلاپ كەتەدى. تاعى دا ءبىر جىلدىڭ ءجۇزى اۋدى. كەلىنىنىڭ سول باياعى قالپى. بالاسىنىڭ دا باسى ومىراۋىنا ءتۇسىپ العان. كۇن قاقتى بەتىنەن تىرسيعان اشۋ ارىلمايدى. تۇتىگىپ كەلەدى، تۇتىگىپ كەتەدى.
تىلەكەڭ ەرتەدەن قارا كەشكە سارعايىپ جاتادى دا قويادى. كارى كىسى تۇڭعيىق ۋايىمعا تۇنشىعىپ، كۇن ساناپ شوگە باستادى. شىنىاياققا سوزعاندا قولى قالتىرايتىن بولىپتى. تابالدىرىققا دەيىنگىنى انىق كورەدى دە، ال ءۇي الدىنداعى جەر وشاق باسىنداعىلار ءبىر ءتۇرلى بۇلدىرلاي بەرەدى. تىلەۋ ەندى قورىقپايتىن ولىمنەن قورقايىن دەدى. تۇياعىنىڭ سوڭىنان قارا ەرگەنىن شىنىندا دا كورە الماي كەتەر مە ەكەم دەپ قورقادى. ونى كۇتەم دەپ ءجۇرىپ اكە اماناتىن ورىنداي الماي وتەۋ اۋىلىنىڭ شاڭىراعىن ءبىر ءوزى ۇستاپ قالاتىن قۋ جالعىزعا بابالار تارتقان بەبەۋ كۇيدى ۇيرەتە الماي كوز جۇمىپ كەتەم بە دەپ قورقادى.تۇسىندە ىلعي مارقۇم اكەسى مەن قايتىس بوپ كەتكەن قۇرداستارىن كورەتىندى شىعاردى.
ءبىر جۇما كۇنى كەلىنىنە جەتى شەلپەك ءپىسىرتتى. اتىنا ءمىنىپ بابالار زيراتىنا بارىپ قۇران وقىدى. سوسىن كوپتەن بەرى ات ءىزىن سالماي كەتكەن جيدەلى تەپسەڭگە سوقتى. مىناۋ سۋسىلداعان قۇم اراسىنان ءبىرجولا تابان اجىراتۋعا اينالعان ءۇش-تورت اعاش ءوزدى-وزى سىرلاسىپ تۇرعانداي، تۇنجىر سۋسىلداسادى. قۇس تاڭداي جاپىراقتار بۇنىڭ قولىنا ەركەلەي جاناسىپ، بەت اۋزىن سيپايدى. تىلەكەڭ قويىنىنداعى قارا بالتانى زورعا شىعاردى.
— كوكە-اۋ، مىنا جونىپ جاتقانىڭ نە تاياق؟— دەدى تۇياق كەشقۇرىم تابالدىرىقتان اتتار-اتتاماستان. سوسىن ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەردى.
— دومبىرا دەگەنىڭ دۇكەندە ءۇيىلىپ تۇرعان جوق پا؟
تىلەۋ كەڭسىرىگى قاق ايىرىلارداي ءبىر وسقىرىندى. بۇرىن كۇدەرىنىڭ ءسوزىن ەستىگەندە عانا ءسويتۋشى ەدى.
قارا دومبىرا ءبىتتى. قاق تورگە ءىلىندى. بىردە بالاسى دەمالىسقا كەلگەندە:
— تۇياقجان، وسى دومبىرا ۇستاي بىلەسىڭ بە؟— دەدى تىلەكەڭ.
— مەكتەپتە ۇيىرمەگە قاتىسقام...
— ەندەشە، تىڭدا.
دومبىرانى الىپ كۇيلەي باستادى. تۇياق موينىنان تاستامايتىن قارا قوبديىنىڭ بىردەڭەلەرىن شۇقىلاپ وتىر. ءبىراق، قۇلاعى اكەسىندە.
اكەسى ءبىر ءون بويىڭدى ۇگىپ كەۋلەپ بارا جاتقان زارجاق كۇيدى بەبەۋلەتسىڭ-اي كەپ. بالعا مەن پىشاق ۇستاپ قالعان قايقى ساۋساقتار پەرنە-پەرنەلەردى شەگەلەي بۇرعىلاپ، قادالىپ تۇرىپ الادى. ءار پەرنەدەگى ءۇن بىتكەندى ابدەن جەبەپ ساۋىپ اپ، كەلەسى بۋناققا كوشەدى، تۇياق اكەسىن تاپ مىنانداي كۇيشى دەپ ويلامايتىن. مىنا سازدان ءوز جۇرەگىن شايان بوپ شاعىپ جاتقان ءبىر وتكىر ۋىت تانيتىنداي. موينى سالبىراپ سالا بەردى. قولىنداعى دومبىراعا ەمەس، تۇياققا قاراپ وتىرعان اكە كۇيىن ءبىتىردى. دومبىرانى ىرگەگە سۇيەدى. ءلام-ميم ۇندەگەن جوق. ءتور الدىنا جامباستاي قيسايدى.
سودان قايتىپ تىلەۋ بوي جيىپ تۇرا المادى. اينالاسىنداعى قارا بۇلىڭعىر قالىڭداي ءتۇستى. كۇنى بويى تاسپيىق تارتىپ تىرپ ەتپەي وتىرعانى. ارا-اراسىندا ۇمىت بىردەڭە ەسىنە تۇسكەندەي كىلت كىدىرەدى دە، ويلاپ-ويلاپ، جادىنا ورالا قويماعان سوڭ، قولىنداعى جيدەنىڭ دانىنەن تىزگەن دەستەنى قايتا ساناي جونەلەدى. ءبىر كۇنى ەسىنە ءتۇستى-اۋ اقىرى. «وسى ءبىزدىڭ كەلىننىڭ بويىنا ەشتەڭە بىتپەدى مە ەكەن...» جاس ادامعا كوز توقتاتا قاراۋ اۋەلدەن ادەتىندە جوق-تى. ونىڭ ۇستىنە كۇمىسكە سىركە سالىپ قالعان قىراعى جانار بۇگىندە كومەسكى تارتقان. توپىراقتىڭ استىنا تۇسە قويماعانمەن، تەرەڭ سۋدىڭ استىنا شىم باتقانداي توڭىرەگى ىلعي بۇلدىرايدى دا تۇرادى. كۇن مەن ءتۇننىڭ، جاز بەن قىستىڭ شەك اراسى جوعالىپ، ايتەۋىر ولمەگەنگە تاۋبە، ءارى-سارى حال كەشە باستادى. اۋناقشي-اۋناقشي استىنداعى قۇماق توپىراقتى قازا-قازا، قارا جەرگە توسەك-موسەگىمەن بىرگە ءتۇسىپ بارا جاتقانداي. ازىرگە تەك قۇلاعى عانا ساۋ. ونى دا كۇدەرى يەمدەنىپ العان.
— ءاي، ۇندەمەس،— دەدى ول بىردە.— كەلىنىڭ اششى بورشا جوق پا دەپ، ءبىزدىڭ ۇيگە بارعىشتايتىندى شىعارىپتى، تولعاق بىلەم.
تىلەۋ ومىرىندە، سۋسىلداق كۇدەرىنىڭ جابىرلاق اۋزىنا سول كۇنى ريزا بولعان شىعار. ەندى ول سارجامباس بوپ قاراپ جاتىپ، ىشىنەن كۇن سانايتىندى، اي سانايتىندى شىعاردى. زەينەپ بايعۇسقا ۇساپ ءۇنسىز كىرىپ، ءۇنسىز شىعاتىن كەلىنىنىڭ ءاربىر قىبىر-قيمىلىن قاداعالاپ باعادى. ول كۇن ساناپ ءجۇرىسى اۋىرلاپ، كەي تۇندەرى توڭبەكشىپ، وزىنشە بۇعان ەستىرتپەگەن بوپ ىڭقىلداپ شىعادى. كارى تىلەۋ وندايدا سۇيەك-سۇيەگى تۇگەل ەرىپ، ءوزى بىلەتىن اۋليە-امبيەلەردىڭ بارىنە بۇنىڭ ارتىنان ءوربىر داۋلەتكە بولا مازاسىنان ايىرىلىپ تىپىرشىعان جاس ايەلدىڭ قول-اياعىنا دەم بەرە كورە دەپ جالبارىنادى.
كەلىنىنە توعىز اي تولدى-اۋ دەگەن شامادا، اسىق جىلىك تاۋىپ اپ، كوپتەن بەرى ۇستاماعان قارا قوبديىن قورس قىپ اقتارا باستادى. كارى جاناردىڭ تۇبىنە بۇعىپ قالعان ازعانتاي نۇر قايتا ورالعانداي. اينالاسىن، ءاياق-جونىن دۇرىس كورىپ وتىرعان سياقتاندى. قولىنداعى اسىق جىلىكتىڭ ءبىر جاق باسىن تەستى. ەكىنشى قاپتالىنان شۇقىلاپ ويا باستادى. بار ونەرىن ساپ، كەدىر-بۇدىر قالدىرماۋعا تىرىستى. قارا پىشاقپەن شۇقىپ-شۇقىپ الادى دا، ارتىنان ويىلعان جەردى بارماعىمەن سيپاپ كورەدى. ەگەۋ اپ سۇرگىلەيدى. ءالى دە تار سياقتى، ءالى دە دوڭگەلەنىپ دۇرىس شىقپاعان سياقتانادى دا تۇرادى. قارا پىشاقتى قايتا الىپ ەدى، اسىق جىلىكتى جەرگە تىرەپ ۇستاپ وتىرعان سول جاق قولىنىڭ باس بارماعىنا كىرش ەتىپ كىرىپ كەتكەنى. سودان قولى كۇپ بولىپ ءىسسىن كەپ. پىشاق تيگەن بارماق بەبەۋلەتىپ الىپ بارادى. اجال كۇتىپ الجىپ جاتقاندا، جاراقاتتى اۋىرسىنىپ ىڭىرانۋعا قۇدايدان قورقىپ، استىڭعى ەرنىن ءتىسى تۇسكەن مالتا يەگىمەن قايزالاي بەرەدى. توڭىرەگىندەگى تۇنەك تە تۇتاسىپ اپتى. سۋ استى ەمەس، قۇردىم شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە ءبىر-اق قۇلاپ كەتكەندەي. كەيدە جان شىداتپاي بارا جاتقان جاراقاتتان ەسى اۋىپ كەتەدى. بىردە ءولىپ-تالىپ ەسىن جيناسا، ءدال وڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىندە كۇدەرى وتىر.
— ءوي، ۇندەمەس، ءشۇيىنشى! قۇداي بەردى! كەلىن ۇل تاپتى.
ومىرىندە كىسىنىڭ الدىندا كوڭىلىن بوساتىپ كورمەگەن تىلەۋ ورنىنان تۇرايىن دەپ بىر-ەكى ۇمتىلىپ ەدى، تۇرا المادى. سودان تەرىس اۋناپ، تۇسىنداعى كەرەگەنىڭ ساعاناعىن قۇشاقتاپ اپ، ەكى يىعى بۇلكىلدەپ ۇزاق جاتتى. سودان ءۇنسىز قالدى. قولى كۇپ بوپ ءىسىپ بارادى. ماڭدايى شىپ-شىپ تەر. تاڭەرتەڭگىلىك تاڭدايىن شىلايتىنى باردى، ودان دا قالدى.
ەسىكتەن بالاسى كىرىپ كەلگەندە تىلەۋ كوزىن اشقانداي بولدى. اشقانمەن دە، كوز الدىنا كولكەشتەپ تۇرىپ العان قارا پەردە ەشتەڭەنى كورسەتپەدى. ءبىراق مەڭىرەۋ تىلسىمعا ءبىر جولا كوشە قويماعان قۇلاعى قۇرعىرى تۇياقتىڭ ارسى-كۇرسى ءجۇرىسىن بىردەن تانىدى. قاسىنا كوپ شوكەلەپ وتىرعانىن دا، وڭ قولىن الاقانىنا سالعانىنا دا ءبىلىپ جاتىر. بىردەڭە دىگىسى كەپ، يەگىن كەمسەڭدەتىپ ەدى، دىبىسى شىقپادى. بال تامادى دەيتىن بارماعىنىڭ باسىنا كەپ قادالىپ تۇرىپ العان اجال: «اۋ، قاشانعى جاتپاقسىڭ. بولساڭشى ەندى!»— دەپ دىگىرلەتىپ الىپ بارادى. ءالى دە بوسا ارتىنداعىلارعا ايتاتىن ءبىر قولقاسى بار سياقتى ەدى. ونىڭ نە قولقا ەكەنىن ءتىلى تۇگىلى ساناسىنىڭ ءوزى اجىراتا الماي جاتىر. ايتەۋىر جان-دارمەن تىنىس قارماپ، تاناۋى قۋسىرىلىپ، يەگىن كوككە قاراي قاقشاڭداتا بەرەدى.
قۇلاعىنا بىرەۋدىڭ سويلەگەن داۋىسى كەلە مە، قالاي. كۇدەرىنىڭ داۋىسى سياقتى. ول جازعان قارا جەردىڭ بەتىندە ءالى بار ەكەن عوي. مۇنىڭ ارتىندا قالادى ەكەن عوي. مىناۋ جارىق جالعاندا قانشا جالعىزدىق كورسە دە، ايدا-جىلدا ايتەۋىر سول ءبىر سوعىپ كەتەتىن ەدى-اۋ... كەنەت ءبىر ىزىڭ كەلدى. باياعى امانات كۇي. انادا بالاسىنا ءوزى تارتىپ بەرگەن «بەبەۋ كۇي». ول بەبەۋلەپ قويا بەرگەندە كۇپ بوپ ءىسىپ، كۇبىرتكەلى جەپ جاتقان باس بارماعىنىڭ سولقىلداتىپ الىپ بارا جاتقانى باسىلايىن دەگەندەي بولدى. بەبەۋ كۇي بەزىلدەي تۇسكەن سايىن جانى جاي تابا ءتۇستى. كوز الدىن كولكەشتەپ تۇرعان قارا تۇنەك ارشىلايىن دەپتى. ىرگەدەن سامال ەستى. توپىراقتىڭ، اۋىز قۋىرار قىر ءشوبىنىڭ، كۇيگەن قۇرىم كيىزدىڭ، ىرگەگە بايلاۋلى ات پەن تۇياقتىڭ ماشيناسىنىڭ يۋ-قيۋ كۇڭىرسىك ءيسى كەڭسىرىگەن دارحان تىرشىلىك لەبىن الىپ كەلگەندەي. كوكىرەگىنە، مىنە، تۇسكەن قارا ءجۇزدى اجالدىڭ ءزىل تاقىمىن كەيىن سەرپىپ تاستاعانداي دالا ەكەن دەيدى. كوكتەم ەكەنىن دە كۇز ەكەنىن دە بىلمەيدى. شىق ەكەنىن دە، ميزام ەكەنىن دە بىلمەيدى. ايتەۋىر ءشوپ باسى جىلتىرايدى ەكەن دەيدى. ءوزىنىڭ ءشوپ قورىپ جۇرگەنىن دە، اڭ قاراپ جۇرگەنىن دە بىلمەيدى. ايتەۋىر ماڭقيىپ جاتقان ماڭ دالانىڭ الدە ءبىر پۇشپاعىنا ماڭىپ بارادى ەكەن دەيدى. كەنەت الدىنان قارا جالدىڭ باسىن تۇگەل تولتىرىپ اق سامالا اۋىل كورىندى. ورتاداعى قوڭىرايعان ءوز كۇركەسى ەكەن دەيدى. ال قوس قاناتتاعى بىرىنەن-بىرى وتكەن اق جۇمىرتقا ۇيلەر وتاۋلارى ەكەن دەيدى. بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ، تورتەۋ، بەسەۋ... كوزى بۇلدىراپ سانىنا جەتە المايدى. كەنەت سول اق جۇمىرتقا ۇيلەردەن جارىق دۇنيەگە ماڭقيا قاراپ وندىردەي قارا تورى جىگىتتەر شىققان ەكەن دەيدى. بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ، تورتەۋ بەسەۋ... كوزى بۇلدىراپ سانىنا جەتە المايدى. بەلدەۋدەگى اتتارعا قوندى. قازداي ءتىزىلىپ الدەقايدا قۇيعىتا شاۋىپ بارادى. قارا جەرگە جارىسا تيگەن تۇياقتارىنان كۇي ءتىرىلىپ، الگى ءبىر سارناعان سارىن تالماۋراپ بارىپ باسىلىپ، كەنەت ىقىلىق اتا، سىقىلىقتاي جونەلگەن ەكەن دەيدى. اپىر-اي، مىنا كۇيدى تارتىپ وتىرعان كىم بولدى ەكەن!؟ تۇياق پا... تۋ، ءوزى داۋلەسكەر كۇيشى ەكەن عوي... الگى كوپ جاراۋ ارعىماق اعىزىپ بارادى... كەنەت تاناۋىنا بەنزين ءيسى كەلگەندەي بولدى. سويتسە، الگى كوپ ارعىماقتاردىڭ ورنىندا تۇياق ءمىنىپ جۇرگەندەي كوپ كوك قاسقا ماشينا جارىسا جۇيتكىپ بارادى. اششى جۋسان يىسىنە ارالاسقان بەنزين ءيسى تاناۋىنا مايداي جاعادى ەكەن دەيدى. ويتكەنى، سول كوپ ماشينانىڭ رۋلىندە وتىرعاندار باسى تۇياق بوپ، ءوز تۇقىم-تورپاعى ەكەن دەيدى. بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ، تورتەۋ، بەسەۋ... كوزى بۇلدىراپ سانىنا جەتە المايدى. كوپ ماشينا قارا جالدىڭ باسىنا اعىزىپ شىعىپ بىرتە-بىرتە ۇزاي ءتۇستى. بۇنىڭ جانارىنىڭ نۇرى سارقىلىپ، الگى كوپ قارايعان بارعان سايىن بۇلدىراي ءتۇستى. كوڭىلىنە ءبىر توقتىق ورناپ، ەرنىن كۇبىرلەتىپ تاۋبە ايتتى. كىرپىگى اۋىرلاپ بارادى. الگى ءبىر ادەمى ەلەسكە ەلىتىپ، بۇرىن-سوڭدى باسىنان كەشىپ كورمەگەن ءبىر مەڭ-زەڭ، بەي-جاي، دەل-سال راحات ۇيقىعا باتا ءتۇستى. ەندى ەشكىم وسىناۋ ءتاتتى ۇيقىسىن بولمەي-اق قويسا ەكەن دەيدى... ەزۋىنە ءبىر ءومىر باقي جۇگىرمەگەن جايدارى كۇلكى جۇگىرگەن ەكەن دەيدى... اكەسىنىڭ ماڭدايى كوگىس تارتىپ بارا جاتقانىن كورگەندە تۇياق قولىنداعى ماگنيتوفوننىڭ ءتىلىن بارماعىمەن باسا سالدى. مانادان بەرى شىر كوبەلەك اينالىپ جاتقان قوڭىر دوڭگەلەك توقتاپ قالدى.
ءتور الدىندا شالقاسىنان ءتۇسىپ تىلەۋ جاتىر. مىناۋ قارا جەردىڭ بەتىندەگى بار شارۋاسىن ويداعىداي ورىنداپ ءبىتىپ، ەندى ءبىر ءسات راحات ۇيقىعا شومعانداي. بەت اۋزىندا تيتتەي دە كىربىڭ جوق. كەرە قارىس ماڭدايى جاپ-جازىق. انشەيىندە تاناۋىنان ءبىر مىرس ەتكەنى بولماسا، ەزۋىن جيىرىپ جارىمايتىن ۇستامدى كىسىنىڭ ەرنىنىڭ ءبىر قيىعىنا ءزىلسىز كۇلكى ىلىگىپتى.
ۇي-ىشىندەگىلەر نە بولعانىن بىلمەي، تۇسىنبەي اڭتارىلىپ قاپتى. مانادان بەرى وڭ جاقتاعى وتىن ۇستىندە جانتايىپ جاتقان كۇدەرى كەنەت سىلق ەتىپ جەرگە شوكتى.
— ەشكىمنىڭ بەتىنە جەل بوپ كەلمەي، جاعالاس-جانتالاسسىز عۇمىر كەشكەن جارىقتىعىم-اي، و دۇنيەگە دە تىم-تىرىس جايباراقات قالپىڭ اتتانىپ جۇرە بەرگەنىڭ بە...
قازان-اياق جاقتا بوپ-بوز بوپ وتىرىپ قالعان كەلىنىنىڭ «اھ» ۇرعان اششى داۋسى شىعىپ كەتتى.
ارادا جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. تىلەۋ پاقىردىڭ مىناۋ قارا جەردى قازداڭ باسىپ جۇرگەندەردەن دامەتەر جانە ءبىر قارىزىن وتەيتىن ۋاقىت تاياپ قالدى. سول كۇن جاقىنداعان سايىن بىلتىردان بەرى مىناۋ يەن قۇمعا ءبىر ءوزى يە بوپ قالعان كۇدەرى تىنىم تاۋىپ وتىرا المادى. ۇيىنە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعادى. كىرسە بولدى — قۇلاعىنا الىستان تالىقسىپ ماشينا ءۇنى جەتكەندەي بولادى. وتىرىپ الىپ بال اشادى: «مىنا بىرەۋدىڭ داۋسى كوكساۋ ادامنىڭ دەمىندەي قىرقىراپ شىعادى ەكەن. كوكىرەگى سىر-سىر ەتىپ، كەۋدەسىن ازەر سۇيرەپ كەلە جاتقانىنا قاراعاندا، ءوزىمىزدىڭ كولحوزدىڭ استاۋىن ءشوپ تىرناپ تاستاعان جۇدەۋباس گازيكتەرىنىڭ ءبىرى بولار. تۇياق كەلسە، الگى جەر قازىپ، قۇبىر تارتىپ بارا جاتقانداردىڭ ازىناعان ايعىرداي وڭمەڭدەگەن كوك قاسقا جۇك ماشيناسىمەن كەلسە كەرەك-تى. ونىڭ داۋسى ءبۇيتىپ ولىمسىرەپ شىقپايتىن، قارا جەردى قاقىراتىپ، كوك اسپاندى شاتىناتىپ جىبەرەتىندەي جويقىن ەستىلەتىن. ءبىراق، كىم ءبىلىپتى...»
شىدامسىز نەمە ودان ارعىعا تاعاتى جەتپەي، سىرتقا اتىپ شىعادى. شىقسا — انادايدا تاز كىسىنىڭ توبەسىندەي دوڭگەلەنە جىلتىراپ جاتقان تىلەۋدىڭ ءۇيىنىڭ جۇرتىن كوردى.
بىلتىر مارقۇمدى جەرلەپ قايتىپ كەلگەن سوڭ دا، قىرىق كۇن قاتارىنان مىناۋ شۇقىر تەپسەڭنەن كەلىپ-كەتىپ ارىلماپ ەدى. اناۋ جىلتىراپ جاتقان دوپ-دوڭگەلەك ويما تاقىردىڭ كوك جەلكەسىنە تالاي-تالاي ات بايلانىپ ەدى. ات بايلاپ تۇسكەن اعايىن الشاڭداي باسىپ تورگە وزار ەدى. مالداسىن قۇرىپ جايعاسقان سوڭ، كەكسە كىسى بولسا، باسىن كوكىرەگىنە الىپ ىڭىرانتىپ ايات وقىر ەدى. جاس بولسا، ول مىنا قىلتيىپ جال باسىنان كورىنگەننەن ءوز ۇيىنەن شىعىپ، سول ءۇيدىڭ قاسىنا بارىپ، مەيمانعا ىلەسە كىرىپ، وڭ جاققا جۇگىنە كەتكەن بۇعان يەك قاعار ەدى. باتا وقىلىپ، بەت سيپالعان سوڭ اۋىزعا الدىمەن ءاۋىل-ۇيدىڭ اماندىعى ورالىپ، سوسىن تىلەۋ تىلگە ىلىگەر ەدى. كەلگەن ادام كىم بولسا دا، تىلەۋگە بايلانىستى كەپتى قىسقا قايىرا الماس ەدى. «جارىقتىق يماندى بولعىر»،— دەپ باستالعان اڭگىمە تالاي جىلدى قامتىپ، تالاي جەردى شارلاپ شىعار ەدى. انشەيىندە كەلگەن مەيمان شارۋا باققان قايىس ساپالاقتى قاراپايىم بىرەۋ بولسا، جوعالعان مال مەن جەردىڭ وتىنان حابار سۇراپ، شاريعات جايلى تالاساتىن؛ شاشىن قايىرىپ، ساقالىن قىرعىزعان كوك يەك قىزمەتكەرلەردەن بولسا حالىقارالىق جاعدايدان حابار سۇراپ، وتكەن توقسانداعى جارىستىڭ قورىتىندىسىنا داۋلاسا جونەلەتىن قىزىل كوز كۇدەرىنىڭ ءوزى تىلەۋ اۋىزعا الىنعاندا كۇلتە ساقالىن تۇتىمداپ، باسىن ۇستى-ۇستىنە يزەي بەرەتىن.
سويتسە، سول كۇندەردىڭ ءوزى دە ءبىر داۋرەن ەكەن عوي. ەندى، مىنە... تىلەۋدىڭ قىرقى وسى اتا قونىسىندا تاراتىلدى. ەرتەڭىنە تۇياق شۇقىر ويدان ءبىرجولاتا كوشىپ كەتتى. باياعىدا ءبىر كورگەندە-اق بۇنىڭ كوڭىلىنەن شىققان ەكپىنى تاۋ جىققانداي كوك قاسقا جۇك ماشيناسىنىڭ كۋزوۆىندا وسى ءبىر جىلميعان قۇماق ولكەنى ەكى عاسىر بويى ءمىز باقپاي كۇزەتكەن وتەۋ اۋلەتىنىڭ ەجەلگى ەمەن شاڭىراعى كەتىپ بارا جاتتى. جان-جاعىن كوشكىن قۇم كومە-كومە اۋزىنان شىعۋعا اينالعان شۇقىر تەپسەڭدە دوڭگەلەنىپ قارا جۇرت قالدى.
كەشە عانا سورپا توگىلىپ، ماي ساسىپ جاتقان جەر وشاق پەن كۇل تومپەكتىڭ قاسىندا ەربيىپ كۇدەرى تۇردى. سودان باستاپ ول ءوزى بۇرىن-سوڭدى باستان كەشپەگەن ءبىر حالگە ءتۇستى. ۇيگە سىيىپ وتىرا المايدى. سىرتقا شىقسا، جىمپيىپ جاتقان ەسكى جۇرتتى كورەدى دە، ەسىنە قاي-قايداعى تۇسەدى. باسقا ءبىر سونى جەرگە جىلجىپ قونىپ تا كوردى. ءبارىبىر، قىستاۋى سول ارادا. ءبارى دە تىلەۋدىڭ ءبىر كەزدەگى قارا جۇرتىنىڭ ماڭىندا. كۇلتە ساقال كۇدەرى ءبىر كەزدە ءوزىن ۇيگە وتىرمايتىن كەزبە ساناۋشى ەدى. سويتسە، سالىپ ۇرىپ جەتىپ باراتىنى باياعى سول تىلەۋدىڭ قۇرىم جاپپاسى ەكەن. ءقازىر مىناۋ يەن تۇزدەن ول دا ءوشتى. ءبىر كەزدەگى ەركەلەي كىرىپ شىعاتىن جىلى ۇيانىڭ جىمپيىپ تەك جۇرتى عانا جاتىر. ۇندەمەس قۇرداسى دا، سابىرلى زەينەپ تە، ەرتەلى-كەش پىس-پىس ەتىپ ءبىر تىنىم تاپپايتىن قارا كورىك تە — ءبارى-بارى جىم-جىلاس. قارا جەردىڭ وسى ءبىر پۇشپاعىنداعى اناۋ بۇكىر بەل قارا جالدار، سوناۋ قويان جىم مايسا شاعىلدار جوعالىپ كەتكەنشە جوعالمايتىنداي بوپ كەتكەن ەجەلگى شاڭىراق ءبىر بەسىندە تاپ وسىلاي اياق استى عايىپ بولادى دەگەنگە كىم سەنگەن! ول — كۇدەرىنىڭ تۇندە تۇسىنە، كۇندىز وڭىنە كىرمەگەن گاپ. سونىڭ ءبارىن ايتىپ شاعىنايىن دەسە، ۇيىندەگى بالا-كەلىندى مەنسىنبەيدى. ولارعا تىلەۋ مەن بۇنى ءتۇسىنۋ قايدا؟! قويىندارىنان ءوربىپ جاتقان قارا دومالاقتارىنىڭ ءناپاقاسىن ايىرىپ قارا جەردىڭ بەتىندە ايتەۋىر باستارى قارايىپ جۇرسە دە، شۇكىر... تىلەۋدىڭ كوكىرەگىنە تۇنىپ، اۋىق-اۋىق كۇدەرىنىڭ اۋزىمەن اقتارىلىپ تۇرار قيماستىق سىردى ولار قايدان ۇقسىن! سونىڭ ءبارىن كورىپ بىلگەن ەكى زامانداسى ءقازىر بۇل دۇنيەدەن ءبىر جولا كوشكەن. سونىڭ ءبارىن كورىپ بىلگەن مىناۋ جاڭىلتاق شاعىلدار مەن جاپىراق جالداردا ەستىر قۇلاق، سويلەر ءتىل جوق. سوندا كۇدەرى قايدا بارىپ مۇڭىن شاعادى؟ انشەيىندە تەكىرەكسىز جۇرە المايتىن كۇدەرى اتىن ءىلبىتىپ باسىپ ەكى قۇرداسى جاتقان ەلسىز زيراتقا بەتتەيدى. قۇم اراسىنداعى تەڭگەدەي قاتقىل ويپاڭداعى انادايدان-انادايدان اندىزداپ كورىنەتىن جيدە سايعاقتار كۇن جەپ قۋراپ بوزاراڭداپ كورىنەدى. شاشىلماي، شاشىراماي ءبىر شوكىم بوپ ۇيلىعا جايعاسقان شاعىن زيرات مىناۋ كەڭ دالادان كەز كەلگەن سۇعاناق كوزدىڭ سۇرگىن-قۋعىنىنان بارار جەر، باسار تاۋ تابا الماي، ودان ارگىگە دارمەندەرى قالماي، وسى اراعا جەتىپ بۇك تۇسىپ-بۇك ءتۇسىپ قۇلاي-قۇلاي كەتكەن ءبىر ءۇيىر كيىكتەي جال باسىنان جالپاڭ قاعىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان جالعىز اتتى بۇعان باستارىن كوتەرىپ سەلتيىپ-سەلتيىپ قاراپ جاتقانداي. كەلسە ەكەن، كەلسە ەكەن دەپ جاتقانداي.
زەينەپتىڭ تومپەگىنىڭ قاسىنداعى زورىعىپ جىعىلعان نار تۇيەدەي قىزىل تومپەكتىڭ دە توپىراعى وتىرايىن دەپتى. ەتەك-ەتەگىنەن بالا جىگىتتىڭ مۇرتىنداي بوپ قىرپىسىن ءشوپ ءوسىپتى. كونە قاۋىمنىڭ ءبىر شەتىنە جارىسا قۇلاعان قوس تومپەك ءپانيدىڭ از كۇندىك ءورىسىن تاۋىسىپ باقيدىڭ قىل كوگەنىنە مىقتاپ كوگەندەلگەن ەگىز قوزىداي تومپيىپ-تومپيىپ جاتىر. تىرلىكتەرىندە ەشكىمنىڭ بەتىنەن الىپ، مىنەز شىعارىپ كورمەگەن ەكى قۇرداسىنىڭ جاتقان تومپەكتەرى دە وزگە تومپەكتەردەن الا بوتەن تىنىش، الا بوتەن مونتانى سياقتى. ءتىرى تىلەۋدىڭ ءسوز شىعىنداماسا دا، وقتا-تەكتە ءبىر مىرس ەتىپ وسقىرىنىپ قوياتىنى بولۋشى ەدى. مىنا تومپەكتە و دا جوق. ەڭ بولماسا ءبىر توپىراعى بۇلك ەتپەيدى.
كۇلتە ساقال كۇدەرىنىڭ مىناۋ مىلقاۋ بۇتاقتارعا ايتاتىن داۋى بارداي. اناۋ بىلتىر عانا سۇلاپ جىعىلىپ، بيىل ءتۇبى سورايىپ تۇقىلدانىپ قالعان كونە داراقتىڭ ماۋەسى دە، ىعى دا، ساياسى دا مول ەدى. ال مىناۋ ءبىر كەزدە، بالكىم، سونىڭ ءبىر شىبىعىنان ءوربىپ تۇرعان جاڭا ءورىمتالعا سول قاسيەتتىڭ ءبارى تۇپ-تۇگەل داري ما؟ ول دا زامانى وتكەن اتا بايتەرەكتەي مىناۋ قۇماق ولكەنىڭ شىجعىرعان ىستىعى مەن سارىلتقان ۇزاق جولىنان كەنەزەسى كەۋىپ جەتكەن پەندەگە سايا ماۋە تاۋىپ بەرە الا ما، جوق ءوز ءنارىن ءوزى زورعا تاپقان شايا بىردەڭە بوپ، انشەيىن ەرقارا بوپ ەربيىپ تۇرا ما؟ مىناۋ ونسىز دا جۇپىنى جاپان تۇزگە اجار، بازار قوسا الا ما؟
كۇدەرى قايدا اتتاپ شىقسا دا، جۇدەپ قايتادى. ءبىر كەزدەگى ازدى كەم قىزىعىن كورە الماي قايتادى. ۋاقىتتىڭ ومىردەن باسقا ولشەمى جوق ەكەنىنە كوزى جەتىپ قايتادى. ءبىر ءومىردىڭ ورنىنا ەكىنشى ءومىر كەلسە عانا مىنا دۇنيەنىڭ ءمانى تۇرا الاتىنىن ۇعىنىپ قايتادى. اعاش ەكەش اعاش تا بۇتاعىنان بۇتاق ءوربىپ، ارتىندا ءىز تاستايدى. ال ادام شە... ادامنىڭ ءىزى تەك بەلىنەن ونگەن پەرزەنت قانا ما... ونىڭ ءىسى، جۇرتقا جاساعان قايىرىمى شە؟ سونىڭ ءبارى كىسىنىڭ وزىمەن بىرگە كوز جۇما ما؟ مىناۋ ەربەڭدەگەن كۇلتە ساقال شال ولگەندە، كەشەگى تىلەۋدىڭ دە ءىزى ءبىر جولا جوعالا ما؟ ول سوققان جەكەي، ول جاساعان بۇيىمدار دا ماڭگىلىك ەمەس شىعار، توزار. سوندا كوڭىلگە قۋات نە بولماق؟ ءوز تامىرىنان وربىگەن ءبىر بۇتاق بولسا، تىلەۋدىڭ ارتى وسىنشا قۇلازىپ جاتار ما ەدى؟ مىنە، ءبىر جىلعا اينالىپ بارادى، تىلەۋدىڭ شاڭىراعى جوق بولعاسىن، ونىڭ سۇيەگى جاتقان مىنا تۇزگە ونىڭ ارتىن ىزدەپ ەشكىم كەلمەدى، ەشكىم اۋىزعا المادى... ايتسا، تەك كۇدەرى عانا ايتادى. وندا دا تەك ءوزى ەستيتىندەي قىپ كۇبىرلەپ ايتادى...
مۇندايدا كۇدەرىنىڭ ەسىنە تۇياق تۇسەدى. ونىڭ مارقۇمنىڭ قىرقىن وتكىزە سالا جىپ بەرىپ كوشىپ كەتكەنىنە ىشتەي رازى ەمەس. ءبىراق، مولدىرەگەن جاس كەلىنشەگى مەن قىزىلشاقا ءسابيىن ايدالاعا قايتىپ تاستاپ كەتە الادى. ونىڭ ورنىندا تىلەۋدىڭ ءوز بەلىنەن وربىگەن بالاسى بولسا دا، سۇيتپەس پە ەدى؟ ونىڭ ورنىندا كىم بولسا دا، سۇيتپەس پە ەدى؟ قازىرگى جاستاردىڭ قايسىسى اتا قونىستى مەكەندەپ، اتا زيراتتى باعىپ وتىر؟! ءبارى دە ىرزىق بۇيىرعان جەردى بازارلاپ جۇرگەن جوق پا؟ سوندا ادام ۇرپاقتىڭ تىلەگىن نەگە تىلەيدى؟ سەنەن قالعان قونىستى، سەنەن قالعان مال-داۋلەتتى يەمدەنىپ، سەنىڭ ءبىر كەزدە دۇنيەدە بولىپ، ارتىڭدا وسىنشا ىرزىق، ابىروي قالدىرعانىڭا ىرزا بوپ وتەر زامان وتكەن ەكەن؟ سوندا ارتىڭدا نە قالادى؟ سوندا سەنەن وربىگەن ۇرپاققا نە بۇيىرادى؟ ول ساعان نە ءۇشىن قارىزدار بولادى؟ كۇدەرى ءوز سۇراعىنان ءوزى توسىلادى. اپىراۋ، ەندى اڭ ەكەش اڭ دا ەنەسىنە ەرىپ، اتاسىنىڭ باۋلىعانىنا كونەدى عوي. سوندا ءبىز سولار عۇرلى...
كۇلتە ساقال شال باسىن باۋىرىنا ءتۇسىرىپ ويعا باتادى. كوز الدىنا كىشكەنە تۇياقتىڭ استى-ۇستىنە تۇسكەن تىلەۋ كەلەدى. تىلەۋدىڭ ونى تۋماسا دا تۋعانداي قىپ ماپەلەگەن ىقىلاسى ەسىنە تۇسەدى. سول ەسىنە تۇسەدى دە، ەگىلىپ قويا بەرەدى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە بىرەۋدەن تۇياق سالەم ايتىپ جىبەرىپتى. جازدا بارىپ اكە-جەزدەسىنىڭ باستارىن قارايتقىسى كەلەتىنىن ايتىپتى. سوندا كۇدەرىنىڭ قۋانعانىن كورسەڭ! جازعان تىلەۋ مەن زەينەپتىڭ اق سۇتتەرى ادال بۇيىرعان ەكەن عوي. تۇياقتىڭ وسى ىقىلاسىنان ارتىق ولارعا نە كەرەك. جالپى ادامعا ىقىلاستان ارتىق نە كەرەك؟ اكە — بالاعا، بالا — اكەگە، ادام — ادامعا ىقىلاستان باسقا نە كورسەتە الادى؟ جالپى ادام دەگەن ەكى اياقتى پەندەلەردەن ادامزات دەگەن جيىنتىق قۇراپ تۇرعان دا وسى ىقىلاس ەمەس پە؟ ىقىلاس بولماسا، تىلەۋدىڭ مۇنداعى، كۇدەرىنىڭ تىلەۋدەگى الماعى قانشا؟ ادامنىڭ ادامعا تارتقان سىيى دا، ارتىندا قالدىرار مۇراسى دا سول — ىقىلاسى عانا ەمەس پە!
جۇرەگى جارىلارداي قۋانعان كۇدەرى كوپكە دەيىن بۇرىنعىداي ەلەگىزبەي تىنىش ءجۇردى. تەك تىلەۋدىڭ جىلى تولاتىن ۋاقىت جاقىنداعاندا بارىپ قايتادان تىنىشى قاشتى. تۇياقتىڭ باياعى سالەمىنىڭ ارتىنان ەشقانداي حابار بولماي كەتتى. سەرىگىنەن ايىرىلعان كارى كىسىنىڭ جۇرەگى سەكەمشىل كەلە مە، دۇنيە قايتادان قۇلازىپ قويا بەردى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تۇياق باياعى ۋادەسىن ۇمىتىپ كەتكەندەي كورىنەدى دە تۇرادى. قازىرگى جاستار قارا جۇرەك بولماعانمەن، قۇنتسىز عوي... ونىڭ ۇستىنە، جۇمىسىنان شىعا الا ما... جەر اياعى دا قاشىقتاپ كەتتى. سولاردىڭ بىرەۋىنە يەك ارتسا، وعان كىم وكپەلەي الادى... قۇلىقسىز كىسىگە دالەل از با... قۇداي ونى تەك قۇلىقسىزدىقتان ساقتاسىن... قاتەرگە تۇسكەن كىسىگە ەندىگىنىڭ ءبارى قارا جەردەن اۋىر بولار دەيسىڭ بە!.. ارۋاق ءبارىن دە كوتەرەر... ول تەك بۇل سەكىلدى تىلەۋدىڭ كوزىن كورە قالعانداردىڭ جۇرەگىنە تۇسەر ءزىل عوي... شىركىن-اي، ادامگەرشىلىكتىڭ جولى نەتكەن تار... الدامشىلىقتىڭ جولى نەتكەن كەڭ... تۇياققا ءوزىن دە، باسقالاردى دا الدارقاتام دەسە، سەبەپ-سىلتاۋ جەتىپ جاتىر-اۋ...
كۇدەرى كوزى شۇڭىرەيىپ جۇدەپ كەتتى. قۇلاعىندا ءبىر ىزىڭ كەلمەي دە، كەتپەي دە تۇرىپ الدى. سول ميىن جەپ باسىن مەڭ-زەڭ قىپ بارادى. سىرتقا شىقسا — كوزىنە شوقتاي باسىلىپ ەسسىز جۇرت جاتىپ الادى. كۇدەرى مىناۋ ايدالاداعى جالعىز ۇيدە ەندى بايىز تاۋىپ وتىرا الماسىن ءبىلدى. اتىنا ءمىندى.
قۇم اراسى تەگىس كوگەرە قويماعان بوزقىلشىق كوكتەم ەدى. كوز جەتەر جەردىڭ ءبارى بادىرايىپ انىق كورىنەدى. زيراتقا بارۋعا ءبىر ءتۇرلى جۇرەگى داۋالامادى، ءبىر شەتتە جۇپتارىن جازباي قاتار جاتقان ەگىز تومپەككە مىنانداي كۇندەرى جالعىز بارۋعا قايمىقتى. ات باسىن سوناۋ ۇلى قۇم باستالاتىن تۇستان قىلاۋىتىپ تۇرعان جيدەلى تەپسەڭگە بۇردى. كوك اسپاننىڭ استىنداعى ۇلانعايىر كەڭىستىككە كۇدەرىدەن باسقا قىبىرلاپ-قيمىلداپ جۇرگەن ەشكىم جوق ەكەن. سودان با، سوناۋ جەر تۇبىندەگى قىلاۋ شوعىر كوزىنە وتتاي باسىلدى. استىنداعى اتى دا تەپەكتەپ ەمپەڭدەي تۇسەدى. تورت-بەس جيدە اعاش قىلاڭىتقان شوق توعاي دا قۇلا تۇزدەن قارا ىزدەپ تۇرعانداي. مۇنىڭ باۋىرىنا كىرگەنشە اسىعىپ، الدىنان جارىسا جۇگىرىپ كەلە جاتقانداي. سول-اق ەكەن قۇلاعىنا اپ-ايقىن گۇرىل كەلدى. سوناۋ الىستان شىعادى. ءدال مىناۋ ءوزى كەلە جاتقان قوس ايىر قاسقا جول اسىپ جاتقان قارا جولداردىڭ ار جاعىنان شىعادى. مۇندا جەتكەنشە ءالى ءبىراز بار. بۇل وعان دەيىن جيدە اعاشقا بارا تۇرادى. كەلىپ جاتسا، سول ارادان قارسى الادى. كۇدىك پەن ءۇمىت قوسارلانا قىسقان ەت جۇرەك وز-وزىنەن ۇگىتىلىپ بارادى. جيدە اعاشتاردىڭ سول باياعى تۇرىسى. قۋاڭ بۇتاقتاردىڭ ءار جەر-ار جەرىنەن كوك بۇرشىكتەر قىلتيادى. جاڭا كوكتەمنىڭ قايراتىنا مىنگەنىن توسىپ، مۇرت جارۋعا اسىعىپ تۇرعان سىڭاي تانىتادى. وسىپ-ونگىسى كەپ قۇلشىنىپ تۇرعان جاراتىلىس ءبىر وي سالعانداي. كۇدەرى كۇبىرلەي بەرەدى.
ون ءۇش — ءبىر مۇشەل، جيىرما بەس — ەكى مۇشەل، وتىز جەتى — ءۇش مۇشەل، قىرىق توعىز — ءتورت مۇشەل، الپىس ءبىر — بەس مۇشەل، جەتپىس ءۇش — التى مۇشەل، دوڭىز — ءبىر، تىشقان — ەكى، سيىر — ءۇش، بارىس — ءتورت، قويان — بەس...
بۇل جولى ول ءوزىنىڭ جاسىن ساناپ تۇر ەدى. ساۋساعىن بىر-بىرلەپ بۇگىپ، ەرنىن جىبىرلاتقان قارياعا اينا كوك اسپاندا كۇن كوزى جىمىڭدايدى.
قۇمدى ايماقتى كۇڭىرەنتە شىققان تانىس گۇرىل بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلەدى.
You Might Also Like
-
XX عاسىر باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنىڭ باسىندا تۇرعان ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ ءتارىزدى ايبىندى الاش ازاماتتارىنىڭ ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەنى...
