باسەكە
I
قىز وسسە قىرسىق كوبەيەدى دەگەن راس ەكەن. ايتپەسە، تاپ بۇگىندە بالپان بايدىڭ مۇرتى قيساياتىن ءجونى بار ما؟! قۇلا ساعىم كوپ جىلقىنىڭ الدى سۋدى شىلىكتىدەن ىشكەندە، ارتى سوناۋ التى كوشتىك تاسقاينارعا جاڭا قۇلاپ، اسپان استىن اق شاڭ قىلىپ جاتىسى اناۋ. قويدىڭ سانى ءقازىر قانشاعا جەتكەنىنەن ءوزى دە بەيحابار. ايتەۋىر، جاباعى ءجۇن قىرىققاندا ساۋداگەر شۇرەن كۇنىنە ون اربادان قالاعا جونەلتىپ تۇرىپ، جارتى اي دەگەندە زورعا تاۋىستى. كوشەن اقىن بالپان بايدىڭ كوشكەن جۇرتىندا ءار بۇتانىڭ تۇبىندە ءبىر-بىر تۇيە ۇمىت قالادى دەپ جىرلاپ ءجۇر.
قۇدايعا شۇكىر، اكىمدەرمەن دە قاباعى وڭ: اۋىزدارىن مايلاپ-مايلاپ قىسى-جازى بىردەي قاپىرىق ۇزىن قاپىدان قۇتىلىپ، مىناۋ جارىسا اققان ەكى وزەننىڭ القابىن تۇگەل ءبىر وزىنە قاراتتى. باسىنا قىستايدى، اياعىنا جايلايدى، ەكى ورتاداعى ەلۋ كوشتىك ەن دالا مۇنىڭ ءورىسى. وسى انادا جاز باسىندا عانا سوعىپ كەتكەن اق پاتشانىڭ ۇلىعى استىنداعى كوك اربانىڭ تەرتەسىن جەرگە كىرگىزىپ جىبەرەتىندەي ماڭعازدانىپ كەلىپ ەدى، قوڭىر مارقالاردىڭ زاۋزا ايىنداعى تۋىرىلعان ۋىز ەتى مەن جارىقتىق قىمىزدىڭ جىبىتپەيتىن پەيىلى بار ما! الگى سابازىڭ كەتەرىندە بۇنى قالىڭدىعىنان بەتەر ايمالاپ، قايتا-قايتا قۇشىپ زورعا قوشتاستى. بالپەكەڭنىڭ دە بىلمەيتىنىن يت جەسىن — ۇلىقتى شىعارىپ سالىڭدار دەپ ارتىنا التى جىگىت ەرتىپ، ەلدىڭ شەتىنەن ەكى ءجۇز ىسەكتى ايداپ اپارىپ، قالتاسىنا اقشا قىپ سالىپ بەرىڭدەر دەدى. بالاسىن ءۇي ىشىنە قانت-شاي اكەل دەپ قالاعا جۇمساپ، ەكى اربانى اۋزى-مۇرنىنا شىققانشا وڭەشتەن وتەتىندەردىڭ ەڭ ءبىر جىلى-جۇمساعىنان سىقادى. ول ۇلىق ۇيىنە شىلىكتىڭ بويىنان قىزىرعا جولىققانداي قىزارا ءبورتىپ، اسىپ-تاسىپ بارعاندا بايبىشەسىنىڭ الدىنان مارقانىڭ اق ۋىز قۇيرىعىن اسىپ وتىرعانىن كورەدى. سوسىن ول كوكەسىنىڭ اتىن ۇمىتسا ۇمىتار، تاپ بالپاندى ۇمىتا الماس. بۇدان بىلاي و بالەمنىڭ قارىنى شۇرقىراسا دا، بالپان دەپ شۇرقىرايتىن شىعار.
پاتشاعاردان ءبىر سەسكەنىپ، سەكەم العان جەرى — الدىندا عانا بەرگەن قىمىزىڭدى ىشىندە تىشقان جۇرگەندەي ۇركە قاراپ، ءۇپىرىپ ءىشىپ وتىرىپ، ەسىكتەن اجار كىرىپ كەلگەندە جيرەن مۇرتى جىبىرلاپ، كوزى كۇلىمدەپ، قۇدايى بەردى دە قالدى. اۋزىنا كەلگەندى وتتاپ، بىلدىرىقتاپ ماز-مەيرام بولدى. بالپان باي ونىڭ تىلىنە تۇسىنبەسە دە، بۇل نالەت اس قايىرىپ باتا قىلىپ وتىر دەيسىڭ بە، قىزىما قىزىعىپ وتىرعان شىعار دەپ ويلادى. الدىندا عانا وقتاۋ جۇتقانداي يلىكپەي وتىرعان ۇلىق تابان استىنان جادىراپ سالا بەردى. قولىنا ءيتتىڭ باسىن ۇستاتساڭ دا كورەر ەمەس، ەكى كوزى اجاردا. بالپان قىزى قۇرعىرىڭنىڭ كوزىن قۇرت دەپ بايبىشەسىنە ىمدادى. قاشاننان بالپان بايدىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ قالعان بايبىشەسى اجاردى اپارىپ، وتەگەننىڭ وتاۋىنا كىرگىزىپ، ۇلىق كەتكەنشە كورىنبە دەپ قاماپ قويدى. ۇلىق سوسىن شاقشاسىن ۇمىتقان ناسىبايشىداي الدەنەگە ەسەڭگىرەپ، نازارى سىنىپ قالدى. بالپان باي بۇ پاتشاعار جاڭاعى قىزدى تاۋىپ اكەل دەپ باقىرىپ-شاقىرا ما دەپ جامان قورقىپ ەدى، اينالايىن، ولار ءبىزدىڭ مىنا ءوز اتقا مىنەرلەرىمىزدەي قىز كورسە، قۇلقىنى قۇرىپ، بوساعاڭدى موينىنا ءىلىپ جۇرمەيدى ەكەن، ەتكە تويىپ اپ، قىمىزعا قانىپ الىپ، تورسيىپ جاتتى دا قويدى.
بالپان باي سوناۋ بالا كۇنىنەن ءاي-شايسىز وتاسىپ كەلە جاتقان بايبىشەسىنە سو كۇنى قاتتى رەنجىدى، قىزدىڭ قىرسىق ەكەنىنە دە سوندا كوزى جەتتى. باقسا، سۇلۋ قىزى بار كىسى دە استىنا ۇرلىقتان تۇسكەن ات مىنگەن ادامداي بوپ شىقتى. وز-وزىڭنەن قۋىستانىپ، جۇرتتىڭ جۇزىنە تەلمىرىپ، ەكى كوزىڭ توستاعانداي بولعان بۇ نە داۋرەن! انا موجان بايداي جىلىنا ءبىر ۇلدان تاباتىن كەڭ قۇرساق، كەبەجە قارىن قاتىن العاندا، مالىڭ باقتاشىسىز، داۋلەتىڭ مۇراگەرسىز، شاڭىراعىڭ يەسىز قالادى دەپ قورىقپاي، جاعاڭ جايلاۋ، ومىراۋىڭ توسكەي، ءتورت جاعىڭ ءتورت قۇبىلا بوپ وتىرماس پا ەدىڭ. موجاننىڭ قايىن ەنەسى پاقىر دا ۇلدى كوپ تاپقان كىسى ەدى، ۇيىنە قاشان بارساڭ دا جان-جاعىڭنان بۇزاۋشىق باس قارا بالا تولىپ جۇرەتىن؛ قاشان بارساڭ دا تۇبەگى قاڭسىپ، جورگەك ساسىپ وتىراتىن. اسىلى، ايەل الساڭ اناسىنا قارا، جولداس ەرتسەڭ اكەسىنە قارا دەگەندە باياعى شالدار قىمىز ءىشىپ، قىزارا ءبورتىپ، شالىقتاپ وتىرىپ ەمەس، باستارىنا بىردەڭە مىقتاپ تيگەن سوڭ ايتقان بولدى عوي. ءاي، ارۋاعىڭنان اينالايىن اتا-بابا، مال باعىپ، ماقال شىعارۋدان باسقانى بىلمەگەن سەندەردىڭ ايتقاندارىڭدى تۇگەل ورىنداپ جۇرسەك تە، باسىمىز ءبۇيتىپ اينالماس ەدى-اۋ. ەستي تۇرا ۇقپاي، ويىمىزدا سايراپ تۇرسا دا ۇمىتىپ كەتىپ، قۇداي اتادى عوي ءبىزدى.
اكەسى مارقۇم بۇل ون بەسكە ىلىگەر-ىلىكپەستە ۇيىنەن سۋ شىققانداي ەل اينالا دالاقتاپ شاپقىلادى دا ءجۇردى. ءبىر كۇنى ءۇيدىڭ ىرگەسىنە دەيىن شاۋىپ كەلىپ، اتىنان ءتۇستى دە، قامشىسىن ءىلىپ جاتىپ، قاق توردە جاتاتىن قىزىل تازىنى كورمەي، قارنىن باسىپ كەتىپ قاڭسىلاتىپ، بۇكىل اۋىلدى ازان-قازان قىلدى. ساسقانىنان بۇندايدا شاڭقىلداپ بوقتايتىن ادەتىن دە ۇمىتىپ، اپىرەيىپ تۇردى دا قالدى. قايىڭ تازى قاشان قاڭسىلاعانىن قويعانشا اكەسى بايعۇس اڭىرىپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. تازى ارى-بەرى تىزالاقتاپ بەزىپ ءجۇردى دە، اقىرى ءۇيدىڭ ارتىنداعى ءۇيۋلى جۇكتىڭ كولەڭكەسىنە تىعىلىپ تىنشىدى. اكەسى توردە سىلەيىپ ءالى تۇر. كەمپىرى: «وۋ، سەن سابازعا نە بولعان؟» — دەپ ەدى، سوندا بارىپ ءتىل ءبىتتى. «ە، قاتىن، قىدىربايعا قۇدا ءتۇستىم، ىرزىق دارىعان ءۇي ەدى، قىزىن بەرەتىن بولدى»، — دەدى. اكەسى بايعۇس ءوزى ايەل العاندا دا تاپ ءبۇيتىپ قۋانباعان شىعار. ەسىكتىڭ الدىندا جاپادان-جالعىز اسىق ءيىرىپ ويناپ وتىرعان بۇنى شاقىردى. «ءاي، جامان، جاسىق، دوڭىز نەمە، قاتىن الاسىڭ با؟» — دەپ سۇرادى. بۇل دا اكەسىنىڭ ءسوزىنىڭ ىڭعايىنا قاراپ، «جاسىق، دوڭىز» اتانعانشا، قاتىن الىپ، قۇلاعىمدى تىنشىتايىن دەگەن بولۋ كەرەك:
«الام!» — دەدى. بۇل مارجان ءسۇيتىپ تۇسىرگەن بايبىشەسى عوي. وبالى نە كەرەك، پاقىردىڭ ىرزىعى دەسە دەگەندەي ەكەن. ول وسى ءۇيدىڭ ەسىگىنەن اتتاعالى بۇل اۋىل ءبىر جۇتاپ كورگەن ەمەس. انا جىلى سوڭعى بالاسىنىڭ ۇستىندە قينالعاندا ارعى ءتۇبى تۇرىكمەننەن كەلگەن ساۋسا بۇلاق قىزىل مايا عانا تابان استىنان ءىشى تاسىرايىپ جارىلىپ ءولدى. سودان باسقا مارجان ۇستاعان ىدىس-اياقتىڭ سىنسا سىنعانى بار شىعار، وعان بىتكەن مال مەن باستا شىعىن جوق. بۇرىندارى ىرعالىپ-جىرعالىپ جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىندا قالاتىن بۇل اۋىلدىڭ كوشى ول كەلگەلى ەلدىڭ ەڭ الدىمەن اتتاناتىن بولدى. ۇستاسا ءۇيى ءساندى، پىسىرسە اسى ءتاتتى. مارجانداي ايەل كەمدە-كەم. قۇدايعا شۇكىر، ارتىنداعى داۋلەتكە، توبەسىندەگى قارا شاڭىراققا يە بار. مارجان ءبىراز جىل بالا كوتەرمەي تورىقتىرىپ بارىپ، وتەگەندى تۋدى، اراعا ءبىر-اق جىل سالىپ، اجارعا جۇكتى بولدى. ەكى بالاسىنىڭ دا قول-اياعى بالعاداي، باتپاناقتاي-باتپاناقتاي. جۇرت شىركىننىڭ كوزى جايىنا قاراپ جۇرە مە، اسىرەسە، كەمپىر جاعى: «اللا-اي، وسى كەلىننىڭ تاپقان بالاسى-اي!» — دەپ اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريتىن ەدى. ەندى، مىنە، اجاردىڭ ءوزى ون سەگىزگە كەتىپ بارادى، سودان سوڭ مارجان ءبىر رەت قۇرساق كوتەردى دە، قازان اسىپ جۇرگەندە وشاقتىڭ بۇتىنا وراتىلعان جىلاننان شوشىپ تۇسىك تاستادى. سوسىن قايتىپ ەتەگى قانامادى. بالپان باي ىشىنەن وسىعان جۇرتى قۇرعىردىڭ كوزى تيگەن جوق پا دەپ تە ويلايدى. وعان بالا كوتەرمەدىڭ دەپ وكپەلەيتىن دە جايى جوق. قۇداي تەك وسى بەرگەنىن ۇزاعىنان سۇيىندىرسە بولدى.
يەككە ساقال شىعىپ، بەتكە يمان جۇگىرگەن كەزدە بالپان بايدى ەندى ەشتەڭە يەكتەي قويماس. وسى جۇرتتىڭ قايتىپ قاقپانى شاپقىر، تازىسى العىر بولاتىنىنا بۇل تۇسىنبەيدى. اناۋ جىلتىر كوز، ءتامپىش مۇرىن سايىپتار ءوزىنىڭ قارا ورمانى بۇيىرماعانداي، وزگە ۇيلەردىڭ كورپەسىن توزدىرىپ ءجۇر. سىرت قاراساڭ سىپ-سىپايى، پايعامباردىڭ اۋزىنا جاپ-جاڭا تۇسكەن پەرىشتەدەي زەينەلدىڭ ءوزىنىڭ توسەك جورعاسى مىقتى دەسەدى. بۇنىڭ بۇرىن، و دا ەتەگىنە ناماز وقىپ جۇرمەسە دە، تاپ ۇيىنە ۋاقتىلى قونىپ تۇراتىنداي ءتارتىبى بار شىعار دەپ ويلايتىن ءبىر ادامى — سەڭگىر. سويتسە، ىشىنە ساۋدىراتىپ ارىقتان ولگەن مالدىڭ سۇيەگىن سالعان قارا قاپشىق ارقالاتىپ قويعانداي جىلىگى سىلدىراپ ءجۇرىپ، و نەمەنىڭ دە ءبىراز بۇلتارىسى بار ەكەن. ونى انە ءبىر جىلى التاۋ اۋلىنداعى تويعا بارعاندا بايقادى. كەلگەن ەلىمىز ءبىر عوي دەپ ءبىر ۇيگە ءتۇستى. بۇل قىمىزى ءتاتتى، اسى مول تويلى اۋىلدىڭ كۇمبىرەتىپ تىككەن اق ءۇيىنىڭ ايقارا تۇرىلگەن سالقىن ساميان ىرگەسىندە كەرەگەنىڭ ءبىر-بىر كوزىن جاستانىپ، ىشتەرىن سيپاپ، قايداعى-جايداعىنى سوعىپ جاتقان شال-شابىردىڭ قاسىندا اۋزى اڭقيىپ اڭگىمە تىڭداپ وتىرسا، سەڭگىر ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ءتىپتى تىنىم تاپپاي قويدى. وشاق باسىلارمەن سويلەسكەن بوپ، قازان ساپىرىپ، ساماۋرىن قويىپ جۇرگەن كەلىنشەكتەردىڭ ىڭعايىن اڭديدى، ءان تىڭداپ، قىزىق كورگىسى كەلگەن بوپ، ساۋىق قۇرىپ جاتقان جەرگە بارىپ، ەسىكتىڭ الدىندا ونەرپاز جىگىتتەرگە قوشامەت ايتىپ، تويدى قىزدىرىپ وتىراتىن ازۋلى جەڭگەلەرگە ءتيىسىپ، سوزدەن ءسوز تۋدىرىپ، قىلجاقتاسا كەتەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ-اق، تالاي كەر ميىقتىڭ وڭ قاباعىنا تاپ بولىپتى. ءبىر كۇنى اقساقالدار باستىڭ اۋدارماسىن سارقىتقا بۇلارعا بەرىپ ەدى، ورتا جولدان سەڭگىر يەمدەنە قويدى. جالما-جان كوزدىڭ بىرەۋىن الاقانىنا اعىزىپ، تاباقتاس وتىرعان ەتتى-جەڭدى كوزى كۇلىمدەگەن ادەمىشە سارى كەلىنشەككە ۇسىندى. ويدا جوقتا بۇل دا بايقاپ قالعان ەكەن. سەڭگىر كوزدى بەرىپ جاتىپ، شىناشاعىمەن كەلىنشەكتىڭ ساقينا سالعان ساۋساعىن سيپادى. كەلىنشەك تە بىردەڭەنى ءىشى سەزسە كەرەك، جىميىپ كۇلىپ قويدى. بۇنىڭ قاسىندا جاتاتىن سەڭگىر سول كۇننەن باستاپ قاشان كەتكەنشە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ويانىپ كەتسە، ورنىندا جوق بوپ شىعادى.
جۇرتى قۇرعىر سايتانمەن تاباقتاس بولىپ قالعانداي، وسىنداي ىلدىم-جىلدىم ۇرى قۋلىقتى قايدان ۇيرەنىپ الا قويادى. انادا ءبىر مۇرتىن قاعىپ وتىرىپ، ايناعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، تۇسىندا بۇ دا تاپ جۇرت ۇركەتىندەي جىگىت بولماپتى. اناۋ ەكى سامايدان اي قاسقالانىپ، تورسيىپ بولىنە شىققان جالپاق كەڭ ماڭدايى، پەرىشتەنىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي ءمۇپ-مۇسىندى بولماسا دا ەركەك كىسىگە لايىق ەتتى قىر مۇرىنى، ءسال بۇيىعىلاۋ بولعانمەن، ىلعي كۇلىمسىرەپ تۇراتىن قوي كوزى، ەتتى-ەتتى قايقايعان ەرىندەرى، سونىڭ ءبارىن مولىنان سىيعىزعان ۇلكەن دوڭگەلەك بەتى، قاندى قوڭىر ءجۇزى، قاتارلارىنان ەرتەرەك شىققانمەن، ەرسى قايقايىپ كەتە قويماعان ەركەك ادامعا ءبىر ءتۇرلى ورنىقتىلىق ءبىتىرىپ، ەگدەلىك ءسان بەرىپ تۇراتىن قوزى قارىنى، ورتادان جوعارى بويى، ەتتى-جەڭدى دەنەسى — وسىنىڭ ءبارىن قۇدايەكەڭ كەز كەلگەن ەركەككە قۇشاقتاتىپ جاتىر ما؟ ايەلدەر ەركەكتىڭ بۇدان ارتىق كەلبەتى مەن سىمباتىن شايىنا ەزىپ ىشە مە... سويتسە دە مۇنىڭ مارجاننان باسقا ايەلدىڭ كويلەگىنە قولى ءتيىپ كورگەن جوق. اسىلى، بۇعان ايەل قارامايدى ەمەس، ماڭگى كىسىدەي ماڭقيىپ ءجۇرىپ، مۇنىڭ ءوزىنىڭ كوپ نارسەگە كوزى تۇسپەيتىن ءتارىزدى. باياعى جاس جىگىت كەزىندە قۇرداستارى بالپان قىزى بار ۇيگە قونعاندا قۋ كەمپىرلەر قوناق تۇندە قوزعالار ما ەكەن دەپ، ۇيىقتاپ قالعان سوڭ كورپەسىنىڭ ۇستىنە ءبىر ۋىس قۇمالاق قويسا، تاڭەرتەڭ سول قۇمالاق ءبىر سىنىق قۇمالاق شىعىنى جوق، الگى ورنىندا تۇرادى ەكەن دەپ كۇلىسىپ جۇرەتىن. سول قالپىمەن ءالى كەلەدى.
ايتپەسە، بۇل سەكىلدى داۋلەتتىلەردىڭ تالايى جاس ءيىس ءسۇيىپ، ۇش-تورتتەن توقال قۇشاقتاپ وتىر. الگى جابۋى تۇرمايتىن جارباي تۇيەدەي ىلعي ءبىر يىعىنا قيسايىپ جۇرەتىن قىڭىر قورازحان قۇرداسىنىڭ ءوزى ەكى ايەل الدى. ال بۇل بولسا... تفۋ، مىناۋ قۇدا ءتۇسىپ، قىز سۇراپ قىلقىلداعان كوپ جۇرت ابدەن الجىتايىن دەگەن ەكەن. باياعىدان بەرى ءجۇرىپ-جۇرىپ، ەندى نە اڭگى ەسەكتىڭ ميىن جەگەندەي، ءار نەمەنى ءبىر ويلاپ وتىر. بالپان باي ىزالانىپ تۇكىرىپ جىبەردى. قايتا دەر كەزىندە قىدىربايعا تۇزاق سالىپ ۇلگەرگەن مارقۇم قارا شالعا راقمەت ايتۋى كەرەك قوي، ايتپەسە وزىنە سالسا، مىنا جۇرىسىمەن قاتىن قايدا...
بالپان ەندى مارجاندى قويىپ، وزىنە رەنجىدى. رەنجىمەي ءقايتسىن، قىزى قىلتيىپ بوي جەتكەلى ءبىر كۇن ىرگەسى تىنىش تۇرعان ەمەس. ءبىر «سالاۋماعالايكۇمنىڭ» سوڭىنان ءبىر «سالاۋماعالايكۇم»، بىرەۋىن بەلدەۋدەن اتتاندىرىپ جاتساڭ، سىلاڭداپ تاعى بىرەۋلەرى ءتۇسىپ جاتادى. اق پاتشانىڭ اناداعى ۇلىعىن قويشى، قالتاسىنا سار قۇلاق تۇسەتىن بولعاسىن، ول نەمە قىزدى ءقايتسىن. ءبىراق ۇلىق كىسىنى رەنجىتىپ الام ەكەن دەپ قاتتى ساستى. استى-ۇستىنە ءتۇسىپ باقتى. عۇمىرى بەتىنە تىك قاراپ كورمەگەن مارجانعا دا سول كۇنى ءتىلى ءتيدى.
— «قىزدى قىرىق ۇيدەن تىي» دەگەن قايدا؟ ۇيدە قوناق وتىرعاندا ۇستىنە نەگە كىرەدى؟ اعا-جەڭگەسىنىڭ وتاۋىنا بارا تۇرسا بولماس پا؟ ەندى ونى تۇلىمىن جەلپىلدەتىپ الدىمىزعا الىپ وتىراتىنداي ەس بىلمەيتىن بالا ەمەس قوي. اۋلىمىزدىڭ ءۇستىنىڭ ات كوپىر بوپ جاتقانى مىناۋ. كورمەي مە، بىلمەي مە؟ بىلمەسە سەن قايدا ءجۇرسىڭ، انا جەڭگەسى جازىل قايدا ءجۇر؟ اپىراۋ، ادام وزىنەن تۋعان بالا تۇگىلى، ەسىگىنىڭ الدىنداعى يتكە دە ءجون، ادەپ ۇيرەتەدى عوي.
ءومىر باقي مۇنىڭ اۋزىنان وسىنشا قاتتى ءسوز ەستىپ كورمەگەن مارجان ءبىر ءتۇرلى جەرمەن-جەكسەن بولىپ، ءۇن-تۇنسىز ۇيدەن شىقتى. مۇنىڭ ايتقان سوزدەرى باتتى ما، الدە اۋىلدىڭ ءۇستىن وسىنشا ايقاي-سۇرەنگە سالىپ، قىز تاپقانىنا قامىقتى ما، كوزى جاساۋراپ كوڭىلى بوساپ كەتتى. بارىپ اپ اجارعا ۇرىسسا كەرەك. ول سودان قايتىپ اۋىلعا قوناق كەلە جاتسا، اعاسىنىڭ وتاۋىنا قاراي بەزە جونەلەدى.
ءبىراق بالپان بايدىڭ قۇلاعى تىنشىمادى. كۇنىنە ەكى-ۇش اۋىلدان قۇدالىق تۇسەدى. سولارمەن ءارىسى شاريعاتتان، بەرىسى اتا-بابانىڭ ۇردىسىنەن ايتىپ، ءماسليحات سوعىپ وتىرعاندا ءتىپتى شارۋاعا اينالۋعا دا قولى تيمەيدى. قارايعان مالىن ءبىر اللانىڭ وزىنە تاپسىرىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى قازداي ءتىزىلىپ، كەلىپ جاتقان قولقاشىلارمەن اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ وتىرۋعا بۇل پەيىل بولعانمەن، كەلگەندەر رازى ەمەس. ۇيىڭنەن قىڭىرايىپ شىعادى دا، سىرتىڭنان قاڭقۋ تاراتادى، سۇيەگىڭنەن وتكىزىپ ءتىل تيگىزەدى، اتاڭنىڭ ارۋاعىنا، قىزىڭنىڭ ارىنا تيەدى، مەنسىنبەدى دەپ جاۋىعادى. قىزىن كەلىن عىپ تۇسىرە الماعان قيقارلار ەندى بۇنىڭ جىلقىسىن قولدى قىلماققا جانتالاسىپ جۇرگەن كورىنەدى. از عانا اعايىن بىرەسە مۇنىڭ وزىنە الاڭ بوپ، بىرەسە مالىنا الاڭ بوپ ابدەن باستارى قاتتى. ەندى مۇنىڭ ءوز اۋلىنان، اعايىن اراسىنان قولقاشىلار كوبەيە باستادى. ولار بۇدان قىز سۇرامايدى. «بىرگە تۋعانمەن، بىرگە ولمەك جوق دەگەن. قىزدى كىم تۋمادى. قايسىسىنىڭ قىزى ولە-ولگەنىنشە قاسىندا وتىر. قايتا بەتىنىڭ قىزىلى، اتىنىڭ ابىرويى ورنىندا تۇرعاندا قۇتىل. ەل دەگەندى بىلەسىڭ عوي، قاراپتان-قاراپ الاكوزدەنىپ جۇرەتىن جۇرت ەندى ىلىك تابىلعاسىن توبەڭنەن قيقۋ كەتىرمەيدى. شالقار داۋلەتىڭ بولعانمەن، وعان يە بولاتىن ادامىڭ شامالى. وتەگەنجان ەكەۋىڭ قاسىعىپ كەلگەن قاي دۇشپانعا قايرات قىلا الاسىڭدار. ونان دا ويلان. ساعان اتاسىز، داۋلەتسىز كىسى قۇدا ءتۇسىپ جاتقان جوق. قاي-قايسىسىنىڭ دا ءوزى وزىڭە تەڭ، بالاسى بالاڭا تەڭ. بەتىڭە كۇلە قارايتىن بىرەۋىنە بەر دە جىبەر»، — دەيدى. —
اعايىننىڭ بۇل سوزىنە بالپان بايدىڭ ءوزى دە دەن قويىپ ءجۇر. ەڭ ازى ۇيىڭە قونعان قوناقتىڭ دا كىرگەن-شىققانىن اڭدىپ، تىڭ تىڭداپ جاتۋ كىمگە مۇرات دەيسىڭ. قۇتىلعىسى-اق كەلەدى. اسىرەسە اق پاتشانىڭ ۇلىعى كەلگەندە قاتتى ساسقانىنان كەيىن-اق قىزىن تەزىرەك قۇتتى جەرىنە قوندىرۋدى ويلادى. ءبىراق كىمگە... ەندى قۇدا تۇسە كەلگەن بىرەۋىنە بەرىپ جىبەرسە، بۇعان دەيىن قۇدا تۇسكەندەر ودان سايىن وشىكپەي مە...
بالپان بايدىڭ وزىنە-وزى يتتەي ىزا بولاتىن جەرى دە وسى. ءبارىبىر باياندى بالا بولمايتىنىن بىلگەن سوڭ، ەڭ ءبىرىنشى قۇدا ءتۇسىپ كەلگەن كىسىگە ۇزاتىپ جىبەرىپ، قاراپ ءجۇرىپ قالىڭ قازاققا جەك كورىنىشتى بولماي، ءتۇن بالاسى جۇرەگىڭ زىركىلدەمەي، اش قۇلاقتان-تىنىش قۇلاق نەگە وتىرمادى ەكەن. ءاي، ءوزىن دە ولتىرەتىن كىسى جوق. ءبىراق ارتىنىڭ ءبۇيتىپ قىرسىعارىن قايدان بىلەدى؟ قىز ءوسىرىپ وتىرعانى وسى. بۇرىن-سوڭدى ءوزى قۇداعا ءجۇرىپ كورگەن جوق. ءوزى ۇيلەنگەندە اسىق ويناپ وتىرعان جەرىنەن اكەسى شاقىرىپ الدى دا: «پالەنشەنىڭ قىزىنا قۇدا ءتۇستىم، الاسىڭ با؟» — دەدى، — الدى. وتەگەن ەر جەتكەندە قايىن جۇرتىنا جيەندەرىڭدى وزدەرىڭ اياقتاندىرىڭدار دەپ ەدى، ناعاشىلارى جازىلدى اكەپ ءتۇسىردى. ول ەكى ورتادا ءوز قىزى دا بوي جەتىپتى.
كەشە عانا ەركەلەپ، موينىنا اسىلىپ جۇرەتىن اجارىنىڭ قاي ۋاقىتتا ەر جەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ءبىر كۇنى ۇيىنە قاسىندا تاعى ءبىر كوك ساقالى بار موجان جەتىپ كەلدى. باياعىدا اسىقتى بىرگە ويناپ، موللانىڭ الدىن ءبىر كورگەن قالقان قۇلاق، سىعىرىق نەمەنىڭ قاي كەلگەنىن تەرگەپ جاتاتىن ەدى، قول قۋسىرىپ قوناق ەتتى. انشەيىندە ءارى يتەرىپ، بەرى جىعىپ جۇرسە دە، كۇندە-كۇندە كەلىپ، بوساعا توزدىرىپ جاتقان جوق قوي دەپ، ءبىر قوڭىر مارقانى سويعىزدى.
جاس مارقانىڭ ەتى بىلقىپ اسىلىپ جاتقاندا قايداعى-جايداعىنى ايتىپ، قالجىڭداسىپ وتىرىپ شاي ىشەيىن دەسە، موجانى ءبىر ءتۇرلى سىنىق، سۇيرەپ سالعان جاعىنا دا جۇرمەي سىلق تۇسە بەرەدى. ءۇستى-باسى دا بۇرىنعىسىنداي ەمەس، بۇل جولى تىم تىراش. جازدىڭ ىستىعىنا قاراماستان باسىندا قۇندىز، جاعاسىندا قۇندىز. ومىراۋىن قاسقا ىلگەككە ىلگەن اق شايى كويلەگى دە ينە-جىپتەن جاڭا شىققانداي سۋسىپ تۇر. ۋاقىتىمەن ورازا ۇستاپ، ناماز وقىپ، تاقۋالىق ەتىپ جاتپاسا دا اياعىنا كوكساۋىر كەبىس پەن جۇمساق ءماسىسىن قاباتتاپ كيىپتى. ەندى-ەندى بوزعىل ەنگەن سۇيقىلت ساقالىن قايتا-قايتا سيپاپ، مۇرتىن شالعىلايدى. ادەتتە، بۇل ونىڭ وپىر-توپىر كوپ بالاسىنا، قالاي بولسا سولاي كيىنگەن ەبىل-سەبىل ءۇستى-باسىنا كوپ كۇلە بەرەتىن بولعان سوڭ، قۇرداس قىپ قالجىڭداپ وتىرعانى ما ەكەن دەپ تە قالدى. ولاي بولسا قالجىڭىنىڭ الدىن وراعىسى كەپ:
—ءسىزدىڭ ۇيدەگى قۇرداس تاپ مۇنشالىق ىسمەر ەمەس ەدى. ءۇستى-باسىڭ تۇزەلىپ قالىپتى. سەن وسى توقال الىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟ — دەدى.
انشەيىندە اۋزىنا اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ، كومەيىنە ءسوز ىركىپ وتىرمايتىن موجان ءسال سالعىرت ىرجىڭ ەتتى دە ۇندەگەن جوق. بالپان باي قۇرداسىن ونان سايىن سويلەتكىسى كەلىپ، الگىسىنەن دە قاتتىراق قالجىڭ ايتتى.
—ءاي، سەنىڭ وسى ءۇستى-باسىڭدى سىلاپ-سيپاپ سىزدانۋىڭ جامان ەكەن، ۇيدەگى قۇرداس امان با ءوزى؟ ول ءولىپ قالىپ، جاس ءيىس ىزدەپ جۇرگەن جوقپىسىڭ؟ — دەپ ەدى. موجان اۋزىنا اپارا بەرگەن شىنى اياعىنان باسىن كوتەرىپ الدى. كەڭسىرىگىنە كەرگي بىتكەن كەلتە تاناۋى تاڭىرايىپ، باسى قوسىلماي بەت-بەتىنە قاشىپ تۇرعان كۇل وڭدەس مۇرتىنا كۇلكى ءۇيىرىلدى.
— قۇرداسىڭ ولسە، حابار بەرەمىز عوي، ازىرگە ساۋ، — دەدى.
— ە، امان بولسىن پاقىر، انا ون شاقتى بالاسىنىڭ كوز جاسى تۇرعاندا قۇداي الماس، السا سەن انتۇرعان اينالاعا حابار شاپتىرۋعا دا اقىلىڭ جەتپەس، — دەدى بالپان باي، ىشتەي قۇرداسىنىڭ بۇل كەلىسى مەن مىنا وتىرىسىنا تاڭىرقاعانىن ەندى جاسىرعانسىپ.
موجاننىڭ بەتىنە بولماشى قىزىل جۇگىردى، ءبىراق ۇندەگەن جوق. تىزەسىندە جاتقان سۇلگىنى ماڭدايىنا ءبىر اپارىپ قويدى دا، شايىن ىشە بەردى. سوسىن قايتىپ بالپان دا ۇندەمەدى. دەگەنمەن بۇل كەلىسكە تۇسىنسە مارجان تۇسىنگەن شىعار دەپ، ايەلىنە قاراپ ەدى. و دا الدەنەگە ەكى ۇداي وتىر. كۇيەۋىنە دە، موجانعا دا قاراپ قويادى. شاماسى، بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنان دا مىسىق جۇگىرىپ وتكەن بە، سوزدەرى نەگە قيىسپايدى دەپ، تاڭىرقاپ وتىرسا كەرەك.
موجان داستارقان جيىلعان سوڭ دا جاق اشپادى، بىلعارى شاشاق تاعىپ، كۇلتەلەپ تاستاعان ارقار ءمۇيىز جىلتىر شاقشاسىنان ناسىبايدى بىرتىق الاقانىنا ەرەكشە ءبىر ناشپەن ەكشەپ قۇيىپ، ءتىلىنىڭ استىنا باستى دا، ءتۇرۋلى ىرگەدەن سىرتقا سىرت-سىرت تۇكىرىپ قويىپ جاتا بەردى. ۇندەمەسەڭ ۇندەمە دەپ بالپان باي تىرس ەتپەدى. ءبىراق ىشىنەن جامان موجان بۇنشا نەگە تىمسىرايادى دەپ الاسۇرىپ وتىر؛ نە دە بولسا ۇيىنە بارساڭ شۇلعاۋىن موينىنا ءىلىپ جۇرەتىن موجاننىڭ تويعان قوزىداي تومپيىپ وتىرۋىندا ءبىر گاپ بار. الدە انەبىر جولى ارسى-كۇرسى كەلىپ بىلتىر الدىرعان اسىل ۇلەگىڭدى ىنگەنىمە شوگەرىپ الايىن دەگەندە، بالپان باي ءبىر جاعىن قالجىڭعا سۇيەپ، ءبىر جاعىنان جۇرتتىڭ ءبارى وزدەرى ۇلەك الدىرسا، مالدارى جەتپەي وتىرعانداي، بۇنىڭ ۇلەگىنەن تۇقىم قالدىرۋعا جان-جاقتان انتالاسقاندارىنا قيتىقتانىپ وتىرعان-دى. موجانعا ءجون سويلەسپەي قويدى. جالپى لەپىرىپ سويلەپ، لەكي كۇلىپ جۇرگەنمەن موجان ساراڭ كەمپىردىڭ تۇيگەن شۇبەرەگىندەي شامالىعا ءىشىن الدىرتا قويمايتىن تىمىرسىق كىسى. بالپان بايدىڭ اياق استىنان ماردامسىپ قالعانىنان و دا دىق جيىپ سازارىپ الدى. ايتپەسە، ەندى ءبىر قولقالاسا: «بار، ىنگەنىڭدى اكەلىپ، شوگەرىپ الا قوي»، - دەيىن دەپ تۇر ەدى. موجان سىزداپ، اتىنىڭ ساۋىرىن اياماي ءبىر جوسىتىپ الدى دا، ەكى يىعى ەلبە-سەلبە بوپ، اۋلىنا قاراي شابا جونەلدى. «بارساڭ بارا عوي»، - دەپ بۇ دا قالا بەردى. ارادا بىر-ەكى كۇن وتپەي جاتىپ، سوپىلىق قۇرىپ جۇرگەندەي ونە بويىنا شاڭ جۋىتپايتىن سيپانشاق سايىپ كەلىپ، ىنگەنىن قايتىپ اكەتتى. انەۋ كۇندەرى ءبىر بارىپ كەلگەن ادامدار موجان: «باق-داۋلەت ادامدى تاسىتپاي قويا ما؟ بالپان ەندى ۇلەگىنىڭ استىنان تاماتىن ىلعالعا دەيىن بارعان كىسىنىڭ اجارى مەن بازارىنا قاراپ ۇلەستىرەتىن كورىنەدى، — دەپ شالۋاتتاپ وتىر دەگەن. مىنا كەلىسى دە سونداي ءبىر قىر جاساعانى شىعار.
كوك شوپكە تويىنعان جاس مارقانىڭ ەتى قاشانعى قايناسىن، شايدىڭ داستارقانى جينالعان سوڭ كوپ ۇزاماي-اق سۇيەگى سىلىنىپ شىعا كەلدى. ەكى ايەل قازاندى ەكى جاقتان كوتەرىپ ۇيگە اكەلدى. ءۇيدىڭ ىشىنە بىلبىراپ پىسكەن جاس ەتتىڭ ۋىز ءيىسى جايىلدى. ونە بويىنان ءبىر كەسەك قارا ەت كورىنبەيتىن اق ماي جىلىكتەر شارا تاباققا شولپ-شولپ سەكىرەدى. ءبىر الدىرسا جەمساۋىنان الدىراتىن موجان بۇلك ەتسە وسى جولى بۇلك ەتكەن شىعار دەپ، قۇرداسىنا قاراپ ەدى، قايىن اتاسىنىڭ ۇيىنە كەلگەن كۇيەۋدەي ءالى سىزىلىپ وتىر.
تال تۇستە پىسكەن ۋىز ەت وز-وزىنەن تابەت وياتتى. ۇلكەن تاباققا ەكى قوناق، وتەگەن مەن بۇل -تورتەۋى قارادى دا، مارجان باستاعان ءاۋىل-ۇيدىڭ ايەلدەرى قازان قاسىندا قاۋجاڭداسىپ جاتىر. ەت جەلىندى. تاباق قايتارىلدى. جازىل كەلىن ورنىنان تۇرىپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. ەندى ۇلكەن-ۇلكەن الامىش قاۋسار كەسەلەر مولتەكتەي تولىپ سورپا كەلدى. قوناقتار ونى دا ۇزاق سوراپتاپ باپتاپ ءىشتى. انشەيىندە مىرس ەتپەي وتىرعان تىلسىم ءۇيدىڭ ىشىندە ءقازىر ىسسى سورپانى باپپەن سوراپتاعان ىسىلدان باسقا دىبىس جوق. قولعا سۋ قۇيىلدى. كوك ساقال قوناق اس قايىردى، سوسىن ۇزاق ماقامداپ باتا قىلدى. ول كىسىنىڭ بۇل ءۇيدىڭ ەسىگىنەن اتتاعاننان بەرى تورگە وتىرىپ جاتىپ ەكى-ۇش اۋىز ءسوز ەسەن-ساۋ سۇراسقاننان باسقا جاق اشقانى وسى. داستارقان جيىلعان سوڭ، ءتوس قالتاسىنان قىستىرىپ قويعان كارى جىلىكتىڭ ينەدەي جىپ-جىڭىشكە ساداعىن الىپ، ءتىسىن شۇقىدى.
سول ءتىس شۇقىپ وتىرعان كۇيى:
— ال، بالپانجان، قوناعاسىڭا اللا رازى بولسىن. ءبىزدىڭ كەلگەن شارۋامىز مىنا مارجان كەلىنىم ەكەۋىڭىزدە ەدى. سىزدەن رۇقسات بولسا، قالعان بالالار سىرتقا شىعا تۇرسا قايتەر ەكەن، ءبىزدىڭ ءبىر وڭاشا ءسوزىمىز بار، — دەدى.
قازان-اياق جاقتا قاز قاتار ءتىزىلىپ وتىرعان ءاۋىل-ۇيدىڭ ايەلدەرى ورىندارىنان ءۇنسىز كوتەرىلىپ، سىرتقا شىعۋمەن بولدى. وتەگەن، جازىل، اجار دا وتاۋعا كەتتى. بۇل تورتەۋى وڭاشا قالدى. بالپان بايدىڭ بۋىن-بۋىنىن ءدىرىل الىپ، جاڭاعى تاباققا جايعاسىپ وتىرعان ورنىنان تورگە ىعىسۋعا دا مۇرشاسى بولمادى. بۇعان قاراعان از عانا تۋىسقاننىڭ حابارى كۇندە كەلىپ تۇر، ءاۋرۋ-جىتۋ ادام جوق سياقتى ەدى. مارجاننىڭ قارتاڭ شەشەسى قازا بولدى ەكەننەن باسقا ويى جوق. ءبىراق ونداي بولعان كۇندە بۇلارعا حابار شاپتىرىپ، ساداقاعا الدىرۋى كەرەك ەدى عوي.
كوك ساقال ءبىر كەرىلىپ-سوزىلعان، سويلەگەن ءسوزى ءىشىڭدى پىستىراتىن ادام ەكەن. بۇلار جاۋتاڭداپ ءالى وتىر. ول ءتىسىن تازالاپ بولىپ، شاكەسىنەن جورعالاعان كۇيى قازاندىق ورنىنا بارىپ، تۇكىرىنىپ قايتتى. سوسىن بارىپ شەگىر كوزىن بۇعان قاراي سالعىرت بۇرىپ، ىڭىلداپ سويلەي باستادى. بۇل قاپەلىمدە ونىڭ سوزىنە زەر سالماي، ەرىنە شىققان ىڭىلىنا عانا قۇلاق توستى. مارجان دا اڭتارىلىپ قالىپتى. ءبىراق مۇقيات تىڭداپ وتىرعان سياقتى. ەندەشە، كىسى شوشىرداي ەشتەڭە بولماعانى. بالپان دا كوك ساقالدىڭ ءسوز ىڭعايىن تۇسىنگىسى كەلىپ ەدى، ىڭىرانىپ تىم ارىدەن باستاپتى. بۇل پەندەنىڭ ونبەگى-وسپەگى، بالا سۇيمەگى، بالاسىنىڭ دا وزىندەي بوپ ءتۇتىن تۇتەتكەنىن كورمەگى — ءبارى قىزىق ەكەنىن، بۇنىڭ ءوزى تەك ءبىزدىڭ، اتا-بابامىزدىڭ عانا ءۇردىسى ەمەس، دۇنيە جارالىپ سۋ اققالى، ون سەگىز مىڭ عالام ورنىققالى، سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرگى ادامزاتتىڭ ءونىپ-وربۋىنىڭ تەك وسىعان عانا بايلانىستى ەكەنىن ءبىر قايىرىپ ءوتتى. سوسىن ادام اتامىز حاۋا انامىزدى، ودان بەرگى مۇحامبەت پايعامباردى، ازىرەت-الى بابامىز بەن فاتيما انامىزدى جاتقان جەرلەرىنەن ءبىر-بىر اۋدارىپ ءتۇسىردى. مۇحامبەت پايعامباردىڭ ءوزى كۇيەۋىن سىيلاپ، قولباسى قىلعانىن ەسكە سالدى. بالپان باي بۇل شاريعاتتى ءار جەر، ءار جەردە ەستۋى بار بولعانمەن، تاپ وسى ارادا نەگە ايتىلىپ وتىرعانىنا تاڭىرقادى. قوناق ەندى اۋليە، امبيە، ساحاببالار قاۋىمىنىڭ قۇلاعىن تىنشىتىپ بەرىگە، مىنا ەكى اياعىمەن جەر باسىپ جۇرگەن جۇمىر باستى پاقىرلارعا اۋىستى. اڭگىمە ءارى اۋناپ، بەرى اۋناپ اقىرى بۇنى مەن موجانعا كەپ تىرەلدى، ەكەۋىنىڭ دە ءتاڭىرى جارىلقاعان باقىتتى، ىرزىقتى كىسىلەر ەكەنىن ايتتى. سوسىن قايداعى ءبىر جالعىزدىق تۋرالى ءسوز كەتتى. «قۇداي كوپتەن جارىلقاي ما، ازدان جارىلقاي ما و دا بەلگىسىز؛ دەگەنمەن كوپ بالا كولدەۋدە ويناسا، جالعىز بالا جار باسىندا جۇرەدى دەگەندى دە ۇمىتپاۋ لازىم»، -دەپ ءبىر ءوتتى. سوسىن وتەگەنجاننىڭ قانات-قۇيرىعى كەلتە ەكەندىگى اڭگىمە بولدى. وسى ارادا مانادان بەرى ءۇن-تۇنسىز تىڭداپ وتىرعان مارجاننىڭ كوزى جاساۋرادى. بۇل دا بىردەڭەدەن سەكەم الىپ، سىرتتا شىجىعان شىلدە بولعان سوڭ، تۇندىگى ءتۇسىرۋلى قارا كولەڭكە ءۇيدىڭ ىشىندە قاناتى سىنعان شىبىنداي ەمىس-ەمىس ىزىڭداعان قوڭىر اۋەنگە قۇلاعىن توستى. قوناق قۇددى قۇران وقىپ وتىرعانداي ءار ءسوزىن ءبىر اي سوزادى. «ۇل — ۇرپاق، قىز — ءورىس» دەگەن. جات جۇرتقا جارالسا دا، قىز بالاڭىز جاڭعىز باۋىرىن جالقى قىلماس». بۇ نە دەگەنى؟ مارجان كوزىنەن تىرس-تىرس تامعان كوز جاسىن قايتا-قايتا جاۋلىعىنىڭ ۇشىنا جاسىرادى. قۇلاعىندا ەندى اجاردىڭ اتى ىزىڭداپ تۇرىپ الدى. بۇعان دا، مارجانعا دا ءبىراز قولپاش ايتىلدى. وزدەرىندەي كورگەندى اتا-انانىڭ بالاسى بولعان سوڭ قىزىعامىز دەيدى. «موجان دا، ول ۇيدەگى كەلىن دە ءبىر قۇداي دەگەن جاندار. جاڭعىز نەسىپباي عانا ەمەس، ودان كەيىنگى قارا سيراقتار دا وتەگەنگە جال-قۇيرىق بولادى...» مارجان ءسوزدىڭ سىڭايىن تۇسىنگەن بولۋ كەرەك، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، بۇعان قارادى. بۇل الاقتاپ موجانعا قارادى. موجان شاقشاسىن شۇقىلاپ تىمپيىپ وتىر. «ىشتەن شىققان بالانى كىسىگە قيماق تا وڭاي ەمەس، ويلانىڭدار»، دەپ كوك ساقال قوناق ءسوزىن ءبىتىردى.
ءۇي ءىشى تىم-تىرىس. بالپان باي دەل-سال. قانشا سۇعىنا تىڭداسا دا، ەشتەڭەنى ءجوندى تۇسىنبەگەن ءتارىزدى. مارجان بىردەڭە ايتپايسىڭ با دەگەندەي كوز تاستادى. بۇل مىناۋ ءۇي ىشىندەگى قاپىرىق اۋا مەن ۇنسىزدىكتەن تۇنشىققانداي تاماعىن كەرنەپ، دەم شىعاردى. اركىم وزىمەن-وزى بوپ مەڭ-زەڭ وتىرىپ قالعان ۇشەۋى بۇعان جالت بۇرىلدى. بۇنىڭ نە ايتارىن بىلمەي توسىلىپ وتىرعانىن بايقادى ما، الدە انا جۇرەگى قاپەلىمدە، بۇل اڭگىمەنى تەز تىندىرىپ قويادى دەپ قورىقتى ما، كەنەت مارجان سوزگە كيلىگىپ:
— ءسوزىڭىزدىڭ بوتەندىگى جوق. ءبىراق بالامىز ءالى جاس. ون التىعا ەندى شىعىپ وتىر. ءالى بىرەر جىل ۇستاپ قىزىقتاماق ويىمىز بار. بالانىڭ بيلىگى اكەدە عوي، ايتسىن، — دەپ اڭگىمەنىڭ اياعىن بۇعان توستى.
بۇل ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ەكى قوناقتىڭ قولقاسىنا ەندى ءتۇسىندى.
— شەشەسىنىڭ ايتقانى مەنىڭ دە كوكەيىمە قونىپ وتىر. كوپ بالا قىزىقتاپ تا كورگەن كىسى ەمەس ەدىك. ەكى بالامىز ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بوپ ەندى بوي تۇزەپ كەلە جاتىر ەدى. ءازىر ۇيىمىزدە جۇرە تۇرعانى ءجون بولار، — دەدى.
كوك ساقال بار ايتارىن جاڭا ۇزاق ىرعاپ، سارقىپ السا كەرەك، يىعىن قومداپ، ءبىر ىڭىرانىپ قويدى دا، ۇندەمەدى. موجاننىڭ سول تىمسىرايعان قالپى. مانادان بەرگى بەي-جاي وڭىنە ءسال قان تەپكەن. ەندى ءسوزدىڭ ىڭعايى كەلمەدى. مارجان ورنىنان تۇرىپ، ساماۋرىنعا بەتتەپ ەدى، تىرس ەتپەي وتىرعان موجاننىڭ بەتى جەلىندەپ، ءبىر ءتۇرلى قابارىپ:
— قۇرداسجان، شاي قويىپ اۋرە بولما، ەندى جۇرەمىز، — دەپ جۇكتىڭ اراسىنا قىستىرعان قامشىسىنا قول سوزدى.
مارجان ساباسىن ساپىرىپ، قىمىز ۇسىندى. قوناقتار تەك ەرىندەرىنە تيگىزىپ كەرى قايتاردى. سوسىن ورىندارىنان تۇردى. ولارعا ىلەسىپ مارجان مەن بالپان دا سىرتقا شىقتى. موجان اتىنا كۇمىس باس ەر، كوك جونا سالىپتى. قوناقتار بۇلارمەن اۋىز جىبىرلاتىپ، قوشتاسقاننىڭ رەتىن جاسادى.
بالپان باي مەن مارجان ءۇي سىرتىندا نامازدىگەردىڭ كولەڭكەسىندەي ەربيىپ-ەربيىپ تۇرىپ قالدى. سولاي ءبىراز اڭىرىپ تۇردى دا، اياقتارىن ءىلبي باسىپ ۇيگە كىردى. بالپان بايدا ءالى ءۇن جوق. جاڭا عانا ەكى قوناق وتىرعان توردەگى توسەك كورپەگە قاراي بەرەدى. مارجان قازان-اياق جاقتاعى ورنىنا وزىپ، كوزىن جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن بۇركەپ، تىعىلىپ جىلاپ جىبەردى.
بالپان باي شىداي المادى. وڭ جاق كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى تۇرعان سىرما اق كيىز قالپاعىن كيىپ، تىسقا شىقتى. اۋىلدان ءالى ۇزاپ جارىماعان ەكى اتتىنىڭ سوڭىنان كوز سالدى. ول ەكەۋى دە ماڭدايلارىن كولەڭكەگە بەرىپ، قۇيرىقتارىن ەرسىلى-قارسىلى ەربەڭدەتىپ، ميمىرت اياڭ داپ، اتتارىن كوپ قىستاماي، ءسۇمپيىپ-سۇمپيىپ كەتىپ بارادى.
ول اۋىلدىڭ ارتىندا اناداي جەردە ەكى يىعىن سارت-سۇرت ساباپ، بوگەلەكپەن الىسىپ تۇرعان اتىنا بەتتەدى. ويى — كوگەندىسايدا قوي توعىتىپ جاتقاندارعا بارىپ، ءبىراز داڭ-دۇڭنىڭ ىشىندە بولىپ، بوي سەرگىتىپ قايتپاق. بۇل كەلسە جۇرت قويدى توعىتىپ ءبىتىپ، كۇننىڭ ىستىعى قايتقانشا سۋ باسىنا ءيىرىپ قويىپ، قويىرتپاق ءىشىپ وتىر ەكەن. اناۋ-مىناۋ شارۋا جايىن سۇراعان، ءورىس كورگەن بوپ، ارى-بەرى ءجۇردى دە اتىن ءىلبىتىپ اۋىلعا قايتتى.
ول ورالعانشا ىستىق باسىلىپ، كولەڭكە ۇزارىپتى. اۋىل ۇيدەگى قاتىن-قالاش تەگىس سىرتقا شىعىپتى. بالپان باي اتىنان ءتۇسىپ، كولەڭكەدە شەشەسىنىڭ قاسىندا وتىرعان قىزىنا بەتتەي الماي ۇيگە كىرىپ كەتتى، سالدەن كەيىن مارجاندى شاقىرىپ، سۋسىن ءىشتى. سوسىن قاشان كۇن باتىپ، اۋىل ءۇيدىڭ اياعى باسىلعانىن كۇتىپ جاتتى دا قويدى.
كەشكە تاماق ۇستىندە اجارعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى؛ بۇرىن ەكى بەتى بوتەكەدەي بوپ، تومپيىپ جۇرەتىن قىزى بۇگىن تىم سۇڭعاق كورىندى. اناسى ماناعى قوناقتاردىڭ نەگە كەلگەندەرىن ايتىپ قويعان با، وڭىندە ءبىر جابىعىلىق بار. قىزىنىڭ بەتىنە شۇقشيا قاراۋعا ۇيالىپ، ءبىر ءتۇرلى ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى.
مارجان ءتۇنى بويى ۇستى-ۇستىنە ۋھىلەپ، قىرىق دوڭبەكشىپ ۇيىقتاماي قويدى. قىبىر ەتپەي تىم-تىرىس جاتادى-جاتادى دا، ءبىر ۋاقىتتا كوكىرەگى تارس جارىلارداي كۇرسىنىپ، اۋناپ تۇسەدى. بۇل ايەلىنىڭ نە ويلاپ جاتقانىن ىشتەي ۇعىنىپ اياپ كەتتى. الدەنە دەپ ءتىل قاتقىسى كەلدى. ءبىراق ءوزىنىڭ دە ومىراۋى تولىپ جاتىر ەدى، اۋىز اشا الماي، تەرىس اۋناپ ءتۇستى.
كوپ ۇزاماي اۋىل اراسىنىڭ ازعانتاي جۇرگىنشىسى موجاننىڭ قۇدالىقتان قالاي قايتقان اڭگىمەسىن جەتكىزدى. تىمىرسىق نەمە ءوشىن كىمنەن الارىن بىلمەي تۇتىگىپ كىرىپ بارسا، بوساعادان تورگە دەيىن سيراقتارىن سوزىپ-سوزىپ تاستاپ، كوسىلىپ كوپ بالاسى وتىر ەكەن، شەتىنەن شىبىرتقىنىڭ استىنا اپ، سىرتقا قۋىپ شىعىپتى. ورتا جولدا قاسىنا ەرىپ كەلگەن قارت ناعاشىسى سەبەپبايدى دا ءسوزىڭنىڭ داۋاسى، ساقالىڭنىڭ كيەسى جوق دەپ تىلدەپتى. وكپەلەگەن ناعاشى جيەنىنىڭ ۇيىنە كىرىپ-شىقپاستان اۋلىنا تارتىپتى. قاتىن-بالادان ءوش قايتپاعان سوڭ، موجان ەرتەڭىنە اتقا ءمىنىپ، اۋىل-اۋىلدى ارالايدى؛ قاي اۋىلعا بارسا دا ايتاتىنى — بالپان بايدىڭ قىزىنا قالاي قۇدا تۇسكەندىگى. موجان بۇنىڭ ابدەن يت تەرىسىن باسىنا قاپتاپتى. ءبىر بالانىڭ قامى ءۇشىن اتىنىڭ شابىن سولقىلداتىپ، ارلى-بەرلى وڭكەڭدەپ شابا بەرەتىن مارقۇم قارا شالعا ارقا سۇيەپ، دۇنيەدەن ماقۇرىم قالعان، ەشتەڭەنىڭ پارقىن بىلمەيتىن كورگەنسىز، و دا ءبىر، قوي سوڭىنداعى قويشىسى دا ءبىر، ۇيىنە كەلگەندە قىمىزدىڭ ءيىسى، سىرتقا شىققاندا كوڭنىڭ ءيىسى تاناۋىنا كەلسە بولدى، جارىق دۇنيە ورنىندا تۇر ەكەن دەپ كوڭىلىن بىرلەپ، ۇلىقتاردىڭ اۋزىن مايلاپ، ءورىس تارتىپ العانىنا جارىلا ماقتانىپ تايراڭداپ جۇرەتىن سو داراقىدان نە ءپاتۋا تابىلۋشى ەدى دەپتى. مىنا ءسوز ناسىرىن قاسىسا دا، بالپان باي جامان نەمەنىڭ بۇل ايتقانىنىڭ جانى دا بار شىعار دەپ ءبىر مىرس ەتىپ كۇلگەن دە قويعان. ءبىراق ودان ارعى سوزدەرى شىمبايىنا ءتىپتى باتىڭقىرادى. قادىربايدىڭ سارى قىزىن جەر استىنان تاۋىپ العان سارى التىنداي كورەدى، قاشان كورشى اۋىلدىڭ ەسەگى اقىرعانشا ءوز باسىمەن اقىرۋدى دا بىلمەيتىن ماڭگى ەسەكتەي قاتىنىنىڭ ايتقانىن قايتالاعانىنا ءماز دەپتى. جامان موجان قوي باعىپ جۇرمەي ءسوز باعىپ جۇرگەن پالە بوپ شىقتى. قاۋعا باس بالپاننىڭ سىيلايتىن اتا-باباسى — داۋلەت، بايلىق تا، سيىناتىن ارۋاعى — ب ا ق پەن مارتەبە، مەنىڭ ورنىما اناۋ بالاسى بولىس بايسال مەن قارا باقىردى ساۋلىقتاي قوزداتقان ساۋداگەر شۇرەن، بولماسا اناۋ اڭشىعا ەرگەن تازىداي ۇلىقتاردىڭ جانىنان قالمايتىن جاندايشاپ بەكەستىڭ اكەسى قۇدا تۇسسە، قىزىن ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەستەن مىنگەستىرىپ جىبەرەر ەدى دەپ، الدى-ارتىن بىردەي تۇساپ-ماتاپ قويىپتى. موجاننىڭ ءسوزىن ەستىگەن اۋىلدار: «ە، ول بالپانعا قۇدا ءتۇسىپ كورەتىن ەكەن»، — دەپ توستەرىن ۇرىپ وتىر دەسەدى.
سودان قايتىپ كوز ۇشىندا قارايعان كورىنسە بالپان بايدىڭ زارە-قۇتى قالمايتىن بولدى. ول قاشان اۋىلعا جەتكەنشە ۇيگە وتىرا الماي ءبىر شىعىپ، ءبىر كىرىپ، سىرتىنان تون ءپىشىپ ابدەن مازاسى كەتەدى. موجاننان سوڭ ءبىرازعا دەيىن اياق سيرەدى.
ءبىر كۇنى جىلقىنى ارالاپ اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىپ، ءۇي سىرتىندا كەرمەدە تۇرعان قۇلا جىلقىنى كوردى. اتىنان ماي ىشكەندەي بوپ، جۇرەگى سۋىلداپ زورعا ءتۇستى. ۇيىنە كىرسە - ءتور الدىندا قۇس جاستىقتا جانتايىپ بايسال جاتىر. ءار جەر ء-ار جەردە كەلتە ۇشىراسىپ جۇرگەندەرى بولماسا انىق-قانىق تانىس ەمەس ەدى. ونىڭ نەگە كەلگەنىن ايتپاي-اق ءبىلىپ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. سوندا دا سىر الدىرعىسى كەلمەي، سىپايى امانداستى. ءاۋىل-ۇيدىڭ اماندىعى مەن شارۋا كۇيىن سۇرادى. بايسال دا ءار ءسوزىن سىلاپ-سيپاپ سويلەيتىن سىرباز كىسى-دى. ساۋالىنا شۇكىرلىك ايتىپ، بۇدان دا جاي سۇرادى. ءورىس پەن سۋاتتى، وسى جاز بەن كەلەر قىستىڭ سىڭايىن ءسوز ەتتى. ەتتى-جەڭدى شاعىن دەنەسىن شيراق ۇستاپ، كوپ نارسەنى قيىعىمەن عانا شالىپ، ىشتەي اڭعارىپ وتىراتىن ادەمىشە قوي كوزىن ەشكىمگە، ەشتەڭەگە تىكتەمەدى. ءوڭدى دوڭگەلەك ءجۇزىن سىرت وراي سالماي، پەيىلىنىڭ تۇزۋلىگىن ءبىلدىرىپ، ءسوز اراسىن ۇزبەي، باپپەن سويلەپ وتىر.
بۇرىن-سوڭدى ەسىكتەن اتتاپ كورمەگەن بايسالدىڭ بۇل كەلىسىنە قانشا تاڭ قالعانمەن، ويلاعان كۇدىكتى جەردەن شىقپاعان سوڭ، و دا ەستەن شىعىپ، بالپان بايدىڭ تاماعىنان قايتادان دۇرىستاپ اس جۇرە باستاعان كەزدە تاعى دا قوس اتتى بەيتانىس قوناق ساپ ەتە قالدى. ولار كوپ سىزىلىپ وتىرمادى. شايدىڭ داستارقانى جيىلىسى-مەن-اق قازان كىرگەنشە كەلگەن شارۋالارىن ايتتى. بايسال وتكەن جولى تەگىن كەلمەپتى. قالادا ورىس وقۋىن وقىپ جاتقان كەنجە ۇلىن ۇيلەندىرمەك ەكەن. باياعىدا كەمدى كۇن جولداس بولعان قىدىربايدىڭ جيەنى عوي، جامان بالا بولماس دەپ قىز كورە كەلىپتى. اۋلىنا بالا دا، اتا-اناسى دا ابدەن ۇنادى دەپ بارىپتى. ەندى اراعا كوپ كۇن سالماي قۇدالارىن جۇمساپتى. قانشا دەگەنمەن
وڭ جاق داستارقاننىڭ جايىمەن جۇرگەن مارجاننىڭ كوزى ىدىس-اياقتا بولعانمەن، قۇلاعى -بۇلاردا. بالپان دا اناداعىسىنداي ەمەس، ءوزى ساراڭ ءتىل قاتىپ، كوبىنە قوناقتى سويلەتىپ وتىر. قوناقتىڭ ءار ءسوزىن تارازىلاپ، ار جاعىنان استار ىزدەپ، ىشتەي اڭدىسۋلى. شاي ءۇستى دە ءار قيادان اڭگىمە قوزعاعان ساليحالى ماجىلىسكە تولى بولدى. بالپانداي ەمەس، ءجۇرىس-تۇرىسى كوپ بولىستىڭ اكەسى ءبىراز نارسەدەن حاباردار ەكەن. ءبىراق ونىسى ماقتانباي، ماساتتانباي، بۇنى دا وزىمەن تەڭ كورگەندى-بىلگەندى ساناپ، اسا ءبىر ەرەكشە جاراسىمدى سىپايىلىقپەن ءماسليحات شەرتەدى. ءار سوزىنەن تاربيە، بىلىك، كىسىلىك كورىنىپ تۇر.
داستارقان جيىلعان سوڭ دا اڭگىمە جەلىسى ۇزىلمەدى. مۇنىڭ ءورىسىن ماقتادى، جايلاۋلارى مەن سۋاتتارىن سيپاتتادى. كۇندە كەلىپ كورىپ جاتپاسا دا ايتقانىنىڭ ءبارى ءدال. قوناق ءورىس پەن سۋاتتى كوپ اڭگىمەلەگەن سوڭ، كومەيىندە قولقا تۇرعان جوق پا ەكەن دەپ قالىپ ەدى، ونداي ەشتەڭە بايقالمادى.
ءسويتىپ وتىرعاندا اس تا كەلدى. تاماقتان سوڭ بالپان بايدىڭ كوڭىلىندەگى كۇدىك ءتىپتى كۇشەيدى. تاڭ اتقالى ارعى-بەرگىدەن اڭگىمە قوزعاپ وتىرعان قوناق تاباق قايتقان سوڭ، ءبىر ءسات تىنىپ قالدى. سوسىن مارجان ۇسىنعان كاۋسار كەسە قىسىراقتىڭ قىمىزىن ورتالاپ ءىشىپ، اققا باتا قىلدى. بالپان باي اجاردىڭ اتىن قاشان ايتار ەكەن دەپ تىقىرشي كۇتىپ ەدى، قوناق ول جايىندا ءتىل قاتقان جوق. بۇل قوناقتىڭ ءسوزىن ەستي الماي، قاعىس قالدىم با دەپ ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي وتىر. قوناق قۇددى ويىن تانىپ قويعانداي بۇعان بۇرىلدى. انشەيىن شارۋا كوزدەپ شىققانىن، سوسىن اۋىلدىڭ تۇسىنا كەلگەن سوڭ، اتتاپ وتە الماي، ەسەندىك بىلىسۋگە سوققانىن ايتتى.
بايسال ورنىنان كوتەرىلدى. بالپان بايبىشەسى ەكەۋى سىرتقا شىعىپ اتتاندىرىپ سالدى. بولىستىڭ اكەسى اناداي جەرگە ۇزاپ كەتكەن سوڭ بارىپ، ەرلى-زايىپتى ەكەۋى بىر-بىرىنە قارادى، ءبىراق ءتىل قاتىسقان جوق. يىقتارىنان ءبىر ءزىل باتپان جۇك تۇسكەندەي، ەكەۋى دە اۋىلدىڭ سىرتىنداعى بيە بايلاعان جەلىگە بەتتەدى.
بولىس اۋلى عوي، تاپ بەتىمىزدەن قاعا قويماس دەسە كەرەك، بۇلار كوك ساقال قوناق قۇساپ كوكتەگىنى ءبىر ايتىپ، جەردەگىنى ءبىر ايتىپ، جان-جاقتان قارماپ جاتپادى؛ ەرسى تاسىراڭ دا جاسامادى، كەلگەن شارۋالارىن ۇزاق ىرعاپ، كوپ تولعاماي قىسقا ايتتى. بالپان باي مەن مارجان قاپەلىمدە، ءۇرپيىسىپ قالعانمەن، تاپ انا جولعىداي ساسقان جوق. قوناقتاردى تىڭداپ وتىرعاندا جامان موجاننىڭ اۋىل اراسىنا كۇڭىرسىتىپ جۇرگەن لاقابى بالپان بايدىڭ شىمبايىن تىزىلداتتى. بالپان شىنىنا كەلگەندە، بايسال سياقتى كورگەندى جەرگە قىز بەرىپ، بولىستاي ۇلىقپەن دامدەس، سۇيەك ىلىكتەس بولۋعا ونشا كەت ءارى ەمەس؛ ءبىراق اجارىن ءالى جاس كورەدى، جات-جۇرتقا قيۋعا وبالسىنادى، ونىڭ ۇستىنە، بايسالعا قىزىن بەرسە، موجان ەرتەڭ اتىنا ءمىنىپ، قۇدايى بەرىپ؛ «انە ايتقانىم كەلمەدى مە!» - دەپ ايقاي سالاتىنى كوڭىلىنەن شىقپاي وتىر. ىرىسى اسىپ، ونسىز دا كۇنشىل كوز كوبەيىپ تۇرعاندا، تال تۇستە ەل-جۇرتقا تابا بوپ، قىزىل ءسوزدىڭ پىشاعىنا ۇرىنعىسى كەلمەدى، بايسال دا ءبىرازدى بىلەتىن ادام عوي، بۇنىما ءبىر تۇسىنسە سول تۇسىنەر دەپ ويلادى، ال ەندى تۇسىنبەسە، تاپ بۇنىڭ دا ءدال ءقازىر كوپ قورقا قوياتىنداي قوڭى جۇقا ەمەس ەدى؛ مىنا قۇدالاردى دا الدىڭعى قۇداعا ايتقان جاۋاپپەن قايتارعىسى كەلدى.
بايسال اۋلىنىڭ ادامدارى اناداعى موجانداي ەمەس، تورتاڭ-توسىراڭسىز اتتاندى. ەندى قانداي ءسوز تارار ەكەن دەپ ەلەڭدەپ ەدى، بولىس اۋلى ءۇن-تۇنسىز جاتىپ الدى.
بالپان باي بولىستىڭ اكەسى بايسالدىڭ دا قانجىعاسى قۇر قايتقانى باسقا جۇرتقا باسۋ بولاتىن شىعار دەپ ويلاعان. ەل ءىشى قىزىق قوي، بىرەۋلەر: «اپىراۋ، بولىستىڭ ىنىسىنە بەرمەيتىندەي قانداي قىز ءوزى، بالپاننىڭ قاتىنى جان بالاسىن جولاتپايتىن ادام ەمەس، التىن تۋعاننان ساۋ ما؟! — دەپ ەكىلەنسە، ەندى بىرەۋلەرى: «قوي-قوي، بايسالدى جەرگە قاراتىپ جىبەرسە، بۇل بالپانىڭ ابدەن تاسقان ەكەن. ول ەندى قۇدايىن دا تانىماس»، — دەپ جاعالارىن ۇستايتىن كورىنەدى. بايسال قۇر الاقان قايتقان سوڭ، ءبىراز جۇرت بۇعان قاراپ ءجۇرىپ جاۋىعىپ، بەت الدىن ءبىر كورىپ قايتۋعا قۇلشىنىستى.
ارادا كوپ ۇزاماي اۋىل شابۋعا كەلە جاتقانداي، سوڭىنا ايعىر توپ ادام ەرتىپ ايگىلى داۋكەس دارجان ءتۇستى. ۇيگە قوڭقاق مۇرنى كۇلبىرەي قىزارىپ، كوك جالتىر كوزى شاتىناپ ىزعارمەن كىردى. قاق تورگە بارىپ، نىعىزدانىپ وتىرىپ الدى، قاسىنداعى قالىڭ نوكەرى تۇگەل جايعاسىپ بولعانشا ءلام-ميم دەگەن جوق. قىزى بوي جەتكەن ءۇي قوناعىنىڭ كەلىس جايىن دا سۇراي الماي پۇشايمان بولدى. داۋكەس دارجاننىڭ قولىڭدى قۋسىرىپ، قوس ەتەك بولىپ جۇرگەنىڭدە دە دۇرىسىمەن اتتانۋى ەكىتالاي ەكەنىن اۋەلدەن بىلەتىن مارجان قوناقتار تەگىس وتىرىپ بولىسىمەن قوناقاسى جايعاۋعا سىرتقا شىعىپ كەتتى. مارجاننىڭ ءوزى باستاپ اماندىق-ساۋلىق سۇرار ءتۇرى جوعىن بايقاعان بالپان قوناقتارعا تەگىس كوز جۇگىرتىپ: «ەل-جۇرتتارىڭ امانشىلىق پا؟» — دەپ ءتىل قاتتى. قوناقتار جاپا-تارماعاي جاۋاپ بەردى، ءبىراق داۋىستارى باسەڭ شىقتى. كوپتىڭ ارتىن الا دارجان دا ەرنىن قىبىرلاتتى. سوسىن بالپان قوناقاسى جايعاسۋعا بارا جاتقان بوپ ەسىككە بەتتەدى. بۇل ۇيدەن شىعا بەرە-اق كۇڭكىل-سۇڭكىل اڭگىمە ءتىرىلدى. بالپان اۋىلدىڭ سىرتىنداعى قوزىنىڭ ىشىنەن قۇيرىعى تەڭكيگەن ءبىر قاسقا مارقانى ارەڭ جەتەلەپ كەلە جاتقان. وتەگەندى ۇيگە جىبەرىپ، شاي قايناعانشا شارۋاعا اينالعان بوپ سىرتتا جۇرە تۇردى. ءۇي ىشىندەگى اڭگىمە بىرتە-بىرتە ءورشي ءتۇسىپ، كەۋ-كەۋگە ۇلاستى، ارا-تۇرا قارق-قارق كۇلكى دە ەستىلىپ قالادى.
ساماۋرىنعا ىلەسىپ بۇ دا ۇيگە كىردى. ءتور الدىنا كوسىلىپ كەڭ داستارقان جايىلىپتى. داستارقان جايىلعان سوڭ جاڭاعى جەل بۋاز اڭگىمە دە باسىلىپتى. دارجاننىڭ سەرىكتەرى داستارقانداعى جال-جال باۋىرساققا، ىرىمشىك، قۇرتقا، ورنەكتى شىنى اياقتارعا، تورتاسى ايرىلعان ماي مەن قىزىل كۇرەڭ قۋىرداققا اۋىزدارىنا الماي جاتىپ تويىپ قالعانداي تومپيا قارايدى.
شاي ۇزاق ءىشىلدى. داستارقاندى، ءۇي ءىشىن سىناپ-مىنەپ وتىرعان قوناقتار ءۇي يەلەرى كەلگەن سوڭ، جاڭاعى ءوزارا كەۋ-كەۋ اڭگىمەلەرىن تىيىپ، ەندى ءبىرجولا ءىشۋ مەن جەۋدىڭ قامىنا كىرىسىپتى. ماي ءتيىپ جىلت-جىلت ەتكەن قياق مۇرتتار شاي قۇيعان شىنى اياقتىڭ بىرەسە و جاعىنان ، بىرەسە بۇ جاعىنان جىلتىڭ-جىلتىڭ ۇرلانا سىعالاپ قويادى.
دارجاننىڭ شامالىدا ءسوز باستايتىن قۇلقى جوق. بالپان قوناقتاردى شايدان سوڭ دا وزدەرىمەن-وزدەرىن تاستاپ، سىرتقا كەتتى. دارجاننىڭ نەگە كەلگەنىن ايتپاي-اق ءبىلىپ وتىر. وزىنەن اۋماعان كوك شۇناق تەنتەك، كوبىك اۋىز داۋكەس، اۋلەكى بالاسى بار ەدى. سوعان اجاردى ايتتىرماقشى عوي. بۇل جولى بالپان قوبالجىعان جوق. بايسالعا بەرمەگەن قىزىن دارجانعا قايدان بەرسىن. داۋكەس نەمە قايتىپ قياستانسا دا يلىكپەۋگە بەكىندى.
تاماق جەلىنگەن سوڭ قاۋجاڭداسقان كوپ تىنا قالدى. ولار وسىندا ور مارقانىڭ ەتىن جەۋ ءۇشىن ەمەس، دارجاننىڭ داۋىن قىزىقتاۋعا كەلگەنىن، ولاردى دارجان ءسوزىمدى ەستىسىن دەپ ادەيى ەرتىپ كەلگەنىن بالپان باعانا-اق بىلگەن. دارجاننىڭ كەلگەلى سىزدانىپ، شىراي تانىتپاۋى دا قاسىنداعى كوپ شۋىلداقتىڭ الدىندا ءتۇس بەرمەۋگە تىرىسقانى.
دارجان مالداسىن قۇرىپ تىكتەلىپ وتىردى. سىرتقا شىعىپ كەتكەن مارجاننىڭ كەلۋىن كۇتتى. مارجان كەلگەن سوڭ باقشيعان باجىراق كوزىن وعان ءبىر، بالپانعا ءبىر قاداپ ءوتتى. سوسىن ءسوز باستادى. ءسال ايقاي ارالاس تارعىل داۋسىن كوتەرىپ، باپپەن باستادى.
— اۋ، بالپان، مارجان، بۇرىن دا كورىپ جۇرگەن داستارقانىمىز عوي، قوناقاسىلارىڭىزعا راقمەت! — دەدى. — قىز وسىرگەن ءۇي قوناقتىڭ بۇيىمىن سۇراماي-اق بىلەتىن. مەنىڭ بۇل ءجۇرىسىمدى ايتپاسام دا، اڭعارىپ وتىرعان شىعارسىڭدار. ارعى اتام ازۋى التى قارىس التاي، ءوزىم قاتارىمنىڭ قايسىسىمەن دە تەرەزەم تەڭ ءبىر اۋىلدىڭاقساقالىمىن، ءورىس توزدىرىپ، سۋات سارقىپ جاتپاعانمەن باسىمدا ءۇيىم، الدىمدا از عانا ءناپاحانا داۋلەتىم بار، بالامنىڭ دا جەتى مۇشەسى تۇگەل. ۇلدىڭ ەرجەتكەنى،ىزدىڭ تەز كەتكەنى - مۇرات دەگەن، وسى ۇيدەگى اناۋ بوي جەتىپ وتىرعان بالامنىڭ اتى كىم ەدى، سونى بۇيىمشىلاي كەلدىم، ال نە ايتاسىڭ؟ — دەپ كوكشىل كوزىن قانتالاعانقىزىل ەتىمەن كومىپ، ءبىر باعجاڭ ەتتى دە، بالپاننىڭ اۋزىنا تەلمىرىپ وتىرىپ قالدى.
بالپاننىڭ بۇل كۇتكەن ءسوزى. مانادان بەرى ول بىلاي دەسە، مەن بىلاي دەيىن دەپ قارمانعان سوزدەرى قاپەلىمدە كومەيىنە ورالماي، وڭىنە كۇرەڭ قوشقىل قان جۇگىرىپ ءۇنسىز وتىردى دا، نە دە بولسا تاۋەكەلگە بەل بۋىپ:
— دارەكە، كەلىسىڭىز دە، ءجۇرىسىڭىز دە دۇرىس. قىزدى كىم سۇرامايدى، قىمىزدى كىم ىشپەيدى دەگەن عوي. ونىڭ بوتەندىگى جوق. بالامىزدىڭ بوي جەتكەنىن ءوزىمىز بايقاماساق تا، جۇرت بايقاپ قالىپتى. وسىندا سىزدەن دە بۇرىن ءسوز سالىپ كەلگەن كىسىلەر بار ەدى. سولارعا ايتقان ءسوزىمىز، سىزگە دە ايتقان ءسوزىمىز. ءبىرىڭىزدى بيىك، ءبىرىڭىزدى الاسا كورىپ، الالاپ جاتقان ءبىز جوق. بالامىزدىڭ ازىرگە قولىمىزدا بولا تۇرعانىن جاقسى كورەمىز، — دەدى.
دارجان ايتارىڭدى ايتىپ بولدىڭ با دەگەندەي مەلشيىپ ءبىراز وتىردى. سوسىن كەرەگەنىڭ كوزىندەگى قامشىسىن الىپ، تىزەسىنە باستى.
— سولاي دە، بالپان. ىزعىنداي ۇل وسىرگەندە دە وزگەگە يىق كورسەتپەيتىن قازاق ەدىك. قىزى بوي جەتكەن سوڭ جۇرتتىڭ بارىنە شەكەسىنەن قارايدى دەگەندى سەنەن كوردىك. ە، نەمەنە، سەنى مەن مەنىڭ قاتىنىم، ەنەدەن تۋماي، جەردەن شىعىپ پا! ولار نەگە اتا-اناسىنىڭ قاسىندا وتىرماي ءبىزدىڭ قاسىمىزعا جاتىپ ءجۇر؟ اينالايىن، كوڭىلىڭە كەلسە دە ايتايىن، ەندى سەن جازمىشتىڭ جازۋى، ءتاڭىرىنىڭ لازىمى دەگەننىڭ ءبارىن دە ۇمىتقان ەكەنسىڭ. «ارتىق بىتكەن ون ساۋلىق، و دا جاۋعا قول جاۋلىق»، — دەپتى عوي. سوعان ماستانىپ بۇكىل اعايىنمەن سۇيەك ارالاسپايمىن دەگەنىڭ نە سۇمدىق؟ مارجان كەلىننەن باسقا ۇرعاشى تاپقان ۇرعاشى قۇرىپ قالماسا، بالامىز قاتىنسىز قالماس. ال ەندى قىزىم تىرىمدە سياپات، ولگەندە باسىما وقىلاتىن ءمىناجات بولادى دەسەڭ، ولە-ولگەنشە قولىڭنان شىعارما. اۋەلدەن جۇرتتىڭ دىڭكەسىن قۇرتقىزىپ تۋعان قىز تۇگىلى شاڭىراقتىڭ جەل باۋىنداي تىرەگىم دەپ وتىرعان ۇلدىڭ ءوزى بەت-بەتىمەن لاعىپ كەتىپ ءجۇر. ال ەندى انا بالاڭ كوكىرەگىڭە كۇل توكسە، اعايىنعا وكپەلەمە! — دەپ، جەر تىزەرلەپ ورنىنان كوتەرىلدى.
ىرگەنىڭ توپىراعى جاپا-تارماعاي دۇركىرەي جونەلدى. داۋكەس دارجانعا قىزدان دا گورى كەرەگى وسى شىعار. وعان شامدانىپ، مىنەز شىعارسا، شىن ماسقارا بولماقشى. بالپان باي بارماعىن شايناعانداي بولىپ، وتىرعان ورنىنان تۇرا الماي شوگىپ قالدى.
سودان قايتىپ، اۋەلدەن وڭعا باسپاعان شارۋا وڭالۋدى قويدى. اتاقتى، داۋلەتتى ادامدار كەلگەندە، ءبىرىن-بىرىنىڭ الدىندا جەرگە قاراتا المادى. ساۋداگەر شۇرەندى دە، ءتىلماش بەكەستى دە، وسى ءوڭىردى اۋزىنا قاراتقان الشاعىر ءبيدى دە الگى جاۋاپپەن اتتاندىردى. ال ەندى وسىنداي يگى جاقسىلارعا بەرمەگەن قىزىن مىڭ جەردەن داۋ سالسا دا دارجان سياقتى داڭعازا قازاقتارعا قايدان ۇستاتا قويسىن. ايتەۋىر، بۇعان قۇدا تۇسكەن ەشكىمنىڭ جولى وڭبادى. اقىرى ەكى جىل بويى اۋلىنىڭ ءۇستىن اق توزاڭعا بوكتىرگەن كوپ قۇدانىڭ دا اياعى تىيىلدى. كوگەندەگى كوپ مارقانىڭ دا جاندارىن قۇداي ساقتادى. ءبىراق قۇدالار تىنشىعانمەن، بالپان بايدىڭ كوڭىلى تىنشىمادى. مىلقاۋ جىم-جىرت تىنىشتىقتان كوڭىلىنە ۇرەي جۇگىردى. سول-اق ەكەن، پالەن جىلدان بەرى تۇياعى سەتىنەمەگەن جىلقىسى جايىلىستان قالدى، كۇن باتسا بولدى، اي استىنان تيگەن جاۋ ارلى-بەرلى قۋالاپ، ابدەن الا وكپە قىپ ءبىتىردى. بارىمتاشىلار بىرەسە بۇ جاقتان ءتيىپ، بىرەسە و جاقتان ءتيىپ ءىزىن ۇستاتپاي قويدى. بۇ قورلىققا شىداي الماي اناداعى ۇلىققا ءسوز سالىپ كورىپ ەدى، ەل اراسىندا بالپان باي قىزى وتپەگەن سوڭ ورىسقا بۇلداپ ساتپاق كورىنەدى دەگەن وسەك ءدۇر ەتتى.
ەجەلدەن جۇيرىك كورسە اياعىن سىندىرعانشا، ارۋ كورسە ابىرويى توگىلگەنشە ىشكەندەرى اس بولمايتىن ادەت بار ەمەس پە، ەندى جۇرت بۇنىڭ جىلقىسىنان گورى قىزىنا كوبىرەك تيىسەتىندى شىعاردى. بۇرىن جىلقىسىن قۋالايتىن ناۋشا. جىگىتتەر ەندى ءتۇن اۋا اۋلىنا ءتيىپ، ۇيىنە سۇيكەنىپ ۇيىقتاتپايدى. قىز قورىعان - جىلقى قورىعاننان دا جامان ەكەن. ءتۇن بولسا ەسىكتىڭ سىبدىرىن، كەرەگەنىڭ سىقىرىن اڭدىپ اڭتارىلىپ جاتقانى. اۋلىنا كەلگەن سۇعاناق بالالاردىڭ تالايى تاياق جەپ قايتىپ جاتسا دا، ەلدەرىنە ءبارى: «ءبىتىردىم، قىردىم، جويدىم» دەپ باراتىن كورىنەدى. ەندى بالپان ءوزىنىڭ قۇلاعىنىڭ تىنىشتىعىن قۇدايى ساداقاعا بەرىپ، قىزىنىڭ ايرانداي توگىلگەلى تۇرعان ابىرويىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن باسساۋعاعا كوشتى. ءبىر كەزدە تاس بۇرشاقتاي جاۋىپ كەتكەن كوپ قۇدالاردىڭ اياقتارىنا تەپ-تەگىس جەم تۇسە قالۋى دا تەگىننەن ەمەس. ەندى جۇرتتىڭ ەلدىكتەن ايرىلىپ، قاشان بۇنىڭ يا ءوزى، يا قىزى ءمۇساپىر بولىپ، اياققا جىعىلعانشا قايرىلماسقا بەت بۇرعانى بەلگىلى بولدى. بالپان باي سونى ويلاعاندا كۇندىز كۇلكىسى، تۇندە ۇيقىسى كەلمەيدى. ويلاي-ويلاي باسى قاتتى. اعايىنعا اقىلداسىپ كورىپ ەدى، تۇسىندا ايتقان ءتىلدى المادىڭ دەپ ولار دا قوڭتورعايسىدى.
ەندى بالپان بارىنەن دە كۇدەر ءۇزىپ، ءبىر ىسكە بەلدى بەكەم بۋدى. ات ءىزىن سالىسپاي، ارا سۋىتىپ كەتكەن اعايىننىڭ بەتىن قايتاراتىن، جان-جاعىنان نايزاسىن شوشاڭداتىپ، تىستەرىن قايراپ، جالاڭداپ وتىرعان كوپ دۇشپاننىڭ جۇزدەرىن جىلىتاتىن جول تابۋعا تىرىستى. ەل ىشىندەگى اۋزى دۋالى دەيتىندەردىڭ بارىنە دە ءسوز سالىپ كوردى. قۇدايعا شۇكىر، قىزى بۇكىل ايماقتىڭ اۋزىنىڭ سۋىن اعىزىپ، جىگىتتەرىن سەڭدەي سوعىلىستىرعان ايتۋلى سۇلۋ. ءوزى بولسا، وسى وڭىردەگى ەڭ داۋلەتتى ادام. جۇرت قانشا كەكىرەيگەنمەن، بۇل يلىكسە شالقايا المايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ساۋ بولعىر ساۋىتپاي قۇدا تۇسە كەلدى. بالپان باي وعان دا قولىن قۋسىرىپ، قوناقاسىسىن بەرىپ: «ساكە، بۇيىمشىلاۋىڭىز دۇرىس. ءبىراق سىزدەن بۇرىن دا تالاي ادام قولقا سالىپ ەدى، بالامىز ازىرگە قولىمىزدا بولا تۇرسىن دەپ ەشقايسىسىنا انىق-قانىق جاۋاپ بەرمەپ ەدىم. سوعان كوپ اعايىن وكپەلەپ جۇرگەن كورىنەدى. تىلەۋى الدىنداعى جاس قوي، حالىقتىڭ نازارىنا قالدىرعىم كەلمەيدى. ەندى مەن ەشكىمدى اتاعىنا، ابىروي، داۋلەتىنە قاراپ الالامايىن، قىزىمدى ونەرى اسقان، جۇيرىگى وزعان، كۇشى باسىم جىگىت السىن. وعان اعايىن ريزا بولسا، مەن ريزامىن. ەكى بالامنىڭ قىزىعى ءۇشىن دۇنيە-مال ايامايمىن. بۇكىل ەل-جۇرتىمنىڭ الدىندا باسەكەگە ءتۇسىپ، بايگەگە يە بولعان جىگىتكە قىزىمدى ۇزاتامىن»، — دەدى.
ساۋىتپاي ايتقان لاقاپتى بۇكىل ايماق تۇگەل ەستىپتى. ات قۇيرىعىن ءۇزىسىپ كەتكەندەر قايتا كەلە باستادى. ەرتەڭ قۇداي بۇيىرتىپ قۇدامدال بولا قالساق، بەتىمىزگە شىركەۋ بولماسىن دەگەندەر بالپاننىڭ ۇيىنەن تاعى دا ءبىر-بىر مارقانىڭ باسىن ءمۇجىپ وتىرىپ، بۇنىڭ ءجون بولعان، اعايىننىڭ الدىنان قالسىن، سۇلۋ قىز ونەرى اسقان ورەن جىگىتكە بارسىن دەپ باتالاستى. سوسىن بالپاننىڭ دا دەنى جايىلدى، كەشە عانا كەدەيدىڭ قۇرىم كۇركەسىندەي قۇردىم كورىنگەن دۇنيە كەڭىپ سالا بەردى.
بالپان باي اينالاعا قىزعا تالاساتىنداردىڭ باسەكە قىزىعىن كۇزەمنىڭ الدىندا وتكىزەم، ونەر سالىستىرام دەگەندەرگە دە، باسەكە قىزىقتايمىن دەۋشىلەرگە دە ەسىگىم اشىق دەپ حابار شاشتى.
II
بالپان باي قايتادان الشاڭعا باستى: قۇداي قالاسا، وسى وڭىردەگى ەڭ باتىر، ەڭ پالۋان، ەڭ ونەرپاز، استىنا سايگۇلىك مىنگەن اتا داۋلەتى مىقتى جىگىت وعان كۇيەۋ بولعالى تۇر. الگىندەي ورەن جىگىت وسىرگەن ىرگەلى ەلمەن سۇيەك ىلىكتەسپەك. ونىڭ ۇستىنە بۇل ولكەدە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ۇلان-اسىر توي جاساپ، سوناۋ كوز ۇشىندا دوڭكيىپ-دوڭكيىپ جاتقان كوگىلدىر بەلدەردەن دە اسىپ نەشە ءبىر رۋلى ەلگە داڭقى كەتپەك، ولگەن سوڭ دا تالايلاردىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىندەي بوپ اتى شىقپاق.
كۇزەم الۋعا ساناۋلى كۇن قالعاندا قاسىنا ايعىر توپ ادام ەرتىپ پالەن كۇن ءجۇرىپ، بولاشاق تويدى جاسايتىن ىڭعايلى جەر قارادى. ءارى قاراپ، بەرى قاراپ توقتاعان جەرلەرى وسى بولدى. قانشا ات شاپتىرام دەسە دە ۇزەڭگى قاعىسپاستاي، تاقتايدان جازىق قارا ءدوڭ؛ كۇنباتىسىندا يرەلەڭدەي اعىپ وزەن جاتىر. وزەننىڭ شىعىس بەتىندەگى ەكى دومالاق توبەنىڭ كۇڭگەيىن الا بالپانعا قاراعان اعايىن-جەكجات اق ۋىزداي قىلىپ الپىس ءۇي تىگەدى. وزەننىڭ جاعاسىنداعى كوك مايسا شالعىنعا ۇزىننان-ۇزاق جەلى قۇرىلىپ بيە بايلانادى. ەكى دومالاق توبەنىڭ ورتاسىنداعى قاسقا جىرانىڭ ەكى بەتىنەن جۇزدەن استام جەر وشاق قازىلادى، وشاق سايىن ءبىر-بىر تاي قازان اسىلادى. توي بولاتىن جەردە ونسىز دا قارا-قۇراڭ كوپ بولعاندىقتان ارۋانا مايالار ءبىر تۇستىك جەردە بولەك اۋىلدا ساۋىلىپ، ءسۇتى سابامەن جەتكىزىلىپ تۇرادى. اناۋ ەكى قىزەمشەك توبە ەرتەڭ بايگەگە مارە بولادى، اتتار ودان قىرىق شاقىرىم جەردەگى قاراۋىل توبەدەن اينالادى. ەكى ورتادا ءتورت جەردەن كوتەرمەشىلەر تۇرادى.
اۋىلداعى جىگىتتەردىڭ ءبارى وسى كۇننەن مىندەت ءبولىسىپ العان. جىلىكتىڭ ىڭعايى مەن تاباقتىڭ وڭتايىن بىلەتىن جىگىت اعاسى وتىز ەركەك وشاق باسى بولادى، استىنا تۇلا بويىندا بارماقتاي مەڭى جوق ءمولت كۇرەڭ تورى ات مىنگەن قىرىق جىگىت تاباق تاسۋعا جۇرەدى، ءۇي سايىن ءبىر-بىر جىگىت سابا پىسۋگە تۇرادى. كوتەرمەنىڭ قىرىق جىگىتىن قايىن جۇرتى قادىرباي اۋلىنان الدىرماقشى. تويدىڭ داستارقانىنا كەرەك ءتاتتى مەن تاڭسىق استى تاۋىپ اكەلۋ ءۇشىن ەكى رەت قالاشى شىعاردى. مەن اعايىن دەگەن اۋىلدىڭ بارىنەن ىدىس-اياق جينالدى. الپىس ءۇيدىڭ ءارقايسىسىنا ەكى ساماۋىر قويىلماق. شاي كۇيىپ بەرۋگە كەلىندەردىڭ ىشىندە ءوڭى اجارلى، شايى ءتاتتى، ىبىلجىپ وتىرمايتىن پىسىق ساقا كەلىنشەكتەر ىرىكتەلدى. اجاردىڭ قاسىنداعى نوكەر قىزداردىڭ وزىنە ەكى ءۇي تولماق. پاتشاعار تاپ مۇنداي دارحاندىقتى جۇرت قىز ۇزاتقاندا تۇگىلى، اكەسىنە اس بەرگەندە دە كورمەگەن شىعار. تەك ءساتى ءتۇسسىن دەڭىز. سوسىن مىنا بالپان بايدىڭ اتىن اسپان استىنداعى التى سان الاش تۇگەل بىلەتىن بولادى ءالى.
بالپان باي ەكى كۇننەن بەرى قاسىنا اۋىلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارىن تۇگەل ەرتىپ، تويعا تىگىلگەن ۇيلەردى كورىپ ءجۇر. توسەلگەن كىلەم، باۋ قۇرى مەن كيىزىن، كەرەگەلەردىڭ سۇيەگىن كورىپ، مىناۋ پالەنگە، مىناۋ تۇگەنگە لايىق دەپ باسەكەگە ات سالىسام دەگەن اۋىلداردىڭ ءارقايسىسىنا الدىن الا ەنشىلەپ قويدى. بيە بايلاناتىن جەلى مەن ات بايلاناتىن ماما اعاشتاردىڭ دا ورنىن ءوزى تاڭداپ بەردى. سوسىن ءبىر توپ بايبىشەلەرمەن داستارقانعا توگىلەتىن تاعامداردىڭ ءتۇر-تۇسىن اقىلداستى. بۇگىن كەشكە قىزىنىڭ جاساۋىن تاعى ءبىر كورىپ شىقپاق. ونى ۇستىنە ءۇي تىگىپ بولەك كوش قىلىپ جونەلتپەك. قىزعا بەرىلەتىن دۇنيە، مال الدەقاشان ىرىكتەلگەن. ەندى سونى اقىرعى رەت قاپىسىز قاراپ الماق. بولعالى تۇرعان تويدىڭ ەڭ ۇلكەن قىزىعى، توي تارقاتار سالتاناتى - قىزىنىڭ كوشى. ءار تۇيەنىڭ ومىراۋ-قۇيىسقانىنا اسىل القا، كۇمىس جۇزىك، مونشاق تاعىلادى، بۇيداسى جىبەكتەن ەسىلەدى. شاڭىراق ارتقان تۇيەدەن باسقانىڭ بارىنە ءبىر-بىر قالى كىلەم جابىلماق. سونداي سىلدىراعان-سىڭعىراعان ءساندى كوشتى قىزدىڭ جاڭعىز جەڭگەسى جازىل جەتەكتەيدى. كەلىنى باسىنا ۇكىلى ساۋكەلە كيىپ، استىنا اق شاڭقان جورعا ءمىنىپ، كۇلتەلى كوشتى تارتا جونەلگەندە قىزدىڭ قاسىنا ەرىپ باراتىن قالىڭ نوكەر قاپتالدان جۇرە سىڭسىپ جونەلە بەرەدى. قىز نوكەرى دە وڭشەڭ جورعا مىنەدى. كوشەن اقىن بوتەن اۋىل، جات بوساعاعا اتتانىپ بارا جاتقان قالىڭدىق پەن ارتىندا جىلاپ قالعان اتا-اناسىنا تەرمەلەپ باسۋ ايتادى، سول ارادا بالپان اۋىلىنىڭ ادامدارى اقىن جىگىتتىڭ قانجىعاسىنا ەكى وركەشى بالاداي بۋاز اق ىنگەندى بۇيداسىنان بايلايدى. اقىن تابان استىندا بالپاننىڭ وسىنشا جومارتتىعىنا، كول-كوسىر تويىنا ماقتاپ ولەڭ شىعارادى. ول تويعا جينالعانداردىڭ ءبارىنىڭ دە قۇلاعىندا قالادى. سوسىن كوشەن قىز بارعان اۋىلداعى تويعا بايگەگە تۇسەتىن جۇيرىك اتتار مەن ورتاعا شىعاتىن انشى-كۇيشى پالۋانداردى باستاپ، ءبىر شوعىر بوپ بولەك اتتانادى.
بالپان بايدىڭ نە بىلەتىنىن جامان موجاندار وسىنداي ىلدىرماق-سىلدىرماق ءساندى كوش شەرۋ تارتىپ شىعا كەلگەندە تۇسىنەدى. قۇدالارىنىڭ كوڭىلى وسەدى، بۇنىمەن سىرتتاي شىرەنىسىپ جۇرەتىن كەردەڭ مويىن پىسىقتاردىڭ اۋىزدارىنا ءبىرجولا قۇم قۇيىلادى.
بالپان بايدىڭ كوز الدىندا ءساندى كوش ءقازىر اتتانىپ بارا جاتقانداي ەلەستەگەنمەن، توي قاربالاسىنداعى اۋىل ءساندى كوشسىز دە ادەمى ەدى. سوناۋ كوز تالدىرار الىستا سۇلە-سۇلە جالدار كوگەرەدى. جان-جاقتا ءتىس تيمەگەن، تۇياق جانشىماعان سونى جەر. شاڭ ۇشپايدى. تويعا تىگىلەتىن الپىس ءۇيدىڭ كوبى قاتار تۇزەپ، ارتىنىڭ كيىزى جابىلىپ جاتىر. اق ۋىز ۇيلەردىڭ ارا-اراسىنان جاڭا تىگىلىپ جاتقان ۇيلەردىڭ قىپ-قىزىل كەرەگەلەرى مەن كوكشىل شاڭىراقتارى مىناۋ قوڭىر دالاعا توبىمەن كەپ قونا قالعان اپپاق قازداي اق جۇمىرتقا اۋىلدىڭ ءسانىن اسىرا ءتۇسىپتى. قارۋلى-قارۋلى جىگىتتەر شاڭىراق كوتەرىپ تۇرىپ، كۇرەك تىستەرىن اقسيتا كۇلىپ، ۋىق شانشىپ جۇرگەن كەلىنشەكتەرگە قالجىڭ ايتادى؛ ۋىق شانىپ جۇرگەن كەلىنشەكتەر ۇكىلى ساۋكەلەلەرىن بۇلعاڭداتىپ، قوس ەتەك ءشايى كويلەكتىڭ جەڭىن يىققا سىرعىتىپ، اپپاق بىلەكتەرىن اسپانداتا سوزىپ، نەشە ءتۇرلى كوزدى اربار قىلىققا سالىپ، بۇرالا باسادى. ءجون-جوسىق كورسەتۋگە كەلگەن ماما بايبىشەلەر جاۋلىقتارى قارقاراداي بوپ، ءۇي تىگىپ جاتقانداردىڭ ۋىقتى قالاي شانىشقانىنا، كەرەگىنىڭ قالاي جايىلعانىنا، شاڭىراقتىڭ تىم اسپانداي كەتىپ، ءۇيدى ءسۇمپيتىپ تاستاماۋىنا، يا تىم تومەن كوتەرىلىپ، ۋىقتىڭ ءبارىن ىشكە جىعىپ، ءۇيدى جاپىرايتىپ جەر تابانداتىپ جىبەرمەۋىنە باس-كوز بولىپ، اناداي-اناداي جەرلەرگە شىعىپ قاراپ، اقىل ايتىپ ءجۇر. جاڭا عانا قىزىل كەرەگەسى كورىنىپ تۇرعان جالاڭاش ۇيلەر ۋىعى تەگىس شانشىلىپ بولعان سوڭ ايقۇش-ۇيقىش ايقارا تارتىلعان قىزىل الا باۋلارعا، ۋىقتان سالبىراعان كۇلتەلەرگە كومىلەدى. سوسىن ءۇي سىرتىنا قارداي اپپاق اق كيىز جابىلادى.
سوناۋ قاسقا جىرا بويىندا جەر وشاق قازىپ، تاي قازان اسىپ جۇرگەندەر ابىر-سابىر. ءۇي تىگىپ بولعان كەلىندەر يىعىنا ءيىن اعاش سالىپ، شەلەگى مەن قۇلاعىنداعى كۇمىس سىرعاسى، موينىنداعى القاسى مەن شاش باۋىنداعى شولپىلارى قوسىلا سىڭعىرلاپ سۋ الۋعا وزەنگە بەتتەدى. الىستا كوز ۇشىندا ەرتەڭ تويعا سويىلاتىن تايلار مەن قۇنان قويلار قوڭىر جالدان اق جەلەڭ شاڭ كوتەرىپ قىلت-قىلت قۇلاپ كەلەدى. ونسىز دا اجارلى اۋىلدىڭ ءسانىن اسىرا تۇسەيىن دەگەندەي ورتاداعى ەكى اق شاڭقان ۇيدەن اجاردىڭ نوكەر قىزدارى شىقتى. قىزىل، اق سارى - وڭكەي اشىق ءتۇستى ءشايى كويلەكتەرى كولەڭدەپ، شولپى تاققان بۇرىمدارى توبىقتارىنا تۇسە شۇبالىپ، وزەن جاققا سەيىلگە تارتتى. جاڭا عانا قوڭىرايىپ جاتقان كۇڭگىرت دالا كەنەت سارعالداق، قىزعالداق گۇلگە تولىپ، قۇلپىرىپ كەتكەندەي بولادى.
مىناۋ ءوز قولىنان ورناتىپ جاتقان ءسان-سالتانات، قىزۋ قاربالاس بالپان بايدىڭ كوزىن قىتىقتاپ، كوڭىلىن ءوسىردى. وز-وزىنەن ماساتتانىپ، ەرتەڭ كۇن كوتەرىلە كەلە باستايتىن قوناقتاردىڭ الدىندا سەرگەك كورىنۋ ءۇشىن تىنىعىپ الۋعا ۇيىنە بۇرىلدى.
توي الدىنداعى ءتۇن دە قاربالاسقا تولى بولدى. ايەل جاعى اتىمەن كوز ىلىندىرگەن جوق. ءتۇنى بويى شىنى اياقتار سىڭعىرلاپ، ەرتەڭگى داستارقاننىڭ تاماعى مەن ىدىس-اياعىن ۇي-ۇيگە ءبولىستى. ارلى-بەرلى ابىر-سابىر ءجۇرىس تاڭ اتقانشا ءبىر باسىلمادى.
ەركەكتەر جاعى ەلەڭ-الاڭنان تۇرىپ وشاق باسىنا توپتاستى. شاقىر-شۇقىر پىشاق قايرالدى. تايلاردى كۇن ىسىپ كەتپەي تۇرىپ جىعىپ، جىلىكتەپ الۋ كەرەك بولدى. قاسقاجىرانىڭ بويىندا انە جەردە دە، مىنا جەردە دە جايراپ جاتقان ءبىر-بىر تاي. موسقال ەركەكتەر بىلەكتەرى سىبانىپ اپ ەتىن جىلىكتەسە، سارى كەدىر ايەلدەر ىشەك-قارنىن ارشيدى. جاس ايەلدەر مەن جىگىتتەر وزەننەن سۋ تاسىپ، تابانىنان تاۋسىلىپ ءجۇر.
ۇيلەردىڭ ماڭىنداعى قاربالاس تا ولاردان ءبىر كەم ەمەس. ءۇي-ۇيدىڭ ءبارى توسەك جايىپ، قوناقتاردى قارسى الۋعا جانتالاسىپ جاتىر. اۋىلدىڭ الدىندا كۇن نۇرىمەن جالت-جۇلت ەتىپ، ۇزىننان-ۇزاق ساماۋىرلار ساپ تۇزەپتى. كۇن شىققان سوڭ جازىل باستاعان ءبىر توپ كەلىنشەك نوكەر قىزداردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، قالىڭدىقتى كيىندىرىستى. قىز اتتانىپ كەتكەنگە دەيىن باسىنا اسىل تاستارمەن اشەكەيلەنگەن قۇندىز بورىك، ۇستىنە ءتورت ەتەكپەن كۇلتەلەندىرىپ تىككەن سارعىش قامقا كويلەك كيىپ، سىرتىنان ايماقى جاسىل ماساتىدان جەلەڭ شاپان جامىلماق. موينىنا جاقۇت القا تاعىپ، ەكى قولىنا كوزىنە ۇر تاسىن قوندىرعان التىن بىلەزىك سالادى.
ساسكەگە تامان ەكى دومالاق توبەنىڭ اراسىنداعى قاسقا جىرانىڭ بويىنان اينالاداعى ەل-جۇرتتى بالپان بايدىڭ قىز ۇزاتاتىن تويىنا شاقىرعانداي، سىلاڭ قاعىپ اشىق اسپاننىڭ باۋىرىن جالاپ، كوك نايزا تۇتىندەر كوتەرىلدى. سول ءتۇتىن جان-جاقتاعى اۋىلدارعا بەلگى بەرگەندەي، تۇس-تۇستان قاراۋىتقان اتتىلار توبى مەن كوكجيەكتىڭ كوگىلدىر مۇنارىن لايلاپ اقشىل شاڭدار كورىنە باستادى. اۋەلى ءار جەردەن قىلت-قىلت كوزگە تۇسكەن جۇرگىنشىلەر بىرتە-بىرتە مولايىپ، اراسى ۇلاسا ءتۇستى. شىر اينالا كوكجيەكتە جۇرگىنشى كورىنبەيتىن جەر جوق. توبەدە شىلدەدەن قۇتىلىپ، دەنى جايىلىپ قالعان دالانىڭ كوك ءنىل اسپانى ۇلان-اسىر كوسىلىپ، ايناداي جارقىرايدى. تەرىستىكتەن اندا-ساندا ەت قىتىقتارلىق قانا قاۋقارى بار قوڭىر سامال لەپ شىعادى. ايدىن وزەنگە جامباس تىرەي قونعان الپىس اق ءۇي مىناۋ القاپتىڭ قاي مۇيىسىنەن قاراساڭ دا اتوي ساپ وزىنە شاقىرىپ تۇرعانداي.
كوكجيەكتە قاراۋىتقانداردىڭ اراسى جيىلەپ، جان-جاقتاعى مۇنار قالىڭداي تۇسكەن. كەي تۇستا جۇرگىنشىلەردىڭ سىرت نوبايى ايقىن كورىنىپ، تىم جاقىن قالىپتى. قاسىنا اعايىن اراسىنىڭ اق ساقالدارى مەن اۋزى دۋالىلارىن ەرتىپ بالپان باي دومالاق توبەنىڭ بىرەۋىنىڭ باسىندا قوناقتارىن كۇتىپ تۇر. اۋىلدىڭ جەلكە تۇسىنان كەلە جاتقاندار بالپان باي تۇرعان توبەگە تۋرالاپ تارتسا، باسقا جاقتان كەلە جاتقاندار دا اۋىلدى الىستان وراعىتىپ، سولاي قاراي بەتتەپ بارادى.
ەلدىڭ ەڭ الدىمەن، سوناۋ الىس قالاداعى دۇكەنشى شۇرەن كەلدى. قاسىنا ەرتكەن قىرىق كىسى بار، جەتەگىندەگى كوك ارعىماقتى جابۋلاپ تاستاپتى. شۇرەننىڭ وكشەسىن باسا سايىپ پەن بەكەستىڭ توبى جەتتى. اناداي جەردە وڭشەڭ قۇلا ات مىنگەن بايسال اۋلىنىڭ ادامدارى الىستان تانىمال بوپ كەلەدى. بۇرىن ارالاسى جوق بەيتانىس رۋلاردان دا جۇرت كوپ. اۋىل جىگىتتەرى مەيمانداردى اۋەلى اتتارىنان ءتۇسىرىپ، سوسىن اتتارىن كەرمەگە جەتەلەپ مارە-سارە. اۋىل سىرتىنداعى قويۋ شاڭ ۇلعايا ءتۇستى. باسەكەگە تۇسەتىندەر بۇگىن ءتۇس اۋعانشا كەلىپ بولۋعا ءتيىستى. ەلدىڭ كوبى شوعىرلانىپ ءبىر كەلدى. ولاردى بالپان بايدىڭ ءوزى قارسى الىپ، الپىس ۇيگە قاراي ءوزى باستاپ ءجۇردى. مەيماندار بۇگىن قوناقاسى جەيدى. تىنىعادى. جۇيرىكتەرىن باپتايدى. باسەكە ەرتەڭ باستالادى.
قىزدان دامەسى بارلار جان-جاقتان اعىلىپ-توگىلىپ كەلىپ جاتىر. اۋىل جاقسىلارى الدارىنان شىعىپ قارسى الىپ، ءارقايسىسىن وزدەرىنە تىگىلگەن اق بوز ۇيلەرگە كىرگىزىپ ەكى-ەتەك بوپ ءجۇر. تۇسكە دەيىن جان-جاقتان لەك-لەك اتتىلار قۇيىلۋمەن بولدى. كەرمە باسى اتتان كورىنبەي كەتتى.
كەلگەن قوناقتاردىڭ ىشىندەگى اقساقالدار بالپان بايعا ارنايى سالەم بەرىپ، تويىنا قۇتتى بولسىن ايتتى. وزگە اۋىلداردىڭ جىگىتتەرى اتتارىنان تۇسكەننەن ەكى كوزدەرى جان-جاقتا بوپ، تويلى اۋىلدىڭ سالتاناتىن قىزىقتايدى. مەيماندار وسىنشا ۇلان-اسىر توي جاساعان بالپان بايعا قوشامەتتى قازىردەن باستاپ-اق جاۋدىرىپ جىبەردى.
الپىس ءۇي ادامعا لىق تولدى. دۋ-دۋ اڭگىمە ءوربىپ، اۋىل ۇستىنە كەۋ-كەۋ ءۇن كوتەرىلدى. ۇيلەردىڭ الدىنداعى ساپ تۇزەگەن ساماۋىر ماڭىندا بۇرالا باسقان سىلقىم سۇلۋ كەلىنشەكتەر كوبەيدى. كەلگەن قوناقتاردىڭ جاس جاعى اراسىنداعى ۇلكەندەرگە جول بەرگەن بوپ، ساماۋىر قويىپ جۇرگەن كەلىنشەكتەرگە قارايلاپ، بوساعا سىرتىندا ۇزاق بوگەلىپ قالادى.
اۋىل شەتىندە قوناقتارعا ىلەسىپ كەلگەن يتتەر تالاسىپ، ازان-قازان بوپ جاتىر.
قوناقتارعا كەلگەن بويلارىندا كەسە-كەسە قىمىز ۇسىنىلىپ، ءشول باسىستى. كوپ كۇتتىرمەي شالقار داريا داستارقان جايىلىپ، ساماۋىر كەلتىرىلدى. الگىندە عانا تويلى اۋىلدىڭ سىرتقى سالتاناتىنان كوز الا الماعان قوناقتار ەندى ءۇيدىڭ ىشكى جيھازدارىنا تەلمىرىسىپ قاپتى. داستارقاننىڭ سالتاناتىندا دا قاپى جوق. قىردا كۇندە ۇشىراسا بەرمەيتىن تاڭسىق تاعامداردىڭ ءتۇرى بار، جال-جال باۋىرساق، ىرىمشىك-قۇرت، شارا-شارا قۋىرداققا كوزىڭ سۇرىنەدى.
الدى ەكى-ۇش كۇنشىلىك جول ءجۇرىپ، ۇزاق جولدان شارشاپ، سۋساپ كەلگەن قوناقتار باپپەن قۇيىلعان ءتاتتى شايدى قانعانشا ءىشتى. شايدان سوڭ قوناقتاردىڭ بويلارىنداعى ءشول مەن شارشاۋ تاراپ، دەندەرى جايىلىپ جەلپىنىسىپ قالدى. ۇلكەندەر جاعى كەۋ-كەۋ اڭگىمەگە بەرىلىپ، جاستار جاعى تەر باسۋدى سىلتاۋراتىپ، سىرتقا شىعىپ، تويلى اۋىلدىڭ سالتاناتىن قىزىقتادى. وزەن بويىنا بارىپ، ومىراۋلارىن ارعى جاعادان ەسكەن قوڭىر سالقىنعا توسەپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىستى. بالپان بايدىڭ داۋلەتىن وسىنشا شاشتىرعانداي سۇلۋ قىزدىڭ كىمگە بۇيىراتىنىنا سىرتتان تون ءپىشتى.
تال تۇستە قوناقاسى بەرىلدى. تاباقشى جىگىتتەر وشاق باسىنا توپىرلاسىپ، ودان ءارقايسىسى ەكى-ەكى تاباقتان الىپ ءبىر-بىر ءۇيدى بەتكە ۇستاپ استارىنداعى مەڭسىز تورىنى تايپالتا جورعالاي جونەلەدى. بارعان بويلارىندا تاباقتى ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرعان داياشى ەركەكتەرگە ۇستاتا سالىپ قازان باسىنا قايتا تارتادى. مەڭسىز تورى جورعالاردىڭ جىپ-جىلتىر ساۋىرلارىندا كۇن نۇرى ويناپ كۇلىڭ-كۇلىڭ ەتەدى.
وشاق باسىندا دا قۇج-قۇج كىسى. قولدارىنا قايقى قارا پىشاق ۇستاعان قازان باسىلار قۇددى قاساپشىلار سياقتى: شارا تاباقتاردى جايراتىپ جايىپ قويىپ، ەڭ الدىمەن، جىلىكتەردى رەت-رەتىمەن تاراتىپ شىعادى، سوسىن ماي سىڭگەن قارا پىشاعىن جىلپ-جىلپ ەتكىزىپ قۇيرىق ماي ءتىلىپ، بىلەم-بىلەم قىپ تاباقتارعا تاستايدى، ارتىنان جاڭا سويىلعان قويدىڭ سۇبەسى مەن ومىرتقا-قابىرتقا سياقتى قوسالقى سۇيەكتەرى، تايدىڭ قوڭىر جوڭقاسى مەن جال-جاياسى سالىنادى. قازان باسى ءۇش-تورت رەت ەت لاقتىرعاندا جاڭا عانا جالتىراپ جاتقان ايلاپات شارا تاباق تولىپ شىعا كەلەدى. قارتاڭداۋ قازان باسى بىر-ەكى تاباق ەتتى تۋرالماعان كۇيى وشاق باسىنان الىسىراق اكەتىپ داستارقاننان ورىن تيمەيتىن قارا سيراق بالالارعا ءبولىپ بەرىپ جاتىر. سىباعاسىن العان بالالار ساندارىن شاپالاقتاپ ابدەن كون تاقالانىپ قالعان تاباندارى جالتىراپ، شارتاراپتان باس قوسقان شالكەس جىلقىلار قايتا-قايتا وقىرانىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ساۋىرىنا ءتىسىن الا جۇگىرىپ، يۋ-قيۋ شۇرقىراسىپ جاتقان كەرمە باسىنا قاراي تاسىرلاپ شابا جونەلەدى.
تالما ءتۇس. قازان باسىنداعى قاربالاس تا سەيىلگەن. تاباق جاساۋدان قولى بوساعاندار ەندى وزدەرى ەت جەۋگە كىرىسىپتى. تاباق تارتىپ جۇرگەن جىگىتتەر دە اتتارىنان ءتۇسىپ، قازان باسىندا ءيىرىلىپ وتىر. جىلقىنىڭ شۇرقىرى، اق ۇيلەردەن شىعاتىن قارق-قارق كۇلكى، قايتادان ساماۋىر سالىپ جۇرگەن كەلىنشەكتەردىڭ شولپىلارىنىڭ سىلدىرى - ءبارى دە تال تۇستە تىم كومەسكى، تالماۋسىراپ ەستىلەدى. كول-كوسىر كوكجيەكتىڭ دە بوياۋى وڭىپ، الاشابىر مۇنارعا اينالعان.
ورتاداعى بالپان باي وتىرعان ۇيگە بۇل وڭىردەگى ەڭ يگى جاقسىلار جينالعان ەدى. اراسىندا اسانباي حازىرەت تە بار. تاماق جەلىنىپ بولعان سوڭ وسى وتىرعانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى سەكسەن جەتىدەگى دوسباي اقساقال قولىن جايىپ باتا قىلدى. بالپان بايدىڭ تويىنىڭ تويعا ۇلاسۋىنا، اتتاندىرعالى وتىرعان بالاسىنىڭ ايى وڭىنان تۋۋىنا تىلەكتەستىك ءبىلدىردى. جۇرت جاپا-تارماعاي قولدارىن جايىپ، ءاۋمين دەستى. دوسباي قوس الاقانىن بەتىنە اپارىپ، قاراسۇر ماڭدايىنان اپپاق ساقالىنا دەيىن سيپاپ شىقتى. سوسىن شوقشا ساقالىنىڭ ءسۇيىر ۇشىنان شىمشىپ ۇستاپ اسانباي حازىرەتكە باس يزەدى. دوسباي اقساقالدىڭ وڭ تىزەسىندە وتىرعان كوزى سۇستى، اق ءسۇر كىسى اسانباي حازىرەت جەر تىزەرلەي جۇرەلەپ، قۇراننىڭ ءبىر ۇزاق سۇرەسىن ۇستاپ اپ، بۇقار ماقامىنا سالىپ، كۇڭىرەنتە جونەلدى. ءۇي ىشىندەگىلەر تەگىس مۇلگىپ قالعان. بالپان باي ءوزى تۇسىنبەيتىن اۋەزى ادەمى سيقىر سوزدەر قۇلاعىنا بال بوپ قۇيىلىپ، ونە بويىن راقات جايلاپ، بالقىپ تىڭداپ وتىر. مىناۋ جۇرەلەپ وتىرعان اق سۇر حازىرەت تە، اناۋ شەتىنەن جەر تىزەرلەپ قالعان يگى جاقسىلار دا — ءدال ءقازىر تەك وسىنىڭ جولىندا جاندارىن بەرەتىندەي. ويدا جوق جەردە باس كوتەرگەن ماقتانىش سەزىمىن مىناۋ كۇڭىرەنگەن قوڭىر اۋەز ونان سايىن كۇشەيتە تۇسكەن سياقتى. ىڭىرانعان بەيتانىس سوزدەر كۇمبىرلەگەن سەگىز قانات اق ءۇيدىڭ مول اۋاسىن تەك ءبىر ءوزى جايلاپ، قالىقتاپ ءجۇر. حازىرەت داۋسىن بۇرىنعىدان دا گورى سوزىڭقىراپ اۋەندەتىپ-اۋەندەتىپ الىپ كۇرت باسەڭدەتىپ، سىبىرلاپ، كوزىن جۇمىپ، جايۋلى الاقانىن بەتىنە اپاردى. جەر تىزەرلەپ وتىرعانداردىڭ ءبارى دە ەرىندەرىن جىبىرلاتىپ، بەتتەرىن سيپادى. ەندى الدارىنداعى داستارقاندى جيناپ جاتقان مارجانعا جاپاتارماعاي: «اللا رازى بولسىن!» — ايتىستى.
ەتتەن كەيىن تاعى دا ساماۋىر كەلدى. جەز ساماۋىرلار تەگىس سارقىلىپ، اق بوز ءۇيدىڭ ىشىندەگىلەر سىرتقا شىققاندا ءتۇس اۋىپ كەتىپ ەدى. جاڭا عانا ىرىگەن ايرانداي الاشابىرلانىپ تۇرعان اسپان قايتادان مولدىرەپ اشىلدى. تالما ءتۇس كەزىندە ءىشىن تارتىپ الا قويعان تەرىستىكتىڭ كەلتە سامالى قايتادان ءتىرىلدى.
جايلانىپ بولعان قوناقتار قايتادان سىرتقا شىعىپ، كولەڭكە-كولەڭكەگە جيىلىپ، تەر باسىپ جەلپىنىسىپ ءجۇر. اقساقالدار جاعى قولدارىنا ءبىر-بىر موينى سورايعان جەز قۇماندارىن ۇستاپ، وزەن بەتتەگى قالتارىسقا قاراي بەتتەدى. جاس جىگىتتەر اتتارىنىڭ جايىن بىلمەكشى بوپ، كەرمە باسىنا تارتتى.
سول ەكى ورتادا ەكى اق ۇيدەن ساۋ ەتىپ قىزدار شىعا كەلدى. ورتالارىندا جاسىل ماساتى شاپاندى جەلەڭ جامىلعان قالىڭدىق بار. اۋىلدىڭ سىرتىنا بوي جازۋعا شىقتى. ءشايى كويلەكتەردىڭ كولەڭىنەن قىزىل الا كوبەلەك ۇشقانداي اۋىل ۇستىنە ەرەكشە ءبىر ءسان ورنادى. ۇي-ۇيدەن شىعا كەلگەن جىگىتتەر قىزداردى كورگەندە اڭتارىلىسىپ قالىستى، ءبىراق سىرتتارىنان ۇلكەندەر قاراپ تۇرعانىن سەزىپ، ءبىر كوزدەرى قىزدار بارا جاتقان جاقتا بولىپ، كەرمەگە قاراي قۇلىقسىز اياڭداستى. كەرمە باسىنداعى جىگىتتەردىڭ دە اتتارىنا كوزدەرى تۇسەتىن ءتۇرى جوق، اۋىل سىرتىنا قاراي اۋىزدارىن اشىپ قالىپتى.
شالدار بەسىن نامازىن وقىپ بولعان سوڭ، بالپاننىڭ ۇيىنە قايتا جينالىپ، ەرتەڭ بولاتىن باسەكەنىڭ جايىن كەڭەستى. سالدەن كەيىن دۇركىرەپ سىرتقا شىقتى. ءار اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى ءوز ادامدارى تۇسكەن ۇيگە تارادى. ءار جەر-ار جەردەن جابىر-جۇبىر اڭگىمە، وقشاۋ-وقشاۋ ءماسليحات كوبەيدى. كەرمە باسىنداعى جىگىتتەرگە حابارشى جۇمسالىپ، كۇيەۋ جىگىتتەر مەن بايگەگە تۇسەتىن اتتاردى ءقازىر توي يەسى كورەتىنى ايتىلدى. كۇيەۋ جىگىتتەر مەن ولاردىڭ اتقوسشىلارى بايگەگە قوساتىن جۇيرىكتەرىن جەتەلەپ، اۋىل سىرتىنداعى ەكى دومالاق توبەنىڭ تاساسىنا بارىپ توقايلاستى، اتتاردىڭ جابۋى ساندەلىپ، كۇيەۋ جىگىتتەردىڭ ءۇستى-باسى تاعى ءبىر تەكسەرىستەن ءوتتى. وڭشەڭ ءوندىر جاس جىگىت اۋىل جاقتان قاپتاپ كەلە جاتقان قارا قۇرىم حالىقتى بەتتەرىنە قان جۇگىرىپ، البىراپ، ءبىر ءتۇرلى قىسىلىپ، ابىرجي كۇتىپ تۇر. ورتالارىندا بالپان باي بار ۇلكەندەر وقشاۋ ءبىر توپ بولىپ باسقا جۇرتتىڭ الدىندا كەلەدى. ولاردان كەيىنگى قىزىققۇمار كوپ يگى-جاقسىلاردى باسىپ وزا الماي، باسەكەگە تۇسەتىن جىگىتتەر مەن بايگەگە قوسىلاتىن جىلقىلاردى كورگەنشە اسىعىپ، ابدەن دىڭكەلەرى قۇرىپ، جان-جاقتارىنا جالتاقتاي قاراپ، وڭمەڭ-وڭمەڭ ەتەدى. كۇيەۋ جىگىتتەر بىلايعى جىگىتتەردەن تانىمال بولۋ ءۇشىن اتتارىنىڭ تىزگىندەرىن وزدەرى ۇستاپتى.
قىز اكەسى باستاعان يگى جاقسىلار ەگىز توبەنىڭ بىرەۋىنىڭ باسىنا كەپ توقتادى؛ كۇيەۋ جىگىتتەر اتتارىن جەتەكتەپ قارسى الدارىنا بارىپ تۇردى. كۇيەۋ جىگىتتەردىڭ اكەلەرى مەن جاناشىر تۋمالارى بالالارىنىڭ قاسىنا جەتتى.
قىزىقتاۋشى حالىق اقساقالدار توبىن جان-جاعىنان القالاي قورشاپ الدى. بالپان باي قاسىنا بىر-ەكى اتبەگى شالدار مەن وزىنە قاراعان ۇلكەندەردى ەرتىپ، باسەكەگە كەلگەن جىگىتتەرگە بەتتەدى. جىگىتتەر قىز اكەسىنە قىسىلا سالەم بەردى. ولاردىڭ جالپى سانى ەلۋدەن اسادى ەكەن. بالپان باي ادەپ ساقتاپ، قاي جىگىتتىڭ قاي رۋداعى، قاي اقساقالدىڭ بالاسى ەكەنىن سۇراستىردى. وڭشەڭ ءبىر مەنىڭ بالام بولسىن دەيتىندەي ءوندىر جىگىتتەر. انە ءبىر تىپىرشىپ تۇرعان اق بوز ارعىماقتىڭ قاسىنداعى اشاڭ سارى بايسالدىڭ انادا قىز ايتتىرا كەلگەن بالاسى بولدى. ورىسشا وقىعانمەن بەتىنەن قانى توگىلگەن، يمان ءجۇزدى بيازى بالا ەكەن. بالپان باي اكەسىمەن سويلەسىپ تۇرعاندا كوزىن جەردەن كوتەرگەن جوق. اقبوز ارعىماقتى بايسال وسى باسەكەنىڭ حابارىن ەستىسىمەن، سوناۋ حورەزمدەگى ءبىر تامىرىنان بارىپ بۇيىمشىلاپ الىپ قايتىپتى. ءوز ولكەسىندە الدىنا ات تۇسىرمەگەن بايگە بيەنىڭ بالاسى كورىنەدى. بىرەسە ار جاعىنا شىعىپ، بىرەسە بەر جاعىنا شىعىپ قاراپ جۇرگەن اتبەگى شالدار اق بوز ارعىماقتىڭ تال بويىنان ءبىر ءمىن تاپپادى. بايسال سول انتالاعان جۇرتتىڭ جان-جاقتان كەتكەن كوپ ساۋالىنا بايىپپەن جاۋاپ بەرىپ سىزىلعان قالپى. بالپان باي باسەكەگە كەلگەن وزگە رۋلار كوڭىلدەرىنە تىك الىپ قالا ما دەپ بايسالداردىڭ قاسىندا كوپ تۇرمادى. كەتىپ بارا جاتىپ جاس جىگىتكە تاعى ءبىر كوزى ءتۇسىپ ەدى، ىشىنەن تىم سۇڭعاقتاۋ، مايسالاۋ ەكەنسىڭ، بەلدەسكەندە سىر الدىرىپ الماساڭ جارار ەدىڭ دەپ كەتتى.
مىنا ءبىر ونە بويىن كۇلتەلەندىرىپ قويعان كۇرەڭ قاسقا ات، داۋدە بولسا دۇكەنشى شۇرەننىڭ اتى. ءبىر سايدىڭ تاسىن ءبىر سايدىڭ تاسىنا ايىرباستاپ جۇرەتىن ساۋداگەر نەمە عوي، ونىڭ اتى دا تەگىن جىلقى بولماس؛ جۇرتتىڭ كوزى ءتيىپ كەتەر دەگەندەي جابۋىن تىم كومىلتە جاۋىپتى، ونىسى ات بەگىلەر، كولدەنەڭ جۇرت جۇيرىگىنىڭ سىنى مەن سيپاتىن الدىن الا ءبىلىپ قويماسىن دەپ كولەگەيلەگەنى شىعار. انە دەڭمەنت بەلبەۋمەن بۋعان دوڭكيگەن قارنى الدىنا سىيماي، قىزىل سارى ءجۇزى انتەك كۇرەڭىتىپ، بالپاندى كۇتىپ تۇر. بالاسى دا وزىنە تارتىپتى، ەكى يىعىنا ەكى جىگىت مىنگەندەي وڭكيگەن نەمە ەكەن. بەلدەسكەنگە ءبىر شىداسا وسى شىدايتىن بولار. بالپاننىڭ كوڭىلىندە تاعى ءبىر ءتاتتى ءۇمىت ۇيالادى. قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى كوك شاتىرلى اق شاڭقان ۇيگە قاسىندا قارا قۇرىم سەرىگىمەن الشاڭداپ بۇل ءتۇسىپ جاتادى. الدىنان قۇراق ۇشىپ قالانىڭ ەڭ ۇلكەن ساۋداگەرىنىڭ ءوزى شىعادى. سوسىن بالپان باي مىناۋ ەكى وزەننىڭ ەن القابىن ءبىر ءوزى جايلاعانىنداي، قالانىڭ قان بازارىنا دا قوڭىر شۇناق ىسەكتەردى قاپتاتىپ جىبەرمەي مە... اياق استىنان ازازىلدەي ازعىرىپ بارا جاتقان ەسىرىك دامەسىنەن ءوزى ۇيالىپ، ساۋداگەردىڭ قاسىندا دا ۇزاق تۇرا المادى.
انە ءبىر اق باس قۇلا قالاعا جاقىن وتىراتىن ءبىر اۋىلدىكى. يەسى — قاپساعاي ۇزىن، قارا كىسى. ەكى ۇشى ەربيگەن شالعىلى مۇرتىن شيراتىپ، ات كورە كەلگەن جۇرتقا اڭگىمە سوعىپ تۇر. ۇزىن بويلى، دوڭگەلەك كوز، ادەمىشە قارا جىگىت اكەسىنىڭ سوزىنە قۇلاق توسىپ، ءۇنسىز جىميادى. ە، بەكەس تە ءىنىسىن اكەلىپتى. وسىنشا قازاقتىڭ ىشىندە ەلدەن الا بوتەن وقشاۋ كوزگە ءتۇسىپ تۇرعان دا سول. وڭشەڭ شاپان ورتاسىنداعى جاڭعىز ماندالا بەشپەت تە سونىكى. باسىندا باسىمەن باس بوپ قونا قالعان شاشاعى توگىلگەن تاتارى تاقيا. ەكى قولىن تاراقتاپ، ىنىسىنە الدەنەلەر ايتىپ قويادى. ادەمىشە، قوي كوزدى اققۇبا جىگىتتىڭ قۇلاعى اعاسىندا بولعانمەن، ەكى كوزى بۇدا...
بالپان باي باسەكەگە كەلگەن جىگىتتەردى ەندى ارالاپ بىتە بەرگەندە شەتتە تۇرعان ۇستىنەن تۇيە ءجۇن شەكپەنى تۇسپەگەن قارشىعا كوز قارا جىگىتكە كوزى ءتۇستى. سۇيەگى ارسا-ارسا شابدار اتىنىڭ جۇپىنى ەر-تۇرمانىنان قورىنا ما، الدە ءوزىنىڭ جۇدەۋ ءۇستى-باسىنان قورىنا ما، بۇگەجەكتەپ كوزىن كوتەرمەيدى. تاڭ اتقالى رەتتى بۇزباي، ونىڭ دا قاسىنا توقتاپ ءجون سۇراستى. جانىنا ەرتىپ كەلگەن سەرىگى دە كورىنبەيدى. بۇنىڭ ساۋالىنا الدەنە دەپ مىڭگىرلەپ ەدى، جاۋابى سول تاناۋىنىڭ استىندا قالىپ قويدى. قاراپ تۇرىپ قارا تەرگە ءتۇستى. ۇيالماي-اق قويايىنشى دەپ كوزىن كوتەرە بەرىپ ەدى، سامايىنداعى اق اياڭ قاسپاقتى كوزى شالدى. «باسى جارا بەيشارا بوسقا ەل-جۇرتقا كۇلكى بولادى-اۋ، — دەپ ىشىنەن اياپ، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. قاۋمالاعان قالىڭ جۇرت تا، بىلايعى جىگىتتەر دە وعان مۇسىركەپ، ميىقتارىنان كۇلىپ تۇر ەكەن.
باسەكەگە كەلگەندەردى ارالاپ بولدى، توبە باسىنداعى اقساقالدار توبىنا بەتتەدى. سول ەكى ورتادا الدەكىم شاۋجايىنا وراتىلا كەتتى. سويتسە، مالمەن بىرگە ءورىپ، بىرگە تۇنەپ جۇرەتىن ساپاق دەگەن ساسىق بايدىڭ ەسەن دەگەن ەسىرىك بالاسى ەكەن. ءبىر قۇلاعى شۇناق، ءبىر كوزى اپىرەيىپ اسپانداپ بىتكەن. مالدان باسقا قارا كورمەي ابدەن ميلاۋ بوپ كەتكەن نەمە پالەندەي باسەكە بولىپ جاتىر دەگەن سوڭ، الدى-ارتىنا قاراماي، دالاقتاپ شابا جونەلگەن عوي. جاسى قىرىققا تاياپ قالسا دا، ءالى ۇيلەنبەگەن. ساپاق بايعۇس انا اۋىل، مىنا اۋىلعا شاپقىلاپ-شاپقىلاپ ەشكىم قىزىن بەرمەگەن سوڭ، كۇدەر ءۇزىپ قويدى دەپ ەدى. اكەسى كۇدەر ۇزگەنمەن بۇل نەمە كۇدەرىن ءالى ۇزبەپتى. مىناداي جويقىن توپتا جول ءتيىپ، بايگە قولىما تۇسەدى دەپ جۇرگەن دامەسىن قارا شىركىننىڭ. نە قىرار دەيسىڭ، تۇسسە ءتۇسسىن. قاسىنداعى جىگىتتەرگە بۇنى دا قوسا سالىڭدار دەپ ىمدادى.
بالپان باي ەسىرىك ەسەننەن ازەر قۇتىلىپ، اقساقالداردىڭ قاسىنا كەلدى. اقساقالدار جىگىتتەر مەن شاباتىن اتتاردى انادايدان بارلاپ تۇر ەكەن. پالەن وزادى، جوق، پالەن وزادى دەگەن كەۋ-كەۋ تالاس. اتبەگىلەرىن دە جان-جاقتان قورشاپ الىپتى، اسىرەسە، باسەكەگە تۇسكەلى تۇرعان اۋىلداردىڭ ادامدارى وندىرشەكتەرىن سوزىپ ءولىپ بارادى. ەرتەڭگى باسەكەنىڭ ەگەسى ءقازىر-اق قىزىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. تويلى اۋىلدىڭ سالتاناتىن قۇمارلارىنان شىققانشا قىزىقتاپ بولعان جۇرتتىڭ كوزى ەندى بىر-بىرىندە. بارىنەن بۇرىن باسەكەگە تۇسەتىن جىگىتتەر ءبىرىن-بىرى ىشىپ-جەپ بارادى. وسىنشا وزەگى ورتەنىپ تۇرعان حالىقتىڭ ورتاسىنداعى كوڭىلى جايلى جالعىز بالپان باي. ول ىشىنەن: «ايتەۋىر، مىقتىڭ وزادى عوي، ەندەشە بولدى!» - دەپ ويلاپ، اقساقالدارعا يەگىمەن اۋىل جاقتى مەگزەدى.
III
سول ساتتەن باستاپ اۋىل ءۇستى جابىر-جۇبىر اڭگىمەگە تولىپ كەتتى. الگىندە عانا بايگەگە شاباتىن اتتاردى كورىپ كەلگەندەر اتتاردىڭ بىرەۋى مىناسىن ماقتاپ، بىرەۋى اناسىن ماقتاپ ابدەن قىزىل كەڭىردەك بولدى. ەركەكتەر وجەڭدەسكەن داۋعا مىسەلەرى تۇتپاي، الاقاندارىن سارت-سارت ۇرىپ باستەسەدى.
باسەكەگە تۇسەتىن جىگىتتەردى كورىپ قايتقان قىز-كەلىنشەكتەر دە اجاردى ورتاعا الىپ، سىپسىڭ-سىپسىڭ اڭگىمەگە كىرىسكەن. ولار قاي جىگىتتى ماقتارىن بىلمەي، بارىنە دە ەستەرى كەتۋلى، ولارعا سالساڭ - ءبارى دە اسەم، ءبارى دە جايساڭ. ءسويتىپ، انانى ءبىر ايتىپ، مىنانى ءبىر ايتىپ وتىرىپ، كەيبىر كەلىنشەكتەر كوڭىلىندەگىسىن لاق ەتكىزىپ اقتارا سالىپ:
— وسىنداي التىن جىگىتتەردى شەتىنەن ماڭدايىنان شەرتىپ ءجۇرىپ، ەڭ تاڭداۋلىسىنا بۇيىراتىن سەن قىزدا دا ارمان بار ما ەكەن، — دەپ، اجاردىڭ بەتىن دۋ-دۋ قىزارتتى.
ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى قۇلاعىن توسەگەن ءبىر جۇرت. باسەكەگە جىگىت قوساتىن اۋىلدىڭ كىسىلەرى بوتەن اۋىلدىڭ ادامدارىنىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتىپ، نە ايتىپ وتىر ەكەن دەپ تىڭ تىڭدايدى. بايگەنى وسى الادى-اۋ دەگەن اتتار مەن قىز وسىعان بۇيىرادى-اۋ دەگەن جىگىتتەردى سىرتتارىنان ىشىپ-جەپ جۇرگەن سۇعاناق كوزدەر دە تولىپ جاتىر. دارجان قۇساعاندار وسى كۇننەن كۇدەرىن ءۇزىپ، كەتەم دەپ قوپاڭداسا، قىزىق كورگىسى كەپ قاسىنا ەرىپ كەلگەندەر بالاسى مەن اتىنا وتىرىك ماقتاۋدى ۇيىپ-توگىپ، ەتەگىنە جارماسىپ، جىك-جاپار بولادى. تىمىرسىق موجان: «بۇ جىن ويناقتان بىزگە ەشتەڭە تيە قويماس»، — دەدى دە، وسىنداي وپىر-توپىرعا مال شاشىپ وتىرعان بالپان باي اۋمەسەردى ىشىنەن سىلەيتە ءبىر بوقتاپ، تىمىرايىپ تايىپ وتىردى. كوجەسىنىڭ قاتىعى جوق، كوڭىلى قۇرتقا شابادىنىڭ كەرى بۇيىرىپ، كەلۋىن كەلگەنمەن جۇرتتىڭ سىڭايىنان قورقىپ كەتۋگە رەت تابا الماي وتىرعان باعاناعى شابدار اتتى تازشا بالا سياقتى جۇرەگى داۋالاماعاندار موجاننىڭ توبىنا ەرە كەتتى.
قاراڭعى تۇسە ءۇي سايىن قايتادان كول-كوسىر داستارقان جايىلدى، قايتادان تاباق-تاباق ەت تارتىلدى. ءبىراق بۇل جولى ماناعىداي ابىر-سابىر ءجۇرىس، كەۋ-كەۋ اڭگىمە جوق. جۇرت ەرتەڭگى باسەكەنىڭ جايىن ويلاپ وتىر ما، ايتەۋىر، اياق استىنان قاباقتارى سالبىراپ، ءبىر ءتۇرلى تۇنجىراسا قالىپتى.
داستارقان جينالىپ، دالاعا شىققاندا دا ەشكىم ماناعىداي قىزۋ اڭگىمەگە بەرىلىپ، قىزىل كەڭىردەك تالاسقا تۇسكەن جوق. تەك ءار جەر-ار جەردەن وقشاۋ-وقشاۋ كۇبىر ءسوز ەستىلەدى. تالاي اس پەن جيىندى قولدارىنان وتكىزىپ جۇرگەن كانىگى قۋلار جاستاردى جيىپ الىپ، ساقالدارى شوشاڭداپ سىپسىڭ-سىپسىڭ ءماسليحات شەرتەدى. اينالالارىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، بوتەن اۋىلدىڭ ادامى كەلە جاتسا، يا الداعى قىستىڭ سىڭايىن ايتىپ، يا بالپان بايدىڭ داستارقانىن ماقتاپ سامپىلداي جونەلەدى.
بالپان باي كەشكى تاعام ۇستىندە دە ءبىراز اقساقالداردى ۇيىنە شاقىرىپ اپ، كەڭەسىپ كورىپ ەدى، ولار: «باسەكەگە اتالى اۋىلداردىڭ ءبارى دە ات قوسىپتى، مىناۋى بىلاي، مىناۋى ولاي دەيتىن ەشتەڭەسى جوق، شەتىنەن تەكتى اۋىل. كىم وزاتىنىن بىلمەيمىز، ايتەۋىر، بالاڭنىڭ باعى اشىلعالى تۇرعانى انىق»، — دەستى.
اجاردىڭ نوكەر قىزدارى مەن ساماۋىر باسىنداعى ايەلدەر دە باسەكەگە كەلگەن جىگىتتەردى قايتا-قايتا ماقتاپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريدى.
ايتەۋىر، بۇگىن بۇل اۋىلدىڭ تىنىش ۇيىقتار ءتۇرى جوق. ءتۇنى بويى كۇبىر-كۇبىر، سىپسىڭ-سىپسىڭ...
IV
ەرتەڭىنە ەگىز توبەنىڭ تەگىس جازىققا قاراعان تەرىستىك باۋىرى جەر قايىسقان حالىققا تولدى. كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە بىر-بىرىمەن ۇشتاستىرا كىلەمدەر جايىلىپتى. ءقازىر كىلەمنىڭ ءۇستى بوس. اقساقالدار باسەكەگە بيلىك ايتاتىن قازىلاردى سايلادى. جۇرت وعان دوسباي اقساقالدى، اسانباي حازىرەتتى، كوشەن اقىندى اتادى. قازىلار ءور اۋىلدىڭ اقساقالدارىن شاقىرىپ، باسەكەنىڭ ءتارتىبى جايلى ءپاتۋالاستى. اقساقالدار «جىگىتتەر اۋەلى ونەر سالىستىرىسسىن، سوسىن كۇش سىناسسىن، ەڭ سوڭىنان جۇيرىك جۇگىرتسىن» دەگەن توقتامعا كەلدى.
قازىلار باسەكەلەس اۋىلدىڭ ۇلكەندەرىمەن سويلەسىپ بولعان سوڭ ورتاعا بالپاندى شاقىردى. اسانباي حازىرەت قوينىنان قۇران سۋىردى. بالپان باي سەرتىمدە تۇرام، قىزىمدى باسەكەدەن وزعان جىگىتكە ۇزاتام دەپ قۇران ۇستاپ انت بەردى. اسانباي حازىرەت باسەكەگە جىگىت قوسقان اۋىلداردىڭ اقساقالدارىن كەزەك-كەزەك ورتاعا شاقىردى. ولار دا قازىلاردىڭ تورەلىگىنە قارسى بولمايمىز دەپ قۇران ۇستاپ انت بەرىستى. ساپاقتىڭ اتى اتالعاندا ورتاعا ەسىرىك ەسەننىڭ ءوزى شىعا كەلدى. ءبىر كوزى كوككە، ءبىر كوزى جەرگە جىگىتسىپ، ىرجالاڭداپ تۇر. جيىلعان جۇرت شىداي الماي كۇلىپ جىبەردى. اسانباي حازىرەت باسەكەنىڭ شارتىن ايتىپ ەدى، ەسىرىك ەسەن داۋىم بار دەدى. جۇرت تاعى دا قىران-توپان كۇلكىگە باتتى. ەسەن: «مەن ءان سالا المايمىن، انگە-كۇيگە بەرسە، بالپان باي قىزىن جىن-سايتانعا بەرسىن. مەنىڭ اتا-تەگىم، الدىمداعى اق ادال داۋلەتىم ەشكىمنەن كەم ەمەس. قىرىققا كەلسەم دە، ءالى ءبىر قىزدى قارتايتاتىنداي قاۋقارىم بار. باسەكەگە مەن دە قوسىلام، ءبىراق ءان سالىپ، كۇي تارتاتىن جىن-ويناققا قوسىلا المايمىن»، — دەدى. حالىقتىڭ كۇلكىدەن ىشەكتەرى ءتۇيىلدى. تەك اق سۇر اسانباي حازىرەت قانا ءتۇسىن بەرمەي، كوزدەرىن ءسۇرتىپ، ىشەكتەرى قاتىپ جاتقان ەكى سەرىگى دوسباي اقساقال مەن كوشەن اقىنعا قارادى، مىناعان نە ايتامىز دەگەندەي ەسەندى مەڭزەپ يەگىن قاقتى. ەكى قازى سول ارادا كۇلكىلەرىن تىيىپ، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. جۇرت تا جىم-جىرت، قازىلاردىڭ كەسىمىن توستى. ءۇش قازى ءارى اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ، باسەكەگە ءتۇسىپ وتىرعان باسقا اقساقالداردىڭ اقىلىنا سالاتىن بولدى.
سول ارادا وسى باسەكەدەن الدىن الا كۇدەر ءۇزىپ تۇرعان داۋكەس دارجان شاڭق ەتتى:
— و، حالايىق، وڭشەڭ جىگىت ورتاسىنداعى ءبىر قىرما ساقال قىرقىلجىڭ عوي، دەگەنى-اق بولسىن. وسىنشا جىگىت تۇرىپ، قىزدى قىرما ساقالعا بەرىپ قويا بەرسە، وبالدارى وزدەرىنە.
جۇرت تاعى دا كۇلكىگە كەنەلدى. باسەكەگە تۇسكەن اۋىلداردىڭ اقساقالدارى دا قوسىلا كۇلىپ: «وسى نە قىرار دەيسىڭ، دەگەنى-اق بولسىنشى»، — دەستى. ەسىرىك ەسەن ەكى ەزۋىن جيا الماي قۇران ۇستاپ انت بەرىپ، ورنىنا كەتتى. ول ايتقانىن ىستەتىپ، ءان سالۋدان قۇتىلعانىنا ءماز، ال مىناۋ اينالاسىنداعى بىرەۋلەرى كوزدەرىن ءسۇرتىپ، بىرەۋلەرى ىشتەرىن ۇستاپ، ەندى بىرەۋلەرى بەتىن شىمشىپ، قىران-توپان بوپ قىرىلا كۇلىپ جاتقان كوپ حالىقتىڭ نەمەنەگە قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولا قالعانىندا ونىڭ شارۋاسى جوق.
اسانباي حازىرەت دۋىلداسقان جۇرتتى ازەر باستى. ەندى جىگىتتەر ونەر كورسەتۋگە كىرىسپەك. باسەكەگە تۇسەتىن جىگىتتەر تۇگەل كىلەم باسىنا جايعاستى. اقساقالدارعا دا كىلەم توسەلدى. قۇج-قۇج حالىق الدى وتىرىپ، ارتى تۇرەگەلىپ تۇرىپ باسەكەگە تۇسەتىن جىگىتتەرگە ەنتەلەسە قارايدى. ورتاعا كىلەم ۇستىنە وڭشەڭ ءساندى كيىنگەن قىلقانداي ۋىز جاس جىگىتتەر شىعا كەلگەندە جۇرت تاعى ءبىر گۋ ەتتى. جاس كەلىنشەكتەر جاعى ءبىر-بىرىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ، جىمىڭداسىپ قالدى. جۇرت الدىندا سىر بەرمەگەن تەك اقساقالدار توبى مەن ۇركەردەي بوپ وقشاۋ جايعاسقان قالىڭدىقتىڭ نوكەرى عانا. كوشەن اقىن اتا جولىنا سالىپ ءوندى اۋىل اراسىنىڭ قازاعى ەمەس، الىستان كەلگەن قوناق دۇكەنشى شۇرەننىڭ بالاسىنا باستاتاتىن بولدى. ورتاعا ەكى يىعىنا ەكى جىگىت مىنگەندەي، نارت قىزىل جىگىت شىققاندا ساۋىقشىل جۇرت ءالى اۋەزىن ەستىمەي جاتىپ-اق، «ءاۋ، ءپالى» دەستى. جىگىت جۇرتتىڭ ورىنسىز قوشامەتىنەن بە، جوق مىناۋ قىز اۋلىنىڭ ۇلكەندەرى مەن ۇركەردەي بوپ وقشاۋ شوعىرلانعان توپ قىزدىڭ ورتاسىنداعى قالىڭدىقتان قىسىلدى ما، بۇرىنعىسىنان گورى دە قىزارا ءتۇسىپ، كۇرەڭ قوشقىل تارتتى. باسىنا ۇكى تاعىپ، ساعاعىن سۇيەكتەگەن قارا دومبىراسىن بەزىلدەتە قاقتى دا، بيىك اششى داۋسىن اسپانداتا قالقىتىپ، سوناۋ كوك اسپاننىڭ قاق تورىنە قادالا شىرقاعان قارا تورعايدىڭ داۋسىنداي شىرقاۋعا شىعىپ اپ شىرقىراپ تۇرىپ الدى؛ سولاي تۇردى-تۇردى دا ءبىر ۋاقىتتا كىلت تومەندەپ، قايتادان قالىقتادى. اششى داۋىس جۇرت نازارىن ابدەن وزىنە قاراتىپ العان سوڭ لاقىلداپ توگىلىپ، تەرمەلەي جونەلدى. مىناۋ اسەم داۋىستىڭ تاسقىنىمەن اقتارىلا جونەلگەن قاي-قايداعىنى قوزعايتىن سيقىر سوزدەر اشىق اسپان استىنداعى كول-كوسىر كەڭىستىككە ءىز-تۇزسىز ءسىڭىپ جوعالماي، تىڭداۋشى قۇلاق پەن ۇعىناتىن كوڭىلدىڭ بارىنە جەتىپ، كوگەرشىن بوپ قوناقتاپ جاتىر. جاس جىگىت يەگى ەندى تۇبىتتەنسە دە ادام پاقىردىڭ كوكەيىن باياعىدان بەرى قىزىل قۇرت بوپ تەسىپ كەلە جاتقان وجەت دامەلەرى مەن سونىڭ ءبارىن سۋ اياعى قۇردىم قىپ قۇلدىراتقان بايانسىز فاني جايلى شەردى شەرتتى. الگىندە عانا لىقسىپ كوتەرىلىپ، شەكەگە شاپقان تەنتەك قان وقىس مۇزداپ، جۇرەكتەردى ىزعار شىمشىدى. اسپانداپ شىققان اششى داۋىسقا ىلەسىپ اسقاقتاي جونەلگەن لەپىرمە كوڭىل كەنەت وت باسقانداي بۇگەجەكتەپ، باۋىرىن جازا الماي، ءىلبىپ قالدى كومەيلەر قۇرعاپ، كوزدەرگە جاس جۇگىرگەندەي. جەلپىنگەن ومىراۋلار كۇرت قۇلاپ، تەنتىرەۋىك كوڭىلدەر مەن تىمىسكى كوزدەر جان-جاققا جالتاقتاماي، اناۋ اشىق اسپان استىندا ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ توڭعان جەتىم بالالارداي بىر-بىرىمەن اياقتاسىپ، قويىنداسىپ بۇك ءتۇسىپ جاتقان الىس قوڭىر جىلدارعا، ىسىنگەن كوزدىڭ الدىنداي كۇلتىلدەپ تۇرعان بۇلىڭعىر كوكجيەككە قادالدى. ءانشى جىگىت جۇرت كوڭىلىن تاقىمباستى كونبىس اتتىڭ تىزگىنىندەي وڭاي مەڭگەرىپ، قالاعان جاعىنا باستايدى. جاپ-جاڭا عانا سالقىن سۋ ۇرتتاعانداي سايابىر تارتىپ، سابىر تابا قالعان كوڭىلدەرگە تاعى دا جەل ءبىتتى. ءانشى جىگىتتىڭ اۋزىنان شىققان ساز بەن ءسوز تاعى دا قان ويناتىپ، ارۋاق قوزدىردى. ەر جىگىتتىڭ باسىنا ەكى اينالىپ كەلمەيتىن كەلتە داۋرەننىڭ قىزىعى جاسىماس جىگەر، تالماس تالاپ؛ تالپىنا بىلگەن كوڭىل دە شارق ۇرا بىلگەن قىرانداي، تۇياعى اقىر قۇر تۇرماس، — دەپ ءانىن ءبىتىردى.
جۇرت تاعى دا دۋىلداپ قوشامەت جاۋدىردى. انشىدەن «وركەنىڭ وسسىنشىلەپ» تاعى دا ءان سۇرادى. كوشەن اقىن انشىگە ايتساڭ ايتا عوي دەگەن راي بايقاتتى. ءانشى دومبىراسىنىڭ قۇلاعىن بۇراپ، وزگە ءبىر كۇيگە كەلتىردى. ەندى الگىسىنەن گورى باياۋلاتا باستاپ، تاقپاقتاتا ءوربىتىپ جاس جىگىتتىڭ سۇلۋ قىزعا ايتاتىن وزەگىن كۇيدىرگەن ورتتەي دەرتى مەن ىستىق ىقىلاسىن ەركە ءتىلدىڭ ۇشىمەن قىرىق قۇبىلتىپ، ادەپتى ءاجۋا مەن قىلقىلداعان قىلىقتى قولقانى شەبەر قيىستىرعان ءان ايتىپ بەردى. حالىقتىڭ قوشامەتىندە قيساپ جوق.
اۋزى اسىعىس جاعى:
— ويپىرماۋ، مىناۋىڭ ناعىز شاپپاي بەر دەپ ءتۇر، — دەپ ەكىلەنسە، سابىرى مىقتىلار:
— تۇرا تۇر، ءالى تالاي مىقتىلار بار شىعار، — دەپ باسۋ ايتادى.
ءانشى جىگىت تىڭداۋشى جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىققانىن بايقاپ، شارا تاباقتاي مول ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، ورنىنا كەتتى.
مىقتى ءانشى جالعىز الگى جىگىت قانا ەمەسى راس ەكەن. جۇرت قۇلاعىن كەسىپ السا دا، بىلەر ەمەس. ءان بىتكەن سايىن دۋىلداسىپ، ارقاسىنىن قوزباسى بار جەلوكپە نەمەلەر وڭەشى جىرتىلعانشا ايقايلاپ، قوشامەت جاۋدىرىپ، ازان-قازان بولادى دا، جاڭا ءبىر ءان باستالعاندا جاڭاعى ۋ-شۋدىڭ ءبارى جىم-جىلاس تىيىلىپ، جۇرت تاعى دا سىلتىدەي تىنىپ قالادى. ءمولدىر اسپاننىڭ كوكجيەگىنەن ۇرلانا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان قايمىجىق بۇلت پەن وقتىن-وقتىن ءبىر ءلۇپ ەتىپ قايتا باسىلىپ قالىپ تۇرعان تەرىستىك سامالىنان باسقانىڭ ءبارى قىبىرسىز. مىناۋ ۇلان-اسىر اسپان استىن بىرەسە جازدىڭ قىسقا عۇمىرلى قىزعالداعىنداي بۇگىن قۇلپىرىپ تۇرسا، ەرتەڭ قىر-قىلىپ قالاتىن كەپ-كەلتە، بايانسىز جاستىق داۋرەن تۋرالى مۇڭ، بىرەسە ەر جىگىتتىڭ الىپ-ۇشقان كوڭىلىن، ەڭ الدىمەن، اربايتىن ەركە قىزدىڭ جانارى تۋرالى ناز، ەندى بىردە تەڭدى تەڭگە قوسپاعان كەر تاعدىر تۋرالى نالا، نەمەسە ءومىر-باقي ورگە تارتا بەرەتىن اسىل ارمان كەزەك-كەزەك قالىقتاپ، تەك مىناۋ ەگىز توبەنىڭ باسىنداعى ىزعىنداي جۇرتتى عانا ەمەس، سوناۋ كول-كوسىر كولبەگەن كوگىلدىر جالداردىڭ دا، اناۋ جىلميىپ جاتقان تاقتايداي تەگىس دالانىڭ دا، قاق توبەدە قالقىپ جاتقان ءتۇپسىز تۇڭعيىق اسپاننىڭ دا، وزەن بەتىندەگى جىبىر-جىبىر تولقىننىڭ دا كوكىرەگىنە دارىپ، بويىن بالبىراتقانداي، ماڭاي تۇگەل سۇلىق.
جاس جىگىتتەر ءبىرىنىڭ ايتقانىن ءبىرى قايتالامايدى. ورتاعا شىققاندار كوبەيگەن سايىن كەزەك كۇتىپ وتىرعانداردىڭ ارقاسى قىزا تۇسكەن سياقتى. الگىندە عانا وزدەرىنە انتالاي قاراعان كوپ جانارلاردان تايساقتاپ، باستارىن جەرگە سالىپ، ءبىر ءتۇرلى ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، سۇلىق وتىرعان جىگىتتەر ەندى تەگىس سەرپىلىپ، تەگىس جادىراپتى. قولدارىنا دومبىرا تيگەندە كوزدەرى شوقتانىپ سالا بەرەدى. قىزىلدى-جاسىلدى كىلەمنىڭ ۇستىندە ءقىزارا-بورتىپ تىمپيىپ وتىرعاننان گورى ءان سالعاندا جان-جاقتان انتالاعان سىنامپاز جانارلاردان دا، ىشتەگى يتجىعىس ءتۇسىپ، مىگىرسىز ارباسىپ جاتىرعان كۇدىك پەن ۇمىتتەن دە، قانشا دەگەنمەن قىز الدىندا وزگە جىگىتتىڭ شوقتىعى وسكەنىن كورگەندە كوكىرەگىڭدى تىرنالايتىن ۇرى نامىستان دا ءبىرجولا قۇتىلىپ، بوستانعا شىققانداي بولىپ، ەركىن سەزىنەدى. كوڭىلدىڭ كۇدىگى، جۇرەكتىڭ ءلۇپىلى ءبارى كەيىن سەرپىلىپ، ادام جانىنىڭ سوناۋ ادام ساناسى بولجاي الماستاي كول-كوسىر بولمىسپەن استاسقان تۇڭعيىق تەرەڭىنەن تاس قايناردىڭ سۋىنداي شىمىرلاپ ونگەن ءمولدىر سىرلارى ءالى اقاۋ شالماعان اڭقىعان اشىق داۋىس، بال-بۇل جانىپ الابۇرتقان اسەم ديدار، اسىل وتىننىڭ شوعىنداي، ءوز بويىنداعى بارشا جىلۋ مەن بارشا شۇعىلانى تۇگەل مازداتقان شابىتتى جانارلار ارقىلى قۇددى ءبىر ەڭ قىمبات ىدىسقا قۇيىلىپ، ىقىلاسپەن ۇسىنىلعان ەڭ داۋالى شاربات سۋسىنداي تىڭداۋشى كوكىرەگىنە شىم-شىمداپ باتىپ، وتپەلى كۇننىڭ ىرىڭ-جىرىڭ شىرعالاڭدارىن، كۇلدى كومەش كوپ تۇيتكىلىن ءبىرجولاتا شايىپ تاستاعانداي. بوي جەڭىلەيىپ، وي سەرگىگەن. ءدال ءقازىر ەڭ تىمىرسىق پەندەلەردىڭ ءوزى قۇددى مىنا دۇنيەگە ەندى تۋىپ، ەندى كوز اشىپ وتىرعان جاس نارەستەدەي جاڭا عانا جاندارىن تىزىلداتقان قىجىلدارىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، توبەلەرىندەگى كوك اسپاندا تەلەگەي-تەڭىز شالقىپ جاتقان كوك ءنىل اۋاعا، اناۋ اسپانمەن ايمالاسقان الا شابىر كوكجيەككە، كەرمە باسىنداعى جىلقىلاردىڭ كۇن نۇرىمەن ويناعان جىلت-جىلت ساۋىرلارىنا، قارسى الدارىنداعى قالىڭ كوپتەن قايمىعىپ، نازارىن تىكتەمەي، انشىلەردىڭ اسقاقتاي، اسپانداي شىققان اۋەندەرىن بۇعا تىڭداپ وتىرعان جاس جەلەڭ قىزدار مەن ايتقان سايىن ارقاسى قوزىپ، ارۋاعى اسىپ وتىرعان ءوندىر جىگىتتەرگە، دۋمانشى حالىقتىڭ الۋان بوياۋدى ايالاستىرعان الەمىش كيىمىنە، وسىنشا كوپ حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، نيەتىن ورتاقتاستىرعان ءومىر تويىنىڭ اق تەڭبىل، قىزىل تەڭبىل، جاسىل تەڭبىل، كوك تەڭبىل — كوپ تەڭبىل، كوپ شۇعىلالى ديدارىنا كوزى قانىعىپ، كوڭىلى تولىپ وتىر. وسى ءبىر رياسىز ريزا سەزىم ماڭايداعى جان-جانۋار، دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءبارىن شاپاعات تولقىنى شايىپ اكەتكەندەي ەشتەڭەنى انىق كورگىزبەي، انىق سەزدىرمەي، توڭىرەكتى تۇگەل ەرتە كۇزدىڭ اق ءسۇت تۇمانى قىمتاپ العانداي تۇمشالاپ، اركىمدى ءوز ويىمەن وڭاشا قالدىرعانداي. اركىم ءوزىن-وزى كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن قولى تيمەي، كوپتەن كەزدەسە الماي كەتكەن ەسكى تانىسىن كورگەندەي، ەندى تانىپ، ەندى قانىعىپ وتىر. قالعان جۇرتتى بىلاي قويعاندا اڭگۇدىك ەسەننىڭ ءوزى باسەكەلەس جىگىتتەردىڭ اندەرىنە وندىرشەگى ۇزىلگەنشە ەنتەلەي تىڭداپ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ ماز-مەيرام، تاڭ-تاماشا.
شەتسىز-شەكسىز داليعان كەڭ دالاعا سىيماي، سوناۋ كومەسكى كوكجيەكتەن اسىپ، مىناۋ زىمىران اسپاننىڭ ءوزىن يىعىمەن تىرەپ تۇرعان وسىنشا اسقاق اۋەن مەن ادامنىڭ ويىنا تۇگەستىرمەستەي وسىنشا سالقار سىرلار كەشە عانا قوزى قۋىپ، اسىققا تالاسىپ، اسىر سالىپ جۇرگەن مىناۋ قوڭىر دالانىڭ قوڭىر قوشاقاندارى — تۇبىتيەك قىر جىگىتتەرىنىڭ كوكىرەگىنە قالاي-قالاي سيا بەرگەن... تاپ وسىنداي ورەننىڭ دە جۇرەگىنە داق، كوڭىلىنە قاياۋ، بەتىنە شاڭ تيەر مە ەكەن... ولار مىناداي شالقار داريا جانىمەن كىمنەن قورقىپ، كىمنەن قورىنا الادى، كىمنىڭ بوساعاسىندا تەلمىرىپ، كىمنىڭ سارقىتىنا قور بولادى. ولار مىناۋ كول-داريا دالانىڭ توسكەيىندە اناۋ شالقار اسپانداي ەركىن كوسىلىپ، سوناۋ كوك ساعىمداي ەركىن شاپقىلاپ ءجۇرۋى كەرەك قوي... جوق، مىناۋ جاستىڭ ءبارىن قارتايتىپ، جۇيرىكتىڭ ءبارىن ءمۇدىرتىپ، وتكىردىڭ ءبارىن مۇقالتىپ، ءوردىڭ ءبارىن جۋاسىتىپ جاتقان قاتىگەز تاعدىر ءبىر كۇنى ولاردى دا اش يتكە لاقتىرعان ارسا-ارسا جىلىكتەردەي قاۋدىراتىپ شىعارار.
باسەكەشى جىگىتتەردىڭ ونەر سايىسى ءتۇس اۋا ءبىتتى. ۇيالىپ، ەرسى يمەنشەكتەگەن تورت-بەس جىگىت بولماسا، جۇرت كوڭىلىنەن شىقپاعان جىگىت جوق. قازىلار قايسىسىنا جۇلدە بەرەرىن بىلمەدى. بەلدەسىپ كۇش سىناسۋعا ورتاعا شىعىپ، ونەر كورسەتكەندەردىڭ ءبارى دە جىبەرىلەتىن بولدى. اسەم ءان مەن ءار قيلى ويعا بوگىپ ماۋجىراپ قالعان حالىق ورىندارىنان دۇرلىگە كوتەرىلىپ اۋىلعا بەتتەدى. تاعى دا اۋىز جاپپاي قولپاش پەن قوشامەت ايتىپ جاتقان ءبىر جۇرت. جاڭا عانا جىگىتتەردىڭ ءبارىن دە ۇيىپ تىڭداپ، بارىنە دە تاڭ-تاماشا بولىپ وتىرعان كوپ قۇلاق، كوپ كوز، كوپ كوڭىل ەندى قىز ەمشەك توبەنىڭ باسىنان تومەن توگىپ جىبەرگەن كوپ قۇمالاقتاي تورتەۋ-بەسەۋ، بىرەۋ-ەكەۋ بوپ بەت-بەتىمەن شاشىراي جونەلدى. اۋەلى قاي-قايسىسى دا: «ءاي، تاماشا! ءاي، تاماشا!» - دەپ كەلە جاتىپ، كەنەت جاڭا باسەكەگە تۇسكەن جىگىتتەردىڭ بىرەۋىن كورەدى دە، دەرەۋ شاۋجايىنا جابىسىپ: «اينالايىن، بارەكەلدە، سەن مىقتادىڭ، سەن ۇنادىڭ»، — دەپ وزەكتەرى ءۇزىلىپ، ەت باۋىرى ەلجىرەي قالادى. البىرت جاس نە دەرىن بىلمەي ابدىراسا؛ «مىنا پاقىرىڭ ءتىپتى ەسىن جيا المادى عوي»، — دەپ كۇلىپ، ال ەندى راقمەت ايتىپ باسىن يزەسە: «داراقى نەمە بىلەم، الگى ايتقانىمدى شىن كورىپ قالدى»، — دەپ، تاڭ اتقالى ءدۇيىم جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان ورەن جىگىتتىڭ بويىنان وزىنشە ءبىر ءمىن تاۋىپ، كۇيكى كوڭىلىنە جەل ءبىتىپ، جەلپىنىپ، جەر-كوككە سىيمايدى. جاڭا عانا قۇلاقتارىن كەسىپ الساڭ دا بىلمەستەي بوپ قۇمارتا تىڭداپ وتىرعان كەپ حالىق بەت-بەتىمەن ىدىراپ، اركىم وزىمەن ءوزى بولىپ، قۇرىم كۇركەسىنىڭ ىشىندە كۇيكى كوڭىلىمەن وڭاشا قالعان سوڭ، قايتادان باقايدان قاعىپ، تىرسەكتەن شالعان انشەيىن كوپ شۋىلداققا اينالادى.
جىگىتتەر شەتىنەن ونەرپاز بوپ شىعىپ، ءبارى دە ۇزەڭگىلەس كەلگەن سوڭ، اركىم ءوز جىگىتىن وزدىرا الماي اۋرە بوپ جۇرگەن باسەكەلەس اۋىلداردىڭ اقىلگوي اقساقالدارىنىڭ باستارى ءتىپتى قاتادى. كەلەسى سايىس الدىندا اركىم ءوز جىگىتىن وڭاشاعا جەتەكتەپ، ۇرلاپ العان بىردەڭە بەرەيىن دەپ تۇرعانداي كولدەنەڭ كوزدىڭ بارىنەن تاسالاپ، ەكى اتتاپ ءبىر قاراپ، بۇندايداعى ۇرىمتال مەن ۇتىمدىنى تۇسىندىرە باستايدى. الگىندە عانا كوپپەن بىرگە ونەر كورسەتىپ، كوپپەن بىرگە جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىققانىنا ءماز بولىپ كەلە جاتقان جاس جىگىتتىڭ نارەستە كوڭىلى العاش رەت ايلا-شارعىعا سوندا ەلىتەدى. جاس كوڭىلگە العاشىندا بال تاتىعان ءتاتتى قيالداي كورىنەتىن جۇرتتىڭ بارىنەن مەن وزسام، مەن بيىك بولسام دەگەن ەسىرىك دامە دە سوندا بىتەدى. جۇرتتىڭ ءبارى قان جۇتىپ، قاباعى سالبىراپ تۇرعاندا ءوزىنىڭ ايدىنى اسىپ، ەلدەن الا-بوتەن ماز-مەيرام بولعاندا بارىپ، باقىت تىلەگەن ءناپسىنىڭ ىندىنى زورعا قاناتىنىنا، ونسىز كوڭىلگە قاناعات، جانعا تىنىشتىق جوعىنا سوندا تۇيسىگەدى. ءبىراق ول تاپ سول بويدا وسى ساتتەن باستاپ ءومىر دەگەن جۇلدە دارا، جۇيرىك كوپ، ماڭگى باقي قاراقشىعا جەتكىزبەي جۇيكە قۇرتىپ، جۇرەك دەمىكتىرىپ ۇزاق بايگەگە ءتۇسىپ كەتكەنىن، ول بايگەدە قاراقشىدان ورالىپ، قارق بولعان ەشكىم جوعىن، جۇرتتىڭ كوبى قان قۇسىپ، ورتا جولدا زورىعىپ قالعانىن بىلە قويمايدى.
ونەر سايىسى بىتكەن سوڭ بالپان باي قوناقتارىنا تاعى دا تاباق-تاباق ەت تارتتى. تاعى دا ۇلان-اسىر داستارقان جايىلىپ، ۇزاق شاي ءىشىلدى. ءبىراق باسەكەگە جىگىت قوسقان اۋىلداردىڭ ادامدارى ءبىر ءتۇرلى سۇلەسوق، بويلارىنا اس سىڭبەي وتىرعانداي مول داستارقاندى كەشەگىدەي ەڭسەرىپ كەتە المادى. تاباقتىڭ ءبارى ورتا بوكسە قايتتى. جۇرت استىڭ اراسىندا ءبىرىن-بىرى سىرتقا شاقىرىپ، سىپسىڭ-سىپسىڭ كوبەيىپ كەتتى.
بەسىن اۋا جۇرت قايتادان قىزەمشەك توبەگە شۇبىردى. قازىلار قايتادان اقساقالداردى جيىپ، ءماسليحات قۇردى. سوسىن ورتاعا اق ماتا جايىلىپ، ۇستىنە اقساقالدار قامشىلارىن تاستادى. كوشەن اقىن اق ماتانىڭ ۇستىندەگى قامشىلاردى يۋ-قيۋ ارالاستىرىپ جىبەردى دە، قاسىنا ءالى ەستەرىن بىلمەيتىن ءۇش-تورت جاسار ءبىر ۇل بالانى، ءبىر قىز بالانى شاقىردى. سوسىن باسەكەگە جىگىت قوسىپ وتىرعان اۋىلداردىڭ اقساقالدارىنا قاراپ: «نارەستەنىڭ قولىنا ىلىككەنى نەسىبەلەرىڭە بۇيىرعانى بولادى، وعان شۇبالەرىڭ بار ما؟» - دەپ سۇرادى. اقساقالدار: «البەتتە، نارەستەنىڭ قۇلاعىنا پەرىشتە سىبىرلايدى، پەرىشتەنىڭ ايتارى ءتاڭىرىنىڭ جازمىشى، ءتاڭىرىنىڭ جازعانىنا تايتالاسىپ بولا ما؟! ءشۇبامىز جوق، بالالارىمىز باقىتتارىنان كورەر پەرىشتە ءاۋمين دەگەن جىگىت ءتاڭىرىنىڭ سۇيگەن ق ۇلى، ونىڭ ىرزىعىن توگىپ، باقىتىنان جىرۋ كۇنا. قازىنىڭ كەسىگى قاق»، - دەستى. كوشەن اقىن اسانباي حازىرەت پەن دوسباي اقساقالعا قاراپ: «ەندەشە، كىرىسەمىز!» — دەدى. ەكى بالانى جەتەكتەپ قامشىلار جاتقان اق ماتانىڭ قاسىنا بارىپ تۇردى. سوسىن قىز بالاعا: «بالام، مىنا قامشىلاردىڭ بىرەۋىن الىپ، ماعان بەر»، - دەدى. قىز بالا ءبىر قامشىنى الىپ، اقىننىڭ قولىنا ۇستاتتى. كوشەن بالاعا بۇرىلىپ: «ەندى سەن بىرەۋىن الىپ بەر»، — دەدى. بالا دا ءبىر قامشىنى الىپ، اقىننىڭ قولىنا ۇستاتتى. كوشەن ەكى بالا اپەرگەن ەكى قامشىنى ەكى قولىنا ۇستاپ، اۋەلى كوپشىلىك جۇرتقا كورسەتتى. جۇرت: «كوردىك، كوردىك، — دەستى. سوسىن باسەكەگە تۇسەتىن اۋىلداردىڭ اقساقالدارىنا كورسەتتى. ولار دا كورىپ تۇرعاندارىن ءبىلدىرىپ باس يزەستى. «ەندەشە، قامشىنىڭ يەلەرى، بەرى شىعىڭدار!» — دەدى كوشەن. ەكى اقساقال ورتاعا شىقتى. كوشەن ولارعا بالالارىن ورتاعا الىپ شىعۋعا ءامىر بەردى. بەلدەرىنە شارقات بۋىنىپ، ۇستەرىنە بەلدەسۋگە لايىق ىقشام كيىم كيگەن ەكى جىگىت ورتاعا كەلدى. كوشەن اقىن تاعى دا حالىققا بۇرىلىپ: «الەۋمەت، كوردىڭدەر مە؟» — دەدى. جۇرت: «كوردىك، كوردىك!» — دەپ شۋىلداستى. سوسىن كوشەن ەكى جىگىتكە بۇرىلىپ، ەكەۋىنىڭ بەلدەسەتىنىن ايتتى. ەكەۋىن بولەك تۇرعىزىپ قويدى. ەكى بالا تاعى دا ەكى قامشى الىپ قازىعا بەردى. ەكى قامشىنىڭ يەسى ورتاعا جىگىتتەرىن الىپ شىقتى. قازىلار بەلدەسەتىن جىگىتتەردى وسىلاي جۇپتاپ شىقتى دا، ەندى ورتاعا ەكى-ۇش جۇپتان شىعارىپ، كۇرەستىرە باستادى.
جۇرت بىرىنە-بىرى كيمەلەي، ورتاعا شىققان پالۋاندارعا، ولاردىڭ بۇلتىل قاققان بۇلشىق ەتتەرىنە قىزىعا قاراستى. پالۋاندار بەلدەسە جونەلگەندە قىزەمشەك توبەنىڭ باسى وپىر-توپىر بولدى دا كەتتى. ۋ-دۋ دىبىسقا قۇلاق تۇنىپ، ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى ەنتەلەگەن قالىڭ جۇرتتىڭ قاق ورتاسىنداعى ويماقتاي اشىق الاڭدا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ادام بىلەر ەمەس. بۇرىن تالاي تويدا وزدەرى بەلدەسىپ جۇرگەن قىزبا نەمەلەر: «قاپ، اتتەگەن-اي!»، «ە، ءسويت، تىرسەكتەن شال، تىرسەكتەن!»، «جىبەرمە!»، «ءتۇۋ، مىناۋىڭ مال بولماس!»، «پاي-پاي، بۇلدىرگەنىن-اي!»، «ە، باسە!» — دەپ ساندارىن سوعىپ، باستارىن شايقاپ، داۋىستارى قارلىققانشا ايقايلاپ، قۇددى وزدەرى كۇرەسىپ جۇرگەندەي شىج-بىج بولىپ، قاراپتان-قاراپ قۇدايلارى بەرىپ ءتۇر. اقساقالدار جاعى ءوز بالالارىنىڭ جەڭگەنىن تىلەپ: «ءيا، ارۋاق! قولدا، بابا!» — دەپ قويادى.
ورتادا ەكى جىگىت الىسىپ ءجۇر. ونە بويلارىن جوسا-جوسا تەر جۋىپ، كوزدەرىنىڭ الدىندا قاپتاعان تىرسەكتەر، كويلەكتىڭ ەتەكتەرى، نەشە قيلى شاپانداردىڭ شالعايلارى، قارسىلاسىنىڭ قارا قوشقىل سانى يۋ-قيۋ ارالاسىپ، دۇنيە شىر كوبەلەك اينالىپ كەتكەن سياقتى. تۋ سىرتىنان انتالاعان قىزىق قۇمار جۇرتتىڭ اشقاراق جانارلارى شوق بوپ قارىپ جاتىر. وسىدان جىقسا، سول دۋمانشىل جۇرت: «ە، بارەكەلدە»، — دەپ گۋ ەتە قالادى. جىعىلسا، بۇل اقساقال باسىمەن الىپ كەلگەن اكەسىن، بۇكىل اعايىن-اۋماعىن، رۋلى ەلىن تىرىلەي كومگەنى. ونسىن مىناۋ قۇمىرىسقانىڭ يلەۋىندەي قۇجىناعان جۇرتتىڭ جالاقتاعان كوزدەرىنەن قاشىپ قۇتىلۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولادى. جاۋىرىنىن تەر قىدىقتاپ، دەنەسى شوق باسقانداي ورتەنىپ بارادى. سۇيەگىن ۇنتاپ جىبەرەتىندەي مىتىپ ۇستاعان تەگەۋرىندى قول قابىرعاسىن قايىستىرا سالىپ، قارسىلاسىنىڭ قاپساعاي يىعى ءيىنىن باسىپ، جەرگە قازىق قىپ قاعىپ تاستاماي تىنبايتىنداي جانشي ءتۇستى. مىنە، كەڭ دۇنيە شىر كوبەلەك اينالىپ، وڭ اياقتى تىرەپ سۇزىسە توقتاستى. تاعى ىرعاستى. شيىرشىق اتقان بۇلشىق ەتتەرىنە كەنەت ءدىرىل جۇگىرىپ، سول-اق ەكەن مۇزداي سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي قايتا باسىلىپ قالدى. تاعى ىرعاستى. بۇل جولى قاپەلىمدە قوزعالا قويماپ ەدى، وڭ جاق وكشەسىنىڭ جەردەن ءبىر ەلى-اق كوتەرىلۋى مۇڭ ەكەن، مۇنىڭ باسى قارسىلاسىنىڭ قاقپاق جاۋىرىنىنا بارىپ سارت ەتە ءتۇستى. كوز الدىن ءبىر قويمالجىڭ تۇنەك بۇركەپ، باسى مەڭ-زەڭ بوپ كەتتى. كەڭىردەكتەن ىشقىنا كوتەرىلگەن اششى ىزا القىمىنا جاس بوپ تىعىلدى. كەنەت تاڭ اتقالى تابانىنىڭ استىندا بۇلتالاقتاپ جۇرگەن جۇمساق توپىراق جامباسىنىڭ استىنان ءبىر بىلق ەتكەندە، بوكسەسىن قولامتاعا تىعىپ العانداي جالما-جان ىرشىپ ءتۇسىپ، ۇشىپ تۇرا بەرمەكشى ەدى، كوكىرەگىندەگى بوگدە دەنەنىڭ ءزىل باتپان سالماعى نىعارلاي جانىشتاپ، جەرگە ءسىڭىرىپ بارادى. سول ارادا كەۋدە تۇسىنان بىردەڭەنى الدەبىر ءازازىل قول وتكىر ۇستارامەن ورىپ جىبەرگەندەي بولدى، كوكىرەگىن قان جاۋىپ، كوزىن تارس جۇمىپ، جات كەۋدەنى قاپسىرا قۇشاقتاعان قولى سىلق قۇلادى. بوكسەسىنە شوقپار تيگەن بۇرالقى يتتەي سۇلدەرى قۇرىپ، سۇيرەتىلە-مۇيرەتىلە جان-دارمەن ورنىنان تۇرماقشى بولىپ ەدى، جان-جاعىنا تىرمىسىپ، ەرسى ەربەڭدەپ جاتقان قولىن جىققان جىگىت شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، قولتىعىنان دەمەپ، اياعىنا مىنگىزدى. ول الدى-ارتىنا قاراماي، ەنتەلەگەن جۇرتتى كەۋدەلەي جاپىرىپ، سىرتقا ۇمتىلدى. جىققان پالۋانعا قوشامەت ايتىپ ەلىرىپ جاتقان جۇرتتىڭ قورشاۋىنان شىققان سوڭ، جالما-جان كەرمە باسىنداعى اتىنا قاراي بەزە جونەلدى. ارتىنان اتىن اتاپ، «توقتاشى، توقتا» دەپ ىرس-ىرس جۇگىرىپ كەلە جاتقان اتالاستارىنا دا قارامادى. كەرمەنىڭ شەتىنە وقشاۋ بايلانعان، ەرتەڭ بايگەگە تۇسەتىن جۇيرىكتەردىڭ ىشىنەن ءوز ارعىماعىن تاۋىپ الدى دا ىرعىپ ءمىنىپ، بەتى اۋعان جاققا تارتىپ بەردى. ونسىز دا كەشەدەن بەرى اۋىل ۇستىندەگى ابىر-جۇبىر ايقايدان ارقاسى قوزىپ، تۇياعى قىزىپ تۇرعان جانۋار ءاپ دەگەننەن اعىزا جونەلدى. سوڭىنداعى قۋعىنشىلار قاپەلىمدە اتتارىنا مىنەم دەگەنشە بۇل ءبىراز جەرگە قارا ءۇزىپ كەتتى. جاڭا عانا شوقتاي ورتەپ، لاپىلداپ بارا جاتقان ىستىق دەنەسىن مۇز بوپ قارماپ جاتقان قارسى جەلدى دە اڭعارمادى. ويى ويران، كوكىرەگى بۇلقان-تالقان، ءبىراق نە ويلاپ، نە قويعانىڭدى ءبىلىپ بولماس سوقىر ىزا. وتتاي ىستىق ماڭدايىن جۇيرىك اتتىڭ جالىن قۇشىپ، كەرى ىرشىعان جالبىر جەل جالاپ-جالاپ قالادى. باعانا جۇرت قورشاپ تۇرعاندا تاماعىنا تاس تۇينەك بوپ تىعىلعان اششى جاس كوزىنەن ەندى ىتقىپ شىقتى. سول بويدا بۇنىڭ قارسى جەلگە قاسقايا قاراپ كەلە جاتقان شالقاق باسى سىلق قۇلاپ، اتىنىڭ جالىن قۇشىپ، سولقىلداپ تۇرىپ جىلاسىن كەپ. كەۋدەسىندەگى ءبىرىن-بىرى كيمەلەپ جاتقان ىزا، نامىس، ىقىلىق اتقان وكسىگىمەن ارالاسىپ لىق-لىق اقتارىلىپ سىرتقا شىققانداي كوكىرەگى جەڭىلەيىپ، باسىن كوتەردى. سوسىن ءبىراز ۋاقىت قارسى الدىنان قارعىن سۋداي جاپىرىلا قاپتاپ كەلە جاتقان قوڭىر دالاعا سوستيا قاراپ وتىرادى. سالدەن كەيىن جىلاي-جىلاي كۇپ بوپ ءىسىپ كەتكەن باسىنا ماناعى بەلدەسكەنى ورالادى دا، ويىنا كۇنى كەشە عانا اسپان تىرەگەندەي اسقاقتاتىپ، الشاڭ باستىرىپ جۇرگەن جىگىتتىك نامىسى كەز كەلگەن بۇتانىڭ باسىندا قاپ قوياتىن قوتىر توقتىنىڭ جالبا-جۇلبا بالاق جۇنىندەي قىزەمشەك توبەنىڭ باسىنداعى كەۋدەلەرىن تومپەشتەپ، كەڭىردەكتەرى قىزارعان اۋمەسەر توپتىڭ اياعىنىڭ استىندا تاپتالىپ قالىپ قويعانى ءتۇسىپ، ءبىر ءسات بەي-جاي تارتقان جۇلىن-جۇيكەسىنىڭ ءبورى قايتا شيرىعىپ، وكسىگىن باسا الماي ۇزاق جىلايدى.
ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ، باسىن كوتەرىپ، كوزىن سۇرتسە، كۇن الدەقاشان باتىپ كەتىپتى. كوكجيەكتىڭ ءار جەر-ار جەرىندە قالعان قىزىل جالقىن جۇقاناقتى ومىراۋىمەن سۇيكەي ءسۇرتىپ، شۋدا-شۋدا قارا بۇلت كوتەرىلىپ كەلەدى. بۇگىن ىمىرت تەز ورناپ، اينالانىڭ القىمى سىعىلىپ، الا كولەڭكە مۇنارعا بوگىپتى. سول قويۋ مۇناردىڭ ورتاسىنا الدەبىر قاتىگەز قولدار ەنەسىنىڭ باۋىرىنان كۇشپەن اجىراتىپ، تاڭدايىن ۋىلجىتقان پەرزەنتتىك باقىتتان ءبىرجولا ادا بوپ، اياق استى وتىققان جەتىم قۇلىنداي كوكىرەگىنە باتپان ءزىل جينالىپ، تاس تۇنەرىپ العان قىردىڭ تاعى ءبىر جىگىتىنىڭ قۇر سۇلدەر كولەڭكەسى ەبىل-سەبىل ەنىپ بارا جاتىر.
سول ءبىر ءتۇنى وسىناۋ تۇنەرگەن ءتۇننىڭ استىندا كوكىرەگىن يت جىرتقانداي بوپ، بەتى اۋعان جاققا تەنتىرەپ كەلە جاتقان جاڭعىز ول عانا ەمەس ەدى.
V
ول ءبىر تىمىرسىق ءتۇن بولدى. بەلدەسەتىن جىگىتتەردىڭ اقىرعى جۇبى كۇننىڭ كوزى الاۋلاپ ەندى باتىپ بارا جاتقاندا كۇرەستى. قىزەمشەك توبەنىڭ باسىنداعى سايىستى قىزىقتاپ تۇرعان ساۋىققۇمار جۇرت ويداعى تىگىلگەن ۇيلەرگە جەتكەنشە توڭىرەكتى ىمىرت كومدى. اۋىلدىڭ ۇستىنە شابىنعان بۋراداي جالبا-جۇلبا قارا بۇلت ءمىنىپ الدى.
اۋىلدا قالعان ادامداردىڭ كوڭىلىن دە سول قارا بۇلتتاي قاپىرىق قاپا جايلاعان. بۇگىنگى كۇرەستە جىعىپ، بايگەگە ات قوسۋعا قالعان جىگىتتەردىڭ قۋانىشى دا ەگىز توبەنىڭ باسىنداعى الگى ءبىر ىردۋ-دىردۋمەن بىرگە تاراپ، ءدال ءقازىر ەرتەڭ نە بولاتىندارىن بىلە الماعان پۇشايمان كۇدىككە بەرىلگەن. بۇگىن جىعىلعاندار كەرمە باسىنان اتتارىنا ءمىنىپ، اۋىلدارىنا تىم-تىرىس اتتانىپ جاتىر. قاباقتارىنان قار جاۋىپ، ەكى ءيىنى ىشىنە كەتكەن كىسىلەر قارا جەردى قاتتىراق باسۋعا دا قايمىققانداي ءۇنسىز جىلىسىپ، قاراڭعى ءتۇننىڭ قوينىنا ءسىڭىپ جوعالۋدا.
اۋىل ەرتە جاتتى. جەر وشاق باسىنداعى جىلتىلداق وتتار دا ەرتە ءسوندى. ۇيلەردە دۋ-دۋ اڭگىمە اتىمەن جوق، دومبىرا-قوبىزداردىڭ دا ءۇنى وشكەن. كوپ ءۇي قوناعى كەتىپ بوساپ قالىپتى. باسەكە جاساپ جاتقان تويلى اۋىلدىڭ بازارى تىم ەرتە تاراعانداي. ءار جەر-ار جەردەگى كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە مەن اتتاردىڭ پىسقىرعانى عانا مۇلگىگەن اۋىلدا تىرلىكتىڭ اتىمەن ءوشىپ قالماعانىنان سەس بەرگەندەي.
وسىنداي جىم-جىرت تۇندە وڭدى ۇيقى بولمادى. ەرتەڭ باسەكەگە ات قوساتىندار توسەگىنەن تۇرىپ كەتىپ، كەرمە باسىنا قايتا-قايتا بارعىشتاپ ءجۇر. مىناۋ كوزگە تۇرتسە كورىنبەس قاراڭعى تۇندە كىمنىڭ قايدا جۇرگەنىن، نە ىستەپ جۇرگەنىن ءبىلىپ بولار ەمەس. ورتاداعى قالىڭدىقتىڭ نوكەرلەرى جايعاسقان ەكى اق ءۇيدىڭ ەسىكتەرىنىڭ الدىنا ءۇش-تورت كەمپىر توسەك سالىپ جاتىپ الىپتى. ءبىراق اۋىل تولى بوزبالادان قىزدار جاتقان ەكى ءۇيدى ەشكىم مازالامادى. كەمپىرلەر ءسال سىبىس شىقسا، شوشاڭ ەتكىزىپ باستارىن كوتەرىپ الا قويادى. الايدا ءۇي ماڭىنان ەشكىم كورىنبەيدى، سىبىس-سىبدىردىڭ ءبارى وزەن بويىندا، كەرمە باسىندا.
بۇل تۇندە تىنىش ۇيىقتاعان ورتاداعى اق بوز ءۇيدىڭ شالقايتا تۇرگەن ىرگەسىنىڭ الدىندا قۇس توسەكتە شالقاسىنان ءتۇسىپ، راقاتتانا پىرىلداعان بالپان باي مەن اۋىلدىڭ وڭ جاق شەتىندە ءۇيۋلى جۇكتىڭ ىعىنا قيسايا كەتكەن ەسەن عانا بولدى. بالپان باي سوڭعى كۇندەرى تىم ءجۇرىس وتىڭكىرەپ كەتىپ، بازار سوقتى بوپ قاتتى شارشاپتى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى باسەكەنىڭ ءبارىن قاقشيىپ وتىرىپ، ءوز كوزىنەن وتكەردى. ازىرگە ونىڭ كوڭىلى جاي. بەلدەسكەندە ىشتەي دامەتەتىن ىرگەلى اۋىلدارىنىڭ جىگىتتەرى جىعىپ شىقتى.
ال ەندى ەسەننىڭ دە شارۋاسى تۇگەل. ساۋ بولعىر ماناعى ەكى پاتشاعار قامشى سۋىرعاندا مۇنىڭ جىڭعىل ساپ، جامان ساپالاعى مەن الگى داۋكەس دارجاننىڭ قىزىل كوز اڭگۇدىك بالاسىنىڭ قامشىسى قاتار شىعا كەلگەنى. ەسەن، ايتەۋىر، بۇرىنعى ەسەن بولسا، ول نەمەگە بەلىن بەرىپ، جىن ۇردى دەيسىڭ بە؟ بىلتىر جازدا سۋات باسىندا قويىرتپاققا تويىپ اپ، كەكىرىك اتىپ ەرىگىپ وتىر ەدى، ساۋ بولعىر، ساپ ەتىپ وسى اڭگۇدىك نەمەنىڭ كەلە قالعانى. اتىن سۋارىپ الدى دا، بۇنىڭ جۇمىرىنا باستى قويدى كەپ. كەشە شايقالعان اششى ايرانعا قويدىڭ جاڭا ساۋىلعان قورعاسىن ءسۇتىن قۇيىپ، قۇدىقتىڭ ىشىندەگى قاۋعاعا سالىپ قويعان مۇزداي جۇمىردىڭ قويىرتپاعى تارتىپ جىبەرگەندە تاڭدايىڭدى قارىپ تۇسكەنمەن، قارىنعا بارعان سوڭ قازان قايناتقانداي قىلادى. قوماعاي نەمە كەرەلەنىپ، ەكى-ۇش توستاعاندى سالىپ الىپ ەدى، ءبىرازدان كەيىن، اق تەر ودان دا كەتىپ، بۇدان دا كەتىپ، ابدەن بورشا-بورشاسى شىقتى. ءتاتتى قويىرتپاق قانىن قىزدىرىپ، ءارى تىپىرلادى، بەرى تىپىرلادى. اڭگۇدىك نەمەنىڭ الاسۇرعانىن ءبىراز ۋاقىت قىزىقتاپ تۇردى دا، ەسەن شىداي الماي، ۇستىنە ەكى-ۇش قاۋعا مۇزداي سۋدى قۇيىپ-قۇيىپ جىبەرىپ ەدى، جانتالاسىپ جۇرگەن بايعۇسىڭ جانى جاي تاۋىپ شىعا كەلدى. ارى-بەرىدەن سوڭ: «ەسەن اعا، كۇرەسەيىكشى»، - دەپ مازاسىن الدى. ەرمەك بولسىن دەپ بەلدەسكەندە ەكى رەت بۇل جىقتى دا، ءبىر رەت ول جىقتى. مانا قىزەمشەك توبەنىڭ باسىندا، قانشا دەگەنمەن جاس نەمە عوي، بىلتىردان بەرى ءادىس الىپ، الدەنىپ كەتكەن شىعار دەپ، قورقاسوقتاپ تۇسسە دە، قىرىق قۇيقىلجىپ، قىلپىلداپ تۇراتىن تايتىك نەمە ەمەس پە، بەلدەسكەن بەتتە-اق ىشقىرى بوساپ بارا جاتقانداي، ءبىر قولىن قايتا-قايتا بوكسەسىنە اپارا بەرەدى. سونداي ءبىر ءساتتى باعىپ تۇردى دا، شاتقاياقتاتىپ، سيراقتىڭ سىرتىنان تەرىس شوتتى سالا بەرگەندە، ادەپسىز نەمە، قاپەلىمدە جىعىلدىم ەكەن دەپ قاتتى ساستى بىلەم، قولىنا ىلىككەنى سول بولعان سوڭ، بۇنىڭ يەگىنە تۇقىمدىققا بىتكەن بەس تال قىلدى شاپ بەرىپ ۇستاي العانى. سول ارادا بۇل دا ايقايدى سالماسىن با، قازىلار دا جەتىپ قالدى. ەسەكەڭ تالتايىپ وتىرىپ الدى: «مىناۋ كورگەنسىز نەمەڭ ساسقانىنان مەنىڭ ساقالىمنان تارتىپ، ارۋاعىمدى قاشىردى. بۇل جىعىلعانى، مەن جەڭدىم»، — دەپ سارتابايدى سالسىن كەپ. قازىلار باسى اسانباي حازىرەت بولىپ، مۇسىلماننىڭ ساقالىنا جارماسقان اۋمەسەرگە ءقايتىپ جاق بولسىن، جەڭىستى بۇعان الىپ بەردى. ەسەن سوسىن توبەنىڭ باسىنان تالتاڭداپ ءتۇستى دە، قوناق ۇيىنە كەپ قاق تورگە تالتايىپ جاتىپ الدى. كەشكە تاماق كەلگەندە جۇرتتىڭ ءبارى قولدارىن تاباققا كەرەناۋ سوزىپ، ءتالىمسىپ قالىپتى. ەسەن ولاردىڭ اۋزىنا قاراپ ءارى وتىردى، بەرى وتىردى، ءتىپتى بولماعان سوڭ تاباقتى ءوزىنىڭ الدىنا قاراي تارتىپ الدى، سوسىن بىلەكتى ءتۇرىپ جىبەرىپ، كۇرەكتەي الاقانىمەن كوسەي جونەلدى. شارا تاباقتى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جىلان جالاعانداي قىپ شىعاردى. ارتىنان ءبىر كاۋسار كەسە سورپا مەن تاعى ءبىر كاۋسار كەسە قىمىزدى جۇتىپ سالىپ، كەرەگەنىڭ كوزىنە باسىن تاقاپ، جانتايا كەتىپ ەدى، كوزىنە ۇيقى تىعىلدى. مۇنىمەن ءبىر ۇيگە تۇسكەن قوناقتار الدەنە جايلى سويلەسكىلەرى كەلىپ، قۇلقىندارى قۇرىپ بىر-بىرىنە جالتاق-جالتاق قاراي بەرەدى، قاستارىن قاعىسىپ بۇنى ىمدايدى. ەسەن: «قىزىڭدى ۇرايىنداردىڭ بالپان بايدىڭ اۋلىن ورتەپ جىبەرەتىندەي قۇپيالاسا قالعاندارىن!» — دەدى دە، ىشىنەن باتپان بالعامەن تاس توبەڭنەن قويىپ قالعانداي زىلدەي قىپ ءبىر بوقتادى دا، سىرتقا شىعىپ كەتتى. ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ، ءىشى قىزعان سوڭ وزەن بويىنا بارىپ اياعىن مۇزداي سۋعا مالىپ ءبىراز وتىردى دا اۋىلدىڭ شەتىندەگى جۇكتىڭ تۇبىنە قۇلاي سالدى.
ءتۇنى بويى بۇكىل ءوڭىردى وكپەسىنەن باسقان تىمىرسىق قارا بۇلت تاڭ الدىندا جاۋىپ تىندى. ءارقايسىسى بارماقتاي-بارماقتاي سەركە تامشىلار سەكىرىپ ويناپ، سىرتقا توسەك ساپ ۇيىقتاعانداردى كورپە-جاستىقتارىن ارقالاتىپ ۇيگە قۋىپ تىقتى دا، ءۇي ىرگەسىندە ءدۇرس-دۇرس شاپقىلاپ ءجۇرىپ ءبىر ۋاقىتتا جىم-جىلاس جوعالدى.
تاڭەرتەڭ ەكى-ۇش كۇننەن بەرى تۇياق باستى بوپ جاتقان جەردىڭ شاڭى جىعىلىپ، ءشوپتىڭ باسىنىڭ ءسىلتىسى شايىلىپ، اۋىلدىڭ ماڭى ايناداي جالتىراپ شىعا كەلدى.
باسەكەنىڭ ەڭ قىزىعى، ەڭ قيىنى بۇگىن. قىز كەشەگى بەلدەسۋدە جىققان جيىرما جىگىتتىڭ اتى وزىپ كەلگەنىنە بۇيىرادى. قىزەمشەك توبەدەگى جۇرت بۇگىن كۇندەگىدەن گورى دە ابىر-سابىر. بايگەگە شاباتىن اتتارعا شاباندوز بالالاردى مىنگىزىپ، سەيىستەرى جەتەكتەپ قىدىرتىپ ءجۇر. ايلا-شارعى، اقىل-كەڭەس اقىرعى رەت ايتىلىپ جاتىر. ەندىگى باق-تالايىن بايگەگە قوسقان جىلقىسىنىڭ تۇياعىنان كۇتكەن جيىرما جىگىت مىناۋ قارايعان حالىق پەن قىزدىڭ الدىندا ءسىلتى ىشكەندەي ىشتەرى ءجيدىپ تۇرسا دا، سىر بەرمەي سوستيا-سوستيا قالىپتى. اتتارىنىڭ ماڭىنا بارا الماي، الىستان كوزدەرىمەن جەپ بارادى. باسەكەگە ات قوساتىن اۋىلداردىڭ اقساقال-كوكساقالدارى وقشاۋ-وقشاۋ اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ ءجۇر؛ ءبارىنىڭ دە قاباعى قاتۋ، كوبىنىڭ كوزىنىڭ الدى كۇلبىرەپ ءىسىپ كەتىپتى، ءتۇنى بويى ۇيىقتاماعاندارى بىردەن كورىنىپ ءتۇر.
ات قوسپايتىن اۋىلداردىڭ ادامدارى دا از داۋرىعىپ جاتقان جوق. ءقازىر بايگە جولىنا شىعاتىن جيىرما اتتىڭ باسىنان باقايىنا دەيىن سيپاتتاپ الەك. شارت-شارت قول الىسىپ ءباس تىگىسەدى.
اتتار كۇن ىسىماي تۇرىپ كومبەدەن اتتانباق. جيىرما ات قازىلار كورسەتكەن جەرگە قاز قاتار ءتىزىلىسىپ تۇرا قالدى. باستارىنا اق ورامال بايلاپ العان تاس ءتۇيىن بالالار كوشەن اقىننىڭ قولىنداعى اق جالاۋعا قاراپ تۇر. اق جالاۋ بۇلعاڭ ەتتى. جاڭا ءبىر ساتكە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىش دالا ەڭ اۋەلى دۇركىرەي جونەلدى؛ قاتقىل جوندى قارش-قارش اساعان تۇياقتاردىڭ ءدۇسىرىن باسا-جانشا ات قىزىقتاۋشى جۇرتتىڭ ايقايى شىقتى. پالەن كۇننەن بەرگى دىر-دۋماندا ارقاسى قوزىپ، كەرمە باسىندا ابدەن اۋىزدىعىن شايناپ، اشۋعا مىنگەن ارعىماقتار تىرسەگىنەن تۇساۋ كەتكەن سوڭ جۇلدىزداي اقتى. قالىڭ جابۋدىڭ استىندا اق تەر-كوك تەر بوپ قاماشاۋلانىپ قالعان جىلقىلار تۇنىپ، تۇتاسىپ تۇرعان كوك ءنىل اۋانىڭ قوينىنا كۇمپ-كۇمپ قويىپ كەتىپ، جالاڭاش ساۋىرلارىن جەل قىتىقتاپ، شاپقان سايىن راقاتقا باتىپ، ۇدەي ءتۇستى.
سوناۋ قىزەمشەك توبەنىڭ باۋىرىنان دۇركىرەپ بۇلار شىعا كەلگەندە، جەر قولقاسىن سۋىرىپ بارا جاتقانداي مىناۋ ەرەسەن دۇسىرگە بۇكىل ايماق ەلەڭ-ەلەڭ قاراستى. قالىڭ بۇتا اراسىندا قاپتاي جايىلىپ جۇرگەن قارا قۇيرىقتار سوناۋ كوز ۇشىندا كوگەرگەن قۇردىم كوكجيەككە قاراي جوڭكىلە قاشتى. ءىن تۇبىندە بۇعىپ جاتقان بورپاياق بورسىقتار مەن ساۋىرى جالتىراعان سارشۇناقتار دا جاۋ كەلىپ قالعانداي ىندەرىن تاستاي-تاستاي سالا بەتى اۋعان جاققا بەزە-بەزە جونەلىستى. كوپتەن بەرى ءورىس كورمەگەن تۋ دالانىڭ قوڭىر ءشوبى تاس توبەسىنەن تاسىرلاپ وتكەن كوپ تۇياقتان بۇعىپ-بۇعىپ قالعانداي. باقيدان بەرى تۇنىعى شايقالماي، كەڭ دالانىڭ ۇستىندە كولكىپ تۇرعان ءمولدىر اۋا تەڭىزدەي تەڭسەلىپ، الگىندەگى اينا جالتىر اشىقتىعىنان، مولدىرلىگىنەن ايرىلىپ، سۋ تۇبىندەي بۇلدىراپ، كەرى قاراي زۋ-زۋ اعىپ بارادى. قوڭىر جالداردىڭ باسىندا ءار جەر-ار جەردەن قىلتيعان وقشاۋ مولالار جەر مەن كوك تۇگەل دۇسىرلەپ كەتكەن سوڭ، مويىندارىن سوزا قاراپ، جاۋ قۋىپ بارا جاتقان قالىڭ قول دەۋگە قارۋلارىن كورمەي اڭىرىپ-اڭىرىپ تۇرادى دا، ءبىرازدان سوڭ بالانىڭ ويىنى سياقتى انشەيىن تاسىرلاق بىردەڭە عوي دەگەندەي كۇرت شوگىپ، قارا جونداردىڭ قالتارىسىنا تىعىلىپ بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الادى.
قالىڭ ءدۇسىر قارا جوننىڭ قاتقىل سازىن قارش-قارش شايناپ اعىزىپ كەلەدى. قاپتالدا تالاي قارا جال، قالىڭ بۇتا، اينا تاقىر، ادىر بەلدەر قالىپ بارادى. باعانا قىزەمشەك توبەدەن اتتانعاندا بەتەگە تۇبىندە بۇعىپ جاتقان جەل بۇلار شاپقاندا ورە تۇرىپ قارسى شاۋىپ، جەمە-جەمگە كەلگەندە تايقىپ كەتىپ، بۇيىردەن جالاپ، ساۋىردان سيپاپ، جاناي ءوتىپ جاتىر. تىپ-تىنىش جاتقان جەرلەرىنەن تۇلەن تۇرتكەندەي وسىنشا شابالاڭداپ جەلگە نە كورىنگەنىنە اتتار تۇسىنبەيدى، تىنىش دۇنيەنى وسىنشا بورلىكتىرىپ اتتارعا نە كورىنگەنىنە جەل تۇسىنە المايدى. اتتارعا جەلدىڭ بىرەسە ءوز جالىڭمەن ءوزىڭدى ساباپ، ومىراۋىنان تومپەشتەپ بىجا-تىجا بوپ، تۇلىنىن ءتۇتىپ دولدانعانى، بىرەسە تەرىڭدى ءسۇرتىپ، ەركەلەتە سيپاپ، استى-ۇستىڭە ءتۇسىپ جارەۋكەلەگەنى قىزىق؛ ال جەل بولسا وسى ءبىر قۇيىن قۋعان قاڭباقتاي بەت الدى قۇلا دۇزگە بەزىپ بارا جاتقان جۇپ-جۇمىر، اپ-اۋىر تاس ءتۇيىن اتتىڭ بىرەسە ساۋىرىن سيپاپ، بىرەسە باۋىرىن قىدىقتاپ، قاقپاقىل قىپ قاعىپ، قۇماردان شىققانشا ۇيپالاعانىنا ءماز. ال اناۋ اتتىڭ ۇستىندەگى تىستەنىپ، ەكى كوزىن وقشا قاداپ ەمىنىپ شاپقان ەكى اياقتى مەن سوناۋ ارتتا، كوگىلدىر بەلدەردىڭ استىندا، تۋ-تۋ الىستان جىرتىنىپ جاتقان كوپ ايقايعا نە كەرەك ەكەنىنەن كەڭ الەمدە بەتىمەن لاعىپ جۇرگەن جەل تۇگىلى اۋزىندا اۋىزدىق، باسىندا جۇگەنى بار جىلقىنىڭ ءوزى بەيحابار.
جۇيرىك ات ونە بويىن ايمالاپ جاتقان ساف اۋاعا، قىزدىڭ ورامالىنداي قالىقتاتىپ، كوككە كوتەرىپ بارا جاتقان سامال جەلگە، جان-جاعىنان تاسىرلاي شىققان كوپ دۇسىرگە كوڭىلى ءوسىپ كەلەدى. ول ءۇشىن وسىلاي شابا بەرگەننەن، مىناۋ كوك ءنىل اۋانىڭ كۇمىس تولقىنىنا كۇمپ-كۇمپ جۇزە بەرگەننەن اسقان باقىت جوق. وسىلاي قۇمارىنان شىققانشا شابادى-شابادى دا، سوسىن دەمىن باسىپ، وتىن وتتاپ، سۋىن سۋلاپ ورىسىنە كەتەدى. ارقاسى ەردەن بوساپ، باعانا وزدەرى شاۋىپ وتكەن شىلدەدەگى مارقانىڭ قۇيرىعىنداي دىرىلدەپ، قاقالىپ تۇرعان اجىرىقتى ويدا اسىر سالىپ جايىلادى. كۇرەك تىسىمەن قوزىنىڭ قۇيرىق مايىنداي ۇپ-ۇلپا اجىرىقتى كۇرت-كۇرت ورعاندا شيە تاتىعان اشقىلتىم ءدامى تاڭدايىن جالاپ، انتالاعان ۇلپا قىلتاناعى ەرنىن قىدىقتاپ، كۇرت-كۇرت ۇزىلگەن ءۇنى قۇلاعىنا كۇيدەي جاعادى. ءبىر ۋاقىتتا ونە بويىن جاس ءشوپتىڭ كۇشى كەرنەپ، تاڭدايى كەۋىپ، كوز الدىنداعى كوگىلدىر ساعىم قويۋلانعان كەزدە كولگە تارتادى. سىناپتاي جىلتىراپ جاتقان اق قايراڭ كولدىڭ، ساۋمال سۋىن اياعىمەن تورت-بەس تارپىپ جىبەرەدى دە، لاي كوتەرىلمەگەن اينا تۇنىق جەرىنە تۇمسىعىن سالىپ سىمىرە باستايدى. مۇنىڭ تاناۋىنىڭ استىندا جىبىر-جىبىر، جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ كول سۋى ەمەس، جەر مەن كوكتى تۇگەل الىپ الا شابىر اسپان جاتىر. اق قايراڭ كولدىڭ تۇبىنە توسەلگەن اق جىبەك جابۋداي اقشا بۇلتتى دا سۋمەن بىرگە جۇتىپ قويعىسى كەلگەندەي قانشا كەرەلەنىپ، ەمىنىپ ىشسە دە، اق قايراڭ كول تاۋسىلمايدى، اقشا بۇلت تا اق قايراڭنىڭ اراسىنان جىلت-جىلت سىعالاپ قاشىپ جەتكىزبەيدى. كولدەن قانىپ ءىشىپ، ەكى ءبۇيىرى سىزداپ، ىڭقىلداپ، ورىسكە قايتا شىعادى. ءبىراز تۇرىپ قارىنىن باسادى، سوسىن ءۇيىرىنىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، ارلى-بەرلى شاپقىلاپ توق تاراتادى. ول ءسۇيتىپ تۇياعىنىڭ قىشۋى قانعانشا شاپقاننان، قارنى تويعانشا وتتاپ، ءشولى تاراعانشا سۋ ىشكەننەن باسقا باقىت بار دەپ ويلامايدى. ول ءتۇس كورسە دە، تۇسىنە تۋىرىلعان ەبەلەك، ساۋمال كولدىڭ تۇبىندەگى اقشا بۇلت، ۇيىرلەستەرىنىڭ جىلت-جىلت ساۋىرى كىرەدى. ول ىزىڭداعان بوگەلەك ءوزىن شاقپاي اسىپ كەتسە دە قۋانادى، ۇستىندەگى جولاۋشىنىڭ بۇنىڭ ساۋىرىن ءدىر ەتكىزىپ شوشاڭ ەتىپ كوتەرىلگەن قامشىسى وسىپ وتپەي، باسەڭ تيسە دە قۋانادى.
ەكى اياقتىلاردىڭ تاقىمىنا قانشا تۇسسە دە، مىنەزدەرىنە ءالى تۇسىنگەن ەمەس. مىنە، ۇستىندەگى ەكى اياقتى تاقىمىن ۇستى-ۇستىنە قىسىپ، بۇنىڭ وكپەسىن سۋىرىپ اكەتەردەي تىپىرشىپ كەلەدى. ءتورت ورمە قامشىنىڭ وتكىر ءتىسى شوق باسقانداي قىپ وقتىن-وقتىن ساۋىرىن شاعىپ الادى. ءار جەر-ار جەردە كوتەرمەدە تۇرعاندار دا تۇسىنان وتكەندە قيقۋ ساپ، قامشىلارىن بۇلعاقتاتىپ، باقىرىپ-شاقىرىپ، ءبىر كوش جەرگە قۋىپ تاستايدى. الدىنا ءبىر ات شىعىپ كەتسە، ەكى اياقتى تاقىمىن قىسىپ، قامشىسىن شەلتەڭدەتىپ، ابدەن ابىگەرگە تۇسەدى. ال بۇل باسقا اتتاردىڭ الدىنا تۇسكەنمەن جانى جاي تاباتىن ءبارىبىر ول جوق، الدىڭدا كەتىپ بارا جاتقان جىلقىلاردىڭ ءبارىنىڭ الدىنا ءتۇس دەپ تەپكىلەيدى. بۇعان وسى شابىسى دا ۇنايدى. دال-دۇل جىرتىلعان ساف اۋا مەن ەكىلەنە سوققان قارسى جەل جانىنا مايداي جاعىپ بارادى. ال ۇستىندەگى ەكى اياقتىعا مۇنىڭ جانىنا نە جايلى ەكەنى ءتىپتى دە كەرەك ەمەس، وعان تەك ءوزىنىڭ دەگەنى بولسا بولدى. وعان تەك ءوزىنىڭ كوكسەگەنى كەرەك. ونىسىن مىناۋ جانىقتىرىپ ۇستى-ۇستىنە تەپكىلەگەن تاقىمى مەن جىلانداي شاعىپ-شاعىپ الاتىن جەكسۇرىن قامشىسىنان اڭعارىپ كەلەدى. ەكى اياقتى پاقىردىڭ ءوستىپ جانىعىپ-جانتالاسىپ ءجۇرىپ، تالاي تاماشا باقىتتى اڭداۋسىز قولىنان شىعارىپ الاتىنىن، كوڭىلىندە قاناعاتى بار ادامدارعا جارىق جالعاننىڭ راقاتى مەن ءلاززاتى قاشان دا مول بولعانىن، سونىڭ بارىنەن اشقاراق ءناپسىنىڭ ايتقانىنا ەرەم دەپ ايرىلىپ قالاتىنىن، سول اشقاراق ءناپسىنىڭ قىرسىعىنان تالاي ۇل قۇلعا، تالاي جىگەر قۇمعا اينالىپ جاتقانىن، ايتقاندى ىستەپ ايداعانعا جۇرەتىن ءتورت اياقتى ول تۇگىلى، بۇكىل دۇنيەدەگىنىڭ بارىنە كۇڭىندەي كىجىنىپ، توقالىنداي يەمدەنەتىن ەكى اياقتىلاردىڭ وزدەرى دە بىلمەي كۇن كەشىپ جاتقانىنا بەيشارا جانۋار قايدان ءتۇسىنسىن؛ الگى ءبىر قامشى دەگەن پالەسى ۇلپا سانىمنان تاعى ءبىر وسىپ الماسا ەكەن دەپ زارە-قۇتى قالماي بەزىپ كەلەدى.
دۇنيەنى توپان سۋ العانداي تاڭ اتقالى جان-جاعىنان سىناپتاي سۋسىپ جاتقان ءمولدىر اۋا، جارقىن الەم كەنەت قوي بالشىقتاي قوڭىر الا تارتىپ لايلانىپ كەتتى. قاپتالداعى ءدۇسىر ۇلعايىپ، وعان تاسىر-تۇسىر تاعى بىردەڭەلەردىڭ ءۇنى قوسىلدى. باجىلداق قارعىس، ويباي مەن قىم-قۋىت ايقاي-سۇرەن جونىنان مۇزداي تەر شىعارسا دا، سىر بەرمەي تارتىپ كەلەدى. مانادان بەرى كوز الدىندا اق جالىنداي الاۋلاپ كەلە جاتقان اق بوز ارعىماق قايدا كەتكەن؟ الدىنا جاڭا عانا تۇسكەن مىنا قۇلا ناعىپ اياعىن سۇيرەتىپ قالعان؟ قالىڭ اتتىڭ الدىنا بۇل شىعىپتى. سوڭىنداعى قيقۋ دا قويۋلانا ءتۇسىپتى. قاراقشى توبەدەن مانا ورالعان. ەندى الدىنداعى انا ءبىر نار قوسپاق جالدان ءارى اسسا بولدى، باعاناعى ۋ-شۋ حالىق تا كورىنەتىن شىعار. نار قوسپاق جالدىڭ بەرگى باۋىرىنداعى كۇن جاۋسا قاق تۇراتىن قوڭىر بىتپىلدىقتىڭ اراسىنان بەس-التى اتتى شىعا كەلدى. قاسقىر قۋىپ كەلە جاتقانداي قولدارىنداعى سويىلدارى نەسى؟ شىركىن، مىناۋ نار قوسپاق جالدان ءبىر اسسا، ار جاعىنان قىزەمشەك توبە دە كورىنەر ەدى، سوسىن مىناۋ قىم-قۋىت ايقاي-شۋدان دا، كوزىنە ۇرىپ كەلە جاتقان وتكىر جەلدەن دە، قوس وكپەسىن ەزىپ-جانشىپ بارا جاتقان تەپكىدەن دە قۇتىلار ەدى. قاپتالدان شاپقاندار بۇعان بەتتەپ كەلەدى. ارتىنداعى قيقۋدىڭ نە قيقۋ ەكەنىن بىلە الار ەمەس. مىنە، قاپتالداستى. الدىنا كولدەنەڭدەپ شىعا بەرگەن، بەتىن شۇبەرەكپەن تاڭىپ العان قۇبىجىق ادام وڭتايىنا ۇستاعان قارا سويىلدى سىلتەپ قالدى. بۇل بۇرىنعى قارقىنىمەن اعىپ ءوتتى، قارا سويىل بۇنىڭ ساۋىرىن جالاپ ءوتىپ، قامشىلار جاق قاپتالىنا قوڭىر تاقىردىڭ قوڭىن جىرتا دۇڭك ەتە ءتۇستى. سول ەكى ورتادا بوكسەسىنە اۋىر سوققى ءتيدى. قاپەلىمدە ەت قىزۋىمەن سىر بەرمەي تارتا بەردى.
قاپتالداسقاندار قالار ەمەس، ەندى ەكى جاعىنان دا بىردەي تاقىمداپ كەلەدى. ۇستىندەگى بايگە بالانىڭ اششى ويبايى شىقتى. بۇنىڭ جون ارقاسى ءدىر ەتە قالدى. سول ەكى ورتادا ازىرەيىلدەي قارا شوقپار كوزىنە تاعى ءبىر كورىنىپ، قۇلاق شەكەسىنەن سالىپ ءوتتى، ول قيراڭ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. تاڭ اتقالى كوز الدىن كومىپ كەلە جاتقان قوڭىر الا قويمالجىڭ قاق ايرىلىپ، باعاناعى جارىق اسپان قاق توبەسىنەن ءبىر جارق ەتتى دە، ارتىنشا ءبىر جىپ-جىلى قارا قويمالجىڭ تۇمشالادى. ول وزىنە نەگە سويىل تيگەنىن، مىناۋ الامان-اسىر ايقاي-سۇرەڭنىڭ سوڭى نەمەن تىنارىن، بۇل ولگەن سوڭ ەكى رۋلى ەلدىڭ ىشىنە قان قاتىپ، ءبىرىن-بىرى وقتى كوزدەرىمەن اتىسىپ وتەرىن، مىناۋ قارا شەكەسىنەن باستاپ قاپتاپ جايىلىپ كەلە جاتقان اۋىر ءزىلدىڭ اتى اجال ەكەنىن - ەشتەڭەنى بىلگەن جوق، الگىندە عانا سوڭىندا كەلە جاتقان تاسىر-تۇسىر ءبىر ءتۇرلى الىستاپ كەتكەن سياقتى بولدى دا، كەنەت جىم-جىرت تىنىپ قالدى؛ قورقىراپ ءبىر ءىش تارتتى. ونە بويىندا مانادان بەرى اسىر سالىپ كەلە جاتقان تەنتەك قان قۇلاق شەكەسىندەگى جارانىڭ اۋزىنا قاراي جاپا-تارماعاي اعىپ بارادى، ءبىراق ەسەڭگىرەپ قالعان ساناسى ول قىزىل سۇيىقتىڭ دا تامشىلاپ-تامشىلاپ تاۋسىلارىن سەزۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي ءسونىپ بارا جاتتى.
ءوزىنىڭ وبالىنا وسىنشا قالىپ، ادامدارعا نە كورىنگەنىنە تۇسىنە الماي تاعى ءبىر جانۋار ءولىم قۇشتى.
قاشان نار قوسپاق جالدان توپىرلاي شىققان كوپ جىلقىنىڭ تۇر-تۇستەرى انىق بايقالعانشا بايگە توبەنىڭ باسىندا تۇرعان حالىقتا دا ەس قالمادى. اتتار تاس ءتۇيىن بوپ شوعىرلانىپ الىپتى. وقشاۋ، دارا شىققان ەشقايسىسى جوق. انە نار قوسپاق جالدان تومەن قۇلاپ، ءالى قۋراماي ءنارى بويىنداعى قالىڭ اجىرىقتان ايدىن كولدەي اق ايراندانىپ كورىنەتىن تاقىر ويعا ءتۇستى. بايگە اتتاردىڭ ەكى قاپتالىنان ەمىنە شاپقان اتتىلار بىرتە-بىرتە قالا بەردى. بايگە اتتار ەندى-ەندى سارالاندى. كوتەرمەشىلەر مەن قۋعىنشىلار جىك اجىراتقاندا بارىپ ارعىماقتاردىڭ ۇزىن ىرعاسى بەلگىلى بولدى. بايگەگە شاپقان اتتاردىڭ قاراسى ماناعىدان كورى ازداۋ سياقتى. شاماسى التى-جەتى اتتىڭ كەيىندە قارا ءۇزىپ قالعان ءتۇرى بار. جۇرت نار قوسپاق جالعا قانشا تەسىلىپ قاراعانمەن كەيىندە كەلە جاتقان اتتاردى كورە المادى. اتتار بايگە توبەگە جاقىنداپ كەلىپ قالدى. ەندى اركىم ءوز اتىن انىق اجىراتا باستادى. ەڭ الدىمەن، بايسالدىڭ داۋسى شىعىپ كەتتى. بايگەگە قوسىلعان اتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اق شاڭقانى سونىڭ اق بوزى ەدى. مانا ءاپ دەگەندە سۋىرىلىپ العا شىققان-دى، جۇرتتىڭ بايگە الادى دەپ كوپ ءباس تىككەن اتى دا سول بولاتىن. ەندى مىنە، قاراقشىعا جاقىنداپ قالعان قالىڭ توپتىڭ ىشىنەن ول كورىنبەيدى. ونىمەن قۇيرىق تىستەسە كەتكەن قۇلا قاسقا ات تا كوزگە تۇسپەي ءتۇر. ازىرگە بايگە باسىندا - دۇكەنشى شۇرەننىڭ كۇرەڭ قاسقاسى. ءبىراق و دا سوڭىنداعى اتتاردان قارا ءۇزىپ كەتە الماپتى. جۇرت گۋىلدەسە جونەلدى. سول ەكى ورتادا بايگە توبەگە وڭمەندەپ كەلىپ قالعان ءتاستۇيىن شوعىردىڭ ىشىنەن ءبىر سۇمەڭ بۋرىلى سۋىرىلىپ ىلگەرى شىقتى دا، كۇرەڭ قاسقامەن قاپتالسا بەردى. جۇرتتىڭ قيقۋى كوبەيگەن سايىن شابىستى تۇزەي ءتۇستى. انە، كۇرەڭ قاسقادان قۇرىق بويى وزدى. ات قوسقان بايلار بۇل كىمنىڭ جىلقىسى دەپ بىر-بىرىنە قارايدى، جۇرتتىڭ ءبارى اڭ-تاڭ. اتبەگىلەر دە پالەن كۇننىڭ ىشىندە كەرمە باسىنا سان-ساپات بارىپ جۇرسە دە، تاپ بۇ جىلقى كوزدەرىنە ىلىكپەپتى. مىنە، نە دە بولسا بايگە توبەگە دارالانىپ كەلىپ قالدى. سول ارادا قالىڭ توپتىڭ ارت جاعىنان: «كورىندى مە؟ كورىندى مە؟» — دەگەن داۋىس شىقتى. جۇرت جالت قارادى. تاڭ اتقالى نار قوسپاق جالعا تەلمىرە-تەلمىرە جالىعىپ كەتكەن سوڭ، باعانا: «ءاي، قىزىڭدى ۇرايىندار، اقىرى ءبىر شىعارسىڭدار!» - دەپ قولىن ءبىر سىلتەپ، ەتەكتەگى اۋىلعا قىمىز ىشۋگە كەتكەن ەسەن ەكەن. اۋىل سىرتىنان قيقۋ شىققان سوڭ و دا ەلپەڭدەپ سالىپ كەلەدى. جۇرت تاعى دا كۇلدى. ەسەن اق تەر-كوك تەرگە ءتۇسىپ، توبەنىڭ باسىنا شىعا كەلىپ ەدى، مارەگە قۇرىق تاستام جەرگە كەلگەن بۋرىل اتىن كوردى. تىماعىن اسپانعا اتىپ، ايقايلاپ جىبەردى. اڭىرىپ تۇرعان حالىق سوندا بارىپ ەسىن جيىپ، سەڭ سوققانداي تەڭسەلىپ كەتتى. جۇرت جاپا-تارماعاي بۋرىل اتقا قاراي لاپ قويدى. قاراقشىعا ەكىنشى بوپ جەتكەن كۇرەڭ قاسقا كەلگەن بويىندا ۇشىپ ءتۇستى. دۇكەنشى شۇرەن ويبايىن سالىپ، قاسىنا بارسا، بەلدىك تارتپاسى شاپ ەتىنە بەس ەلى كىرىپ كەتكەن، الدەكىم مانا تارتپاسىن ءىشى-باۋىرىن ارقا ومىرتقاسىنا جابىستىرىپ جىبەرەتىندەي قىپ، تىم قاتتى تارتىپتى؛ ۇزاق جولدا دەمى تاۋسىلعان جانۋار اۋزىنان اق كوبىگى اقتارىلىپ، بايگە توبەنىڭ باسىنا جەتە سۇلادى. قاراقشىعا ورالعان اتتاردىڭ ىشىنەن ءوز جىلقىسىن كورە الماعان اۋىلدار ءمان-جايعا ەندى ءتۇسىنىپ ويبايعا باستى. بايگە توبەنىڭ باسى ۋ دا-دۋ.
تاڭ اتقالى كوك جورعا اتتىڭ ۇستىندە شالقايىپ وتىرىپ، سوناۋ نار قوسپاق جالعا ماناۋراي قاراعان بالپان باي، قاپەلىمدە نە بولىپ قالعانىنا تۇسىنە قويمادى. قازىلاردى ىزدەپ ەدى، ولار سوناۋ وپىر-توپىر جۇرتتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ، كوزىنە تۇسپەدى. الدەنەگە ەنتەلەسكەن جۇرتتىڭ سوڭىنان بۇ دا بارىپ ەدى، ەشتەڭە كورە المادى. سول ەكى ورتادا جاڭا بايگەدەن وزىپ كەلگەن بۋرىل اتتى جەتەلەپ قازىلار شىقتى، سوڭدارىنا ەسىرىك ەسەن ەرىپتى، جاپىرىق بوركىمەن ماڭدايىن وڭدى-سولدى سۇيكەي بەرەدى. بۋرىل اتتىڭ تىزگىنى قازىلاردا، ەسىرىك ەسەن قىل قۇيرىقتىڭ ۇشىنان ۋىستاپ ۇستاپ، ءشوپىتىپ-شوپىتىپ ءسۇيىپ قويادى. بالپان باي مىنا بۋرىل اتتى كورگەن. قارا شەكپەن جابۋى بار، ىلعي اۋىلدىڭ شەتىندە جاڭعىز قاڭتارۋلى تۇرۋشى ەدى. قازىلار بۇعان قاراپ بىردەڭە دەيدى. نە دەپ تۇرعاندارىنا تۇسىنسە نە دەيسىڭ! جۇرت ازان-قازان، ەستىرتپەيدى. بىرەۋلەر اتتارىنا ءمىنىپ، سوناۋ كوز ۇشىنداعى نار قوسپاق جالدارعا قاراي شاۋىپ الا جونەلدى. اسانباي حازىرەت قاسىنا جاقىنداپ، تىزگىنىنەن ۇستادى، قوينىنان قۇران شىعارىپ كورسەتتى. بالپان باي الدەنەگە جۇرەگى سۋىلداپ، كوز الدىنا قان شاۋىپ، جان-دارمەن كوك جورعانىڭ جالىنا ەڭكەيدى. سوسىن قايتىپ توڭىرەكتە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن بىلگەن جوق.
قارا بۋالدىر قاپىرىق مۇناردىڭ ورتاسىندا ۇزاق جاتتى. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ اۋىلدى دۇرلىكتىرگەن ازان-قازان جىلاۋدان باسىن كوتەرىپ الدى. اجار وتىرعان اق ۇيدە ايەلدەر داۋىس ەتىپ جاتىر. بايگە توبەنىڭ باسىنداعى توپىر تاراعان. ەكى توبەنىڭ ورتاسىنداعى قاسقا جىرانىڭ بويىنان قازۋلى كوردەي ارانىن اشىپ جەر وشاقتار قاراۋىتادى. كولەڭكەدە كىلەم ۇستىنە جاتقان بۇنىڭ قاسىندا ءبىر توپ اقساقال ۇركەردەي بوپ ۇرپيىسە قالىپتى. اناداي جەردە قاقپا شەكپەن جاپقان بۋرىل اتىنىڭ قىل شىلبىرىن ۇستاپ ەسەن تۇر. ەسىرىك نەمەنىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا...
You Might Also Like
-
ميترالدى قاقپاقشا پرولاپسى (مقپ) — سيستولا كەزىندە ميترالدى قاقپاقشالار جارماسىنىڭ سول جۇرەكشەگە قاراي قايىرىلۋى، كوتەرىلۋى؛ الايدا، مقپ تۇسىنىگىنە ميترالدى قاقپاقشانىڭ كەز كەلگەن قايىرىلۋى ە...
-
قازاقستاندىق وقۋشى قىزدارعا مەكتەپتە قىسقا يۋبكا كيىپ، كەۋدەسىن اشىپ جۇرۋگە، سونداي-اق، اشەكەي بۇيىم تاعۋعا تىيىم سالىنۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى حابار 24 ارناسى حابارلايدى.
