InfoHub Logo

№16 كوللەدجى
جاراتىلىستانۋ–ماتەماتيكا پاندەرى ادىستەمەلىك بىرلەستىگى
ورىنداعان: ەسيركەپ مەيىرجان سابيت ۇلى ​ج-56 توپ ستۋدەتى  

                                                                                  

مازمۇنى
اننوتاسيا

كىرىسپە
بوردىڭ شىعۋ تاريحى، قاسيەتتەرى، قولدانىلۋى

ءى.نەگىزگى ءبولىم
1. بوردىڭ فيزيكو-حيميالىق قاسيەتتەرىن تاجىريبە جولىمەن انىقتاۋ
2.تاجىريبە ءبولىمى بويىنشا قورىتىندى 

II.مەكتەپ بورىنىڭ مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىقتارىنا اسەرى
1-قوسىمشا. دارىگەردەن الىنعان مالىمەت

قورىتىندى
ادەبيەتتەر ءتىزىمى

اننوتاسيا

قازىرگى تاڭدا بالالاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە تىنىس الۋ جولدارىنىڭ اۋرۋلارى كەزدەسەدى. بۇنداي بالالارعا بوردان تارالاتىن ۇنتاقتان زيان كەلەتىنى بەلگىلى. ساباقتا بوردى قانشالىقتى قولداناتىنىمىز بەلگىسىز. كۇندەلىكتى قولىمىزعا ۇستاپ جۇرگەن بوردىڭ ادام اعزاسىنا قانداي اسەرى بار ەكەن دەگەن ويمەن، ونىڭ ادامعا تيگىزەر حيميالىق اسەرىن بىلگىم كەلدى. ءبىز بولاشاق ەلىمىزدىڭ جاستارىمىز، سوندىقتان دا دەنىمىزدىڭ ساۋ بولعانىن قالايمىز. 

جۇمىس ءۇش بولىمنەن تۇرادى: كىرىسپە، نەگىزگى ءبولىم، قورىتىندى.

ماقساتى: مەكتەپ بورىنىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن حيميالىق، فيزيكالىق قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ.

وزەكتىلىگى: مەكتەپتەردە قولدانىپ جۇرگەن بوردىڭ قۇرامىنداعى زاتتاردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن زياندى اسەرى بولعاندىقتان، ستۋدەنتتەردىڭ دەنساۋلىقتارى نا الاڭداۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر. 
ماسەلە تۋىنداپ جۇرگەنىمەن كوللەدجىمىزدە زەرتتەلمەگەن، سول سەبەپتەن دە، دارىگەردەن تىنىسالۋ جولدارىمەن اۋىراتىن بالالاردى انىقتاپ، ساۋالنامالار الۋ ارقىلى زەرتتەۋ جۇمىسىن قولعا الۋ.

كىرىسپە
مەكتەپتىڭ نەگىزى ءبىلىم بەرەتىن كوزى-مەكتەپ بورى ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم. تالاي جىلداردان بەرى بور مەن تاقتانىڭ ارقاسىندا ءبىلىم الىپ جاتقان ادامدار قانشاما. الايدا زامان وزگەرىپ جاتىر، مەكتەپتىڭ ماتەريالدىق بازاسى جاڭارۋ ۇستىندە،تاقتا مەن بوردىڭ كەلەشەكتە قاجەتى دە بولمايتىن شىعار.زاماناۋي كەزەڭدە عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامىپ،قارىشتاپ جاتقانىندا ەلىمىز ىلگەرى،جاڭاشا قادامداۋدا. قازىرگى مەكتەپتەردە ينتەراكتيۆتى، ماركەرلى تاقتالار شىعىپ جاتىر. ارينە بۇنداي تاقتالار ءار سىنىپتا تۇرسا يگى ەدى. 
وقۋشىلار مەكتەپكە دەنساۋلىقتارىن جاقسارتۋ ماقساتىندا كەلەدى. بالالاردى كوپشىلىگىندە تىنىس الۋ جولدارىنىڭ اۋرۋلارى كەزدەسەدى. بۇنداي بالالارعا بوردان تارالاتىن ۇنتاقتان زيان كەلەتىنى بەلگىلى. بور تاقتانىڭ بەتىندە سىزىقتار قالدىرادى، اراسىندا ۇساق تاستارى بار، كوزگە كورىنىپ تۇرادى. جازعاننان كەيىن ۇساتىلىپ شاشىلادى، ادامنىڭ كيىمىنە، قولىنا جابىسادى. بوردان قولدىڭ تەرىسى قۇرعاپ، قاتايادى، شاڭىنان تىنىس الۋ قيىندايدى.
بوردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن اسەرى تۋرالى مۇعالىمدەردەن ساۋالناما جۇرگىزىلدى. 
دارىگەرمەن كەڭەسۋ وتكىزىلدى. بوردىڭ ادام اعزاسىنا حيميالىق اسەرى باعالاندى.
سوندىقتان دا مەكتەپ بورىنىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن حيميالىق قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ ماقساتى بولدى. 

تۋىنداعان ماسەلە: ساپاسى تومەن مەكتەپ بورىنىڭ مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلار ءۇشىن تيگىزەتىن حيميالىق اسەرىنەن ءتۇرلى اۋرۋلار تۋىنداۋى مۇمكىن.

زەرتتەلەتىن جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى: بوردىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن حيميالىق اسەرى
ماقساتى: مەكتەپ بورىنىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن حيميالىق قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ.
مىندەتتەرى: 
1. مەكتەپ بورىنىڭ شىعۋ تاريحى، ونىڭ قاسيەتتەرى جانە قولدانىلۋى جونىندە اقپارات جيناۋ.
2. مەكتەپ بورىنىڭ حيميالىق قۇرامىن انىقتاۋ، ساندىق جانە ساپالىق جاعىن تاجىريبە جۇزىندە زەرتتەۋ، ونى قانشالىقتى قولدانۋعا بولاتىنىنا تالداۋ جاساۋ، باسقا مەكتەپ بورىمەن سالىستىرۋ.
3. مەكتەپ بورىنىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن اسەرى جايىندا مۇعالىمدەرمەن الەۋمەتتىك ساۋالناما جۇرگىزۋ.
4. مەكتەپ دارىگەرىمەن كەزدەسۋ،تىنىس الۋ جولدارىمەن اۋىراتىن وقۋشىلار جونىندە مالىمەت الۋ.
5. مەكتەپ بورىنىڭ اعزاعا تيگىزەتىن اسەرىنە تالداۋ جاساۋ.

جۇمىس بارىسىندا زەرتتەۋدىڭ تومەندەگىدەي ادىس-تاسىلدەر قولدانىلدى: 
- قاجەتتى مالىمەتتەردى كىتاپحاناداعى وقۋلىقتان،ينتەرنەتتەن ىزدەۋ، تالداۋ جاساۋ؛
- حيميالىق تاجىريبە؛
- كوللەدج دارىگەرىمەن كەزدەسۋ.

بوردىڭ شىعۋ تاريحى، قاسيەتتەرى، قولدانىلۋى

بور - كوككوليتو-فوريدتەر دەپ اتالاتىن پلانكتوندى تەڭىز بالدىرلارىنا ءتان كالسيتتى قاڭقالار ەسەبىنەن قالىپتاسقان اق ءتۇستى شوگىندى تاۋ جىنىسى، جۇمساق جانە ۇساقتالعىش. سۋدا ەرىمەيدى.
نەگىزىنەن بوردىڭ حيميالىق قۇرامىندا كالسيي كاربوناتى مەن ماگنيي كاربوناتىنىڭ ازداعان مولشەرى مەن مەتالل وكسيدتەرى دە كەزدەسەدى. كۆارستىڭ ۇساق تۇيىرشىكتەرى مەن تەڭىز اعزالارىنىڭ قالدىقتارىنان جينالعان ميكروسكوپيالىق كالسيتتىڭ پسيەۆدومورفوزى بار. تاقتاعا جازىپ جۇرگەن بوردىڭ قۇرامىندا تەڭىز جالعاناياقتارىنىڭ قاڭقالارىنان تۇرادى. تەڭىز جالعاناياقتارىنىڭ ولگەن قاڭقالارى تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردىڭ تۇبىندە شوگىندى بولىپ، جينالادى. مىڭداعان،ميلليونداعان جىلدار بويى جينالعان ۇيىندىلەردەن اكتى،بورلى تاۋلار قالىپتاسادى. بۇل تاۋلار سۋدان بيىكتەپ قۇرعاق جەردە تاۋ جىنىستارىن تۇزەدى. 
جۇزدەگەن جىلدار بويى بوردى ادامدار ءتۇرلى ماقساتتا قولدانىپ كەلەدى. مەكتەپتە قولدانىپ جۇرگەن بورلار ۇساتىلىپ قالماۋى ءۇشىن،بايلانىستىرۋشى قوسپالار قوسىلادى. بوياۋلار قوسىپ،ءتۇرلى-تۇستى بورلار دا الۋعا بولادى. 
بور — بورلى قاعاز جاساۋدا قاجەتتى ءونىم،ساپالى باسپا قاعازدارىن شىعارعاندا قولدانادى. ۇساق بور اقتاۋ جۇمىستارىنا، قابىرعا، توبەلەردى اكتەۋدە پايدالانادى. اعاش دىندەرىن قورعاۋ ءۇشىن قولدانادى. 
بوردى بوياۋ ونەركاسىبىندە، اعارتۋ جۇمىستارىنا، رەزەڭكە، قاعاز، قانت جاساعاندا پايدالانادى. قانت ونەركاسىبىندە قانت قىزىلشاسىنىڭ ءتۇسىن اعارتۋ ءۇشىن، سىرىڭكە ونەركاسىبىنىڭ دە قاجەتتى ءونىمى رەتىندە جاراتادى. پوليپروپيلەن جانە پوليەتيلەن وندىرگەندە قوسىمشا زات رەتىندە قولدانادى. ادام اعزاسىنا كالسيي ەلەمەنتى بار،جەتىسپەگەن جاعدايدا تاعامعا قوسىمشا تاماق رەتىندە ۇسىنادى.
بوردى شىنى ونەركاسىبىندە،شىنىنى قايناتۋ كەزىندە قوسادى. حيميالىق اسەرلەرگە قارسى قاسيەتى بار بولعاندىقتان ونى كەڭىنەن قولدانادى.

ءى نەگىزگى ءبولىم

بوردىڭ فيزيكو-حيميالىق قاسيەتتەرىن تاجىريبە جولىمەن انىقتاۋ.
اقپارات جيناۋ بارىسىندا كەلەسى كورسەتكىشتەر انىقتالدى: 
•    ءتۇسى؛
•    ۇگىلگىشتىگى؛
•    بىلعاعىشتىعى ؛
•    قاتتىلىعى. 
«بوردىڭ نەگىزگى ساپالىق كورسەتكىشتەرى» كەستەسى
-    سىناما الىنعان جەر
-    ءتۇسى
-    ۇگىلگىشتىگى
-    بىلعاعىشتىعى
-    قاتتىلىعى

زەرتتەۋگە الىنعان مەكتەپتەر مەن ناتيجەلەرى
دارىن  مەكتەپ-ينتەرنات
اق
ورتاشا
ورتاشا
جوعارى

№1 م.اۋەزوۆ  اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەپ
اق
ورتاشا
ورتاشا
جوعارى

شاردارا ورتا مەكتەپ ليسەيى 
اق
ورتاشا
ورتاشا
جوعارى

م.گوركيي ورتا مەكتەبى
اقشىل سۇر
ورتاشا
جوعارى
ورتاشا

حيميالىق قۇرامى %: 
85-98 CaCO3 0،2-0،3 MgO 0،5-0،6 SiO2 0،2-0،4 Al2O3 
0،02-0،7 FeO + Fe2O3 

فيزيكالىق قاسيەتتەرى: 
تىعىزدىعى 2،70 – 2،72گ/سم؛ سالماعى 1،42- 1،56 گ/سم؛ ىلعالدىلىعى 30-33%

مەكتەپ بورىنا ساپالىق تالداۋ جاساۋ
بوردىڭ نەگىزگى قۇرامىنا كالسيي كاربوناتى كىرەدى. تابيعي بوردىڭ قۇرامىندا ەشقانداي قوسپالار بولمايدى. قولدانىلىپ جۇرگەن بورلاردىڭ قۇرامىندا كراحمال، عانىش (گيپس) سياقتى بايلانىستىرعىش زاتتارى بولادى. 
ال، مەكتەپ بورىن دايىنداعاندا قۇرامىنا قانداي بايلانىستىرعىش زاتتاردى قوسقانىن ءبىلۋ ءۇشىن، تاجىريبە جۇزىندە دالەلدەپ، ساپالىق رەاكسيا ءجۇرىزىلدى. 

پراكتيكالىق جۇمىس «بوردى ساپالىق تالداۋ»
قاجەتتى قۇرال-جابدىقتار: 1)ميكروسكوپ؛ 2)زاتتىق شىنى؛ 3)تامشۋىر؛ 4)ساقيناسى بار لابوراتوريالىق تۇرعى؛ 5)سۇزگىش؛ 6)تىعىنى بار گاز جيناعىش قۇرال؛ 7)كارلەن كەلىشە،كەلسابىمەن؛ 8)حيميالىق ستاكان؛ 9)سىناۋىقتار؛ 10)سۇزگى قاعازى؛ 11)شىنى تاياقشالار؛ 12)مەكتەپ بورىنىڭ ۇلگىلەرى؛ 13)ديستيلدەنگەن سۋ؛ 14)اكتى سۋ؛ 15)تۇز قىشقىلى (سۇيىلت.)؛ 16)قاسىق؛ 17)سپيرتشام؛ 18)سىرىڭكە؛ 19)قىسقىش؛ 20)يودتىڭ سپيرتتەگى ەرىتىندىسى. 

كاربونات - انيونداردى (سو32-)انىقتاۋ.
سىناۋىققا ۇساقتالعان بوردى سالىپ،ۇستىنە ازداعان مولشەردە HCl تۇز قىشقىلىن قۇيامىز.تەز ارادا سىناۋىقتى تىعىنى بار گاز وتكىزگىش قۇرالعا بەكىتىلەدى. قۇرالدىڭ ءبىر ۇشىن 2-3 مل اك سۋى بار سىناۋىققا جىبەرەمىز. بىرنەشە مينۋت باقىلايمىز،ەگەر اك سۋىندا كومىرقىشقىل گازىنىڭ كوپىرشىكتەرى پايدا بولسا،اك سۋى لايلانىپ كەتەدى.تاجىريبە ارقىلى بوردىڭ قۇرامىناداعى كاربونات – انيوندى (سو32-) انىقتايمىز.

كراحمالدى انىقتاۋ. كراحمالدى انىقتاۋ ءۇشىن بوردى سپيرتشامنىڭ جالىنىنا ۇستايمىز. بوردىڭ قۇرامىنداعى كومىرسۋدى (كراحمالدى) انىقتايمىز (كومىرسۋلاردى قىزدىرعان كەزدە كومىرلەنەدى). كراحمالدىڭ ساپاسىن انىقتاعاندا يود ەرىتىندىسىن دە قولدانۋعا بولادى. زەرتتەلەتىن بوردىڭ تۇيىرشىكتەرىنە 2-3 تامشى يود ەرىتىندىسىن تامىزامىز.يود ەرىتىندىسىنىڭ اسەرىنەن ءتۇسى كوك تۇسكە بويالۋ كەرەك.

عانىشقا ميكروكريستاللدىق رەاكسيا جۇرگىزۋ.
ميكروكريستاللدىق رەاكسيا ارقىلى قۇرامىنداعى عانىش ءتارىزدى بايلانىستىرعىش زاتتاردى انىقتاۋعا بولادى. زەرتتەلەتىن ءار سىنامادان 1 گراممنان الىپ، كەلىدە ۇساقتاپ، 2 مل ديستيلدەنگەن سۋ قۇيىپ،شىنى تاياقشامەن ارالاستىرامىز. الىنعان ەرىتىندىنى سۇزگى قاعازىنان وتكىزىپ، ءسۇزىپ الۋ كەرەك. الىنعان ءسۇزىندىنى وتقا قويىپ،سۋىن بۋلاندىرىپ، كريسستاللدارىن الامىز.
دايىن پرەپاراتتى ميكروسكوپپەن قاراۋ ارقىلى (ەگەر بوردىڭ قۇرامىندا عانىش بولسا، پىشىندەرى ينە ءتارىزدى) عانىشتىڭ كريسستاللدارىنىڭ وسكەنىن كورۋگە بولادى. 

كالسيي كاتيوندارىن انىقتاۋ (سا2+). 
بوردىڭ قۇرامىنداعى كالسيي كاتيوندارىن انىقتاۋ ءۇشىن بوردىڭ ۇساق تۇيىرلەرىن الىپ،سپيرتشامنىڭ جالىنىنا ۇستايمىز. قۇرامىندا كالسيي كاتيوندارى بولسا جالىننىڭ ءتۇسى قىزىل-قىزعىلت تۇسكە بويالۋ كەرەك.

تاجىريبە ءبولىمى بويىنشا قورىتىندى

الىنعان ناتيجەلەردى كەستەگە تۇسىرەمىز. زەرتتەۋگە 4 مەكتەپتەن سىناما الىنعان بولاتىن.

كاربونات - انيونداردى (سو32-انىقتاۋ
كراحمالدى انىقتاۋ
عانىشتى انىقتاۋ
كالسيا كاتيوندارىن انىقتاۋ (سا2+).

دارىن  مەكتەپ-ينتەرنات 
بار 
قارايدى،
كوك ءتۇس 
ينە ءتارىزدى كريسستاللدار 
قىزىل-قىزعىلت 

№1 م.اۋەزوۆ  اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەپ
بار 
قارايدى،
كوك ءتۇس 
ينە ءتارىزدى كريسستاللدار 
قىزىل-قىزعىلت 

شاردارا ورتا مەكتەپ ليسەيى 
بار 
قارايدى،
كوك ءتۇس 
ينە ءتارىزدى كريسستاللدار 
قىزىل-قىزعىلت 

م.گوركيي ورتا مەكتەبى
بار 
قارايدى،
كوك ءتۇس 
ينە ءتارىزدى كريسستاللدار 
قىزىل-قىزعىلت 

زەرتتەۋ كەزەڭى بويىنشا قورىتىندى

الىنعان ءار مەكتەپتىڭ سىنامالارىنىڭ قۇرامى زەرتتەلدى. ناقتى دالەلدەمەلەر ارقىلى تاجىريبە جۇرگىزىلدى.
كاربونات - انيونداردى (سو32-)انىقتاۋ بارىسىندا ناقتى ناتيجە كورسەتىلدى. بوردىڭ قۇرامىنداعى كالسيي كاربوناتى تۇز قىشقىلىمەن انىقتالادى. (كومىرقىشقىل گازىنىڭ بولىنۋىنەن اك سۋى لايلانادى). جاسالىنعان تاجىريبەنى حيميالىق رەاكسيا تەڭدەۋىمەن ورنەكتەدىك. تەڭدەۋ يون الماسۋ رەاكسياسىمەن جۇرگىزىلدى.
ساسو3 + 2HCl → ساCl2 + سو2↑ + ن2و
سو32- + 2ن+ → سو2↑ + ن2و
سو2 + سا(ون)2 → ساسو3↓ + ن2و
ناتيجەسىندە 4 سىنامادا دا كاربونات انيوندارىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتتى.

كراحمالدى انىقتاۋ. 
كراحمالدى انىقتاۋدىڭ 2 ءادىسى بار:
1. بور وتقا ءبىراز ۋاقىت قىزدىرىلعاندا، ول قارايىپ كەتتى، ياعني ونىڭ قۇرامىندا كراحمالدىڭ بارى انىقتالدى ،سەبەبى كومىرسۋلاردى قىزدىرعان كەزدە كومىرلەنەدى.
2. كراحمالدىڭ ساپاسىن انىقتاۋ ءۇشىن يود ەرىتىندىسى قولدانىلدى. زەرتتەلەتىن بوردىڭ تۇيىرشىكتەرىنە 2-3 تامشى يود ەرىتىندىسىن تامىزعاندا، بوردىڭ ءتۇسى كوگەردى. دەمەك كراحمالدىڭ بارىن دالەلدەدى.
4 سىنامادا دا كراحمالدىڭ مولشەرى بار ەكەنىن دالەلدەندى. 

عانىشتى انىقتاۋ. 
عانىشتى انىقتاۋدا ميكروكريستاللدىق رەاكسيا جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە ينە ءتارىزدى كريسستاللدار 4 سىنامادا دا كەزدەستى، دەمەك عانىشتىڭ بارىن دالەلدەيدى. 
زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي حيميالىق قوسپالار بار، سوندىقتان دا شامادان تىس كوپ پايدالانۋعا بولمايدى.

مەكتەپ بورىنىڭ مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىقتارىنا اسەرى
ادامنىڭ باستى بايلىعى - دەنساۋلىق ەكەنىن بىلەمىز. دەنساۋلىقتى ساقتاۋدىڭ قانداي جولدارى بار ەكەنى دە ايتىلىپ ءجۇر، دەگەنمەن دە وسى ماسەلە بۇكىل دۇنيە جۇزىندە قارالىپ جاتقانمەن دە، شەشىمى بولماي جاتقان سياقتى. ءار سالادا قىزمەت ەتىپ جاتقان ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى مەن ءبىلىم الۋشىلاردىڭ دا، قوعامداعى بارلىق ادامداردىڭ دەنساۋلىق جايىندا قوزعالاتىن ماسەلەلەرى از ەمەس. 
قازىرگى تاڭدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ كوپشىلىگىندە اللەرگيا، برونحيالدى دەمىكپە، جۇرەك-قان تامىرلارىنىڭ اۋرۋلارى بەلەڭ الىپ بارا جاتقانداي. جاڭا دۇنيە ەسىگىن اشقان جاس بالادان ەڭكەيگەن قاريالارعا دەيىن وسىنداي اۋرۋلارمەن زارداپ شەگىپ جاتقاندارى قانشاما. 
ءبىزدىڭ قاراستىرىپ وتىرعان ماسەلەمىز دە، مەكتەپ بورىنىڭ دەنساۋلىققا تيگىزەتىن اسەرى بولعاندىقتان، دەنساۋلىق جايىندا ءسوز قوزعاپ وتىرمىز. مەكتەپكە العاش بارعان بالا ەڭ العاش بوردى ۇستاپ، پايدالانۋدى ۇيرەنەدى. مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ دا جوعارعى وقۋ ورنىندارىندا دا وسى بورمەن جۇمىس جاسايدى. ستاتيستيكاعا جۇگىنەتىن بولساق ادامنىڭ شامامەن ءومىر سۇرەتىن ۋاقىتىن 75 جىل دەپ ەسەپتەسە، بالا 6 جاستان-17 جاسقا دەيىن مەكتەپتە 11 جىل وقيدى. جوعارى وقۋ ورىنىندا كەم دەگەندە 6 جىل، كەيبىرەۋى ارى قاراي جالعاستىرىپ جاتادى. ال ۇستازدىق جولدى جالعاستىراتىندار زەينەتكە شىققانشا مەكتەپتا جۇمىس جاسايدى. كەم دەگەندا 40 جىل. جالپى ەسەپتەسەك 57-60 جىلداي مەكتەپتە بوردى پايدالانامىز.
مەكتەپ بورى تالاي جىلداردان بەرى ءبىلىمنىڭ نەگىزگى كوزى رەتىندە پايدالانىلىپ كەلە جاتقانىن بىلەمىز، بور مەن تاقتانىڭ ارقاسىندا قانشاما عالىمدار، زيالى قاۋىمدار دا شىعىپ جاتىر، ايتسەدە زامانىمىز جاڭارىپ جاتىر، قازىرگى كەزدەگى وقۋشىنىڭ دا ءمۇعالىمنىڭ دە دەنساۋلىعى قۋاناتىن جاعدايدا ەمەس، اۋانىڭ قۇرامىنىڭ وزگەرۋىنەن بە، حيميالىق زاتتاردىڭ كوپتەپ شاشىلۋىنان با، ەكولوگيالىق ماسەلەلەر تۋىنداپ جاتادى، سوندىقتان دا كوپشىلىگى تىنىس الۋ جولدارىنىڭ اۋرۋىمەن ءجيى ۇشىراسىپ جاتادى. ءبىز ەگەر بوردى ارى قاراي جالعاستىرىپ پايدالاناتىن بولساق، بولاشاق ۇرپاقتارىمىز قانداي بولار دەپ ويعا باتاسىڭ. سوندا مىنانداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى مەكتەپتە جۇمىس اتقاراتىنداردىڭ دەنساۋلىقتارى، وقۋشىلاردىڭ بولاشاعى الاڭداتار ماسەلەنى تۋىنداتادى.
مەكتەپ بورىن ەكولوگيالىق جاعىنان تازا، ءقاۋىپسىز دەپ قولدانۋعا بەرەدى،دەگەنمەن دە، قولدانۋ بارىسىندا ونىڭ شاڭىن جۇتامىز، قولىمىزدى بىلعايمىز، كەيبىر وقۋشىلاردىڭ جەپ جۇرگەنىن دە كورەمىز. ال ونىڭ قۇرامىندا اك، عانىش، كراحمال، پۆا، بف، كازەين جەلىمدەرى، بوياعىش ءتارىزدى قانشاما حيميالىق زاتتار بار، اعزاعا زياندى دەپ ايتۋعا بولادى. 
بارلىق دالەلدەمەلەردى، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى ەسكەرە وتىرىپ، مەكتەپ بورىنىڭ قانشالىقتى اسەرى بار ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىسى ارى قاراي جالعاستىرىلدى.
1-قوسىمشا. دارىگەردەن الىنعان مالىمەت
مەكتەپ بورىنىڭ ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەردىڭ دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى زيان كەلتىرەتىنى جايىندا بىرنەشە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ادام اعزاسىنا قانشالىقتى زيان ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن مەكتەپ دارىگەرىمەن كەزدەسۋ بولدى.
دارىگەردىڭ ايتۋى بويىنشا مەكتەپ بورىن كوپ پايدالانۋعا بولمايدى، اسىرەسە تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن بالالارعا بار بوردى شامادان تىس كوپ پايدالانۋ زياندى. 

ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز:
كوللەدج مۇعالىمدەرىنە ايتارىمىز، مەكتەپ بورىنان تۋىندايتىن كەرى اسەردى ازايتۋ ءۇشىن كەڭەستەر ايتقىمىز كەلەدى:
1. جۇمىس كەزىندە بوردى پايدالانعان سوڭ، قولدى جۇمسارتاتىن سابىنمەن ۇنەمى جۋىپ وتىرۋ؛ 
2. قولدى جۇمسارتاتىن جاقپا مايدى ءجيى پايدالانۋ؛
3. تاقتانى تەك ىلعالدى شۇبەرەكپەن تازارتىپ،جۋۋ؛
4. تاقتا سۇرتەتىن شۇبەرەكتى ءار سۇرتكەن سايىن جۋىپ تازارتىپ وتىرۋ؛
5. تاقتانىڭ شۇبەرەگىن ءجيى اۋىستىرىپ وتىرۋ.

قورىتىندى
مەكتەپ بورى - ونىڭ قۇرامىندا اك، عانىش (گيپس)، كراحمال، پۆا، بف، كازەين جەلىمدەرى، بوياعىش ءتارىزدى قانشاما حيميالىق زاتتارى، اعزاعا زياندى.
زەرتتەلگەن بوردىڭ ۇلگىلەرىنىڭ قۇرامىندا كالسيي كاربوناتىنىڭ 40 تان 80%-عا دەيىن عانىش (گيپس) بار. سىرتقى ءتۇر-تۇسى بىردەي بولعانىمەن، زەرتتەي كەلە حيميالىق قۇرامىنداعى قوسپالارىندا ايىرماشىلىق بار ەكەنىن بايقادىق.
اقپاراتتاردى جيناستىرۋ كەزىندە بور تۋرالى ماعلۇماتتار الىندى. مەكتەپ بورىن زيانى جوق، ەكولوگيالىق تازا، قولدانىلۋعا بولاتىن زات رەتىندە پايدالانعانىمەن دە قۇرامىنداعى كوپتەگەن زياندى زاتتارىن انىقتاي وتىرىپ، تيگىزەتىن بىرنەشە زيانى بار ەكەنىن، ونىڭ وقۋشىلارعا، مۇعالىمدەر  ءۇشىن دە كەرى اسەرىنىڭ بار ەكەنىن بىلدىك. كەيبىر وقۋشىلار بوردى جازىپ قانا قويماي، ونى جەيتىنىن دە بىلەمىز، دەگەنمەندە قازىرگى بورلاردىڭ قۇرامىندا جەلىم تارىزدەس زاتتار، گيپس، كراحمال، اكتى زاتتار بار ەكەنىن كوپشىلىگى بىلە بەرمەيدى.
اسىرەسە وقۋشىلار دەنساۋلىقتارىن تۇزەپ جاتقاندا، وسىنداي ۇساق-تۇيەك ىسپەتتەس زاتتاردى دا قولدانۋدىڭ پايداسى مەن زيانى جونىندە بىلگەندەرى ءجون دەپ بىلەمىن. قازىرگى الەمدەگى بولىپ جاتقان،ءبىلىم سالاسىنداعى جاڭا وزگەرىستەرمەن بىرگە، وسىنداي ماسەلەلەردى دە باسشىلارىمىز قاراستىرسا ەكەن دەپ ويلايمىن. سوندا عانا ەلىمىزدە دەنى ساۋ ۇرپاقتار ونىپ-وسەر ەدى.
قازىرگى مەكتەپتەردە ينتەراكتيۆتى، ماركەرلى تاقتالار شىعىپ جاتىر. ارينە بۇنداي تاقتالار ءار سىنىپتا تۇرسا يگى ەدى. ءبىزدىڭ مەكتەپتە 13 سىنىپ بولمەسى بار، ال ينتەراكتيۆتى تاقتا تورتەۋ، قالعان سىنىپتار مەكتەپ بورىن پايدالانادى.
ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز دا وسى بوردىڭ ورنىن باساتىن ماركەرلى، ينتەراكتيۆتى تاقتالار ءار سىنىپ بولمەسىندە بولسا، كەز-كەلگەن وقۋشىنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپسىز بولار ەدى. زەرتتەۋ جۇرگىزۋ مەن ءۇشىن قىزىقتى بولعانىمەن، حيميانىڭ قىر-سىرىن ءبىلدىم، ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقاسىندا جوسپار قۇرۋدى، ناقتى ناتيجە جاساۋدى ۇيرەندىم. بارلىق تاجىريبەنىڭ قورىتىندىسىن ماتەماتيكالىق مالىمەتتەرگە جۇگىنە وتىرىپ، قورىتىندى جاسالىندى. 

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. حيميا بەز فورمۋل. / ا.ا. كارسوۆا،1954،93-بەت.
2. وقۋشى انىقتاماسى./م.س.ساۋلەبەكوۆا،224-225-بەت.
3. وقۋشى انىقتاماسى./ م.س.ساۋلەبەكوۆا،2-كىتاپ،220-221-بەت.
4. سپراۆوچنيك شكولنيكا. حيميا / سوست. م. كرەمەنچۋگسكايا، س. ۆاسيليەۆ. م.: فيلولوگ، 1995. 380-بەت
5 .ب.ا.ۆۆەدەنسكيي.بولشايا سوۆەتسكايا ەنسيكلوپەديا./  ب.ا.ۆۆەدەنسكيي؛ -1954.2 باسىلىمى.93-بەت.
6 .يا پوزنايۋ مير: دەتسكايا ەنسيكلوپەديا: حيميا / اۆت.-سوست. ل.ا.  ساۆينا. – م.است، 1995. – 448 بەت.

---