InfoHub Logo

№16 كوللەدجى
جاراتىلىستانۋ–ماتەماتيكا پاندەرى ادىستەمەلىك بىرلەستىگى
ورىنداعان: ايتباي ەرجىگىت اسكەر ۇلى ج-56 توپ ستۋدەتى  

مازمۇنى

I.    كىرىسپە
1. قىمىز – سۋسىن

II. نەگىزگى ءبولىم
2.1 تاريحقا كوز جۇگىرتسەك....
2.2 قىمىزدىڭ ماڭىزدىلىعى ونىڭ دايىنداۋ پروسەستەرى
2.3  قىمىزدىڭ حيميالىق قۇرامى

III. قورىتىندى.
مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قىمىزدى پايدالانۋى (الەۋمەتتىك ساۋالناما).
ءىV. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزبەسى
 
 
اننوتاسيا

عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى:
سۋسىن رەتىندە قىمىزدىڭ تاعامدىق قور قاتارىندا الاتىن ورنىن، قۇرامداس بولىكتەرىن انىقتاۋ ءادىسىن ۇيرەنە وتىرىپ، تۇرلەرىن، قۇرامى مەن قاسيەتتەرى بويىنشا سالىستىرۋ، ەكسپەريمەنت جاساۋ، ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن اسەرىن ءبىلۋ.
بولجام: قىمىزدىڭ قۇرامىن، قاسيەتتەرىن زەرتەۋ ارقىلى مەكتەپ ەكسپەريمەنتتەرىن جەتىلدىرۋگە ىقپال ەتەتىن جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر قاراستىرىلدى.
زەرتتەۋ كەزەڭدەرى:
1-كەزەڭ - زەرتتەۋ تاقىرىبىن تابۋ، ادەبيەتتەرمەن تانىسۋ جانە ماتەريالدار جيناقتاۋ؛
2-كەزەڭ - ەكسپەريمەنتتى جوبالاۋ؛
3-كەزەڭ - جيناقتالعان ماتەريالدى سۇرىپتاپ، نەگىزگى ماقساتتى اشۋعا جۇمىستانۋ؛
4-كەزەڭ - ەكسپەريمەنت جاساپ، جۇمىستى جۇيەلەۋ، راسىمدەۋ، قورىتىندىلاۋ، جازۋ.

زەرتتەۋ ءادىسى: زەرتتەۋدە جيناقتاۋ، سارالاۋ، ادەبي-عىلىمي تالداۋ، حيميا لابوراتورياسىندا قۇرامىنداعى زاتتارعا ساپالىق رەاكسيا جاساۋ ادىستەرى باسشىلىققا الىندى.
زەرتتەۋ جاڭالىعى مەن زەرتتەۋ دارەجەسى:
زەرتتەۋ ناتيجەسى: سۋسىن تۋرالى پايدالى قاجەتتى تاريحي جانە عىلىمي سيپاتتاعى دەرەكتەردى ەنگىزە وتىرىپ، ادام ورگانيزمىنە پايدالى اسەرلەرىنە زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى.

قورىتىندى: دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ تاريحىندا جانە كۇندەلىكتى ومىردە ەرەكشە ورىن الاتىن قىمىز، قىمىز ءىشۋ، سۋسىندى ازىرلەۋ ادىستەرى جانە سوعان بايلىنىستى راسىمدەردى زەرتتەي كەلە ادام ورگانيزمىنە اسەرىن بايىپتاۋ.

كىرىسپە

قىمىز – بيەنىڭ سۇتىنەن دايىندالاتىن دەنساۋلىققا شيپالى ءارى جۇعىمدى سۋسىن. قىمىز قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى داستارقان ءدامىنىڭ ءبىرى. سارى قىمىز دەرتكە شيپا، دەنەگە كۇش. قىمىز نەگىزىنەن جىلقى تەرىسىنەن تىگىلىپ، ابدەن – توبىلعى ءتۇتىنىنىڭ ىسى سىڭگەن سابادا نە بولماسا اعاش كۇبىدە اشىتىلادى. قىمىزدىڭ اشىتقىسى «قور» دەپ اتالادى. داكەگە تۇيگەن قوردى ساباعا نە كۇبىگە سالىپ، ونىڭ ۇستىنە ءبىر شەلەكتەي جاڭا ساۋعان سالقىن ساۋمالدى قۇيىپ، ىدىستىڭ سىرتىن جىلىلاپ وراپ تاستايدى. قور ەزىلىپ ساۋمالعا تەگىس تاراعاندا ساۋمالدىڭ ءدامى قىشقىلدانادى. ءسويتىپ، جاڭا قور جاسالادى. جاڭا قوردىڭ ۇستىنە سالقىنداتىلعان (ايتپەسە قىمىز ءىرىپ كەتەدى) ساۋمالدى قۇيىپ، ءار جولى ساۋمال قۇيىلعان سايىن پىسپەكپەن جارتى ساعاتتاي ءپىسىپ ارالاستىرىپ وتىرادى. قىمىز اشىتىلاتىن ىدىستىڭ ىشىنە قويدىڭ ءسۇر قۇيرىعىن نە بولماسا جىلقىنىڭ ءسۇر قازىسى مەن سەمىز جاياسىن سالىپ جىبەرسە، قىمىز مايلى ءارى جۇمساق بولادى. ادەتتە قىمىزدىڭ وزىنەن دە ماي شىعادى. ول ماي قارالتقىمدانىپ، قىمىزدىڭ بەتىندە قالقىپ جۇرەدى. ىڭىردە پىسىلگەن قىمىزدى جىلىلاپ قىمتاپ قويىپ، كەلەسى كۇنى بيەنىڭ باس ساۋىمى ساۋىلىپ بولعاننان كەيىن عانا قوتارادى. سابا مەن كۇبىنى ەڭ كەمى اپتاسىنا ءبىر رەت ابدەن جۋىپ، كەپتىرۋ، ەڭ كەمى ءبىر رەت ىستاپ وتىرۋ قاجەت. دەر كەزىندە تازارتىپ، ىستالماعان ىدىس وڭەزدەنىپ، قىمىزدان «ەسكى» ءدام شىعىپ تۇرادى. قىمىزدان ءبىر كۇنگە جەتەرلىك مولشەردە قوتارىپ العاننان كەيىن، ونىڭ ورنىنا قايتا ساۋمال قۇيىلادى. بۇل پروسەسس بيە اعىتىلعانعا دەيىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى. قىمىز قوتارعاندا ىدىستىڭ تۇبىنە جەتەرلىك مولشەردە قور قالۋعا ءتيىس. قىمىز دايىنداۋ شەبەرلىگىنە، ءسۇتتىڭ تەگىنە، ۋاقىت مەزگىلىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. وسىعان وراي ونىڭ اتالۋى دا الۋان ءتۇرلى.

ونىڭ ەن باستىلارى تومەندەگىلەر:
ۋىز قىمىز – بيەنى العاش بايلاعاندا اشىتىلاتىن قىمىز. مۇنى بيە باۋ دەپ تە ايتادى.
بال قىمىز - ابدەن پىسىلگەن جانە بويىنا جىلقىنىڭ نە قويدىڭ مايى سىڭگەن باپتى جۇمساق قىمىز. مۇنداي قىمىزدىڭ ءوڭى ادەتتەگى قىمىزدان كورى سارى ءارى قويۋ بولادى.
بەستى قىمىز - ءتورت ءتۇن اسىپ، اشۋى مەيلىنشە جەتكەن قىمىز.
دونەن قىمىز - ءۇش تۇنەگەننەن كەيىن قوتارىلاتىن، مەيلىنشە اشۋى جەتكەن قىمىز.
جۋاس قىمىز - ۇستىنە ساۋمال قوسىپ جۇمسارتىلعان قىمىز. قىمىز اسا اشىپ كەتكەنشە ىشۋگە قولايلى بولۋ ءۇشىن وسىلاي ىستەيدى.
قۇنان قىمىز - ەكى تۇنەگەننەن كەيىن عانا قوتارىلاتىن قىمىز. بۇل تۇنەمە قىمىزعا قاراعاندا كۇشتى بولادى. 
قىسىراق قىمىز -  ءبىرىنشى رەت قۇلىندانعان قۋلىق بيەنىڭ سۇتىنەن اشىتىلاتىن قىمىز. قۋلىق بيەنىڭ ءسۇتى جىلدا ساۋىلىپ جۇرگەن سارى قارىن ماما بيەلەردىڭ سۇتىنە قاراعاندا الدە قايدا قۋاتتى بولادى. قىسىراق قىمىزدى ادەتتە «تۋ قىمىز» دەپ ايتادى.
قىسىردىڭ قىمىزى- بيە اعىتىلىپ كەتكەن كەيىن، جەم، ءشوبى دايىن ادامدار قىسىر بيەلەردى ىرىكتەپ الىپ قالىپ، قىستا قولدا ۇستاپ ساۋادى. سوندىقتان، بۇل قىمىزدى «قىسىردىڭ قىمىزى» دەيدى.
سارى قىمىز - ءشوپ ءپىسىپ، بيەنىڭ ءسۇتى قويىلعان كەزدە اشىتىلاتىن قىمىز. بۇل جازدى كۇنگى قىمىزعا قاراعاندا قويۋ ءارى ءوڭى سارى بولادى.
سىرگە جيار قىمىز - بيە اعىتىلار كەزدەگى ەڭ سوڭعى قىمىز. بيە العاش بايلانىپ، ۋىز قىمىز ىشەردە ءبىر توي بولسا، بيە اعىتىلىپ، سىرگە جيار قىمىزدى ىشەردە تاعى ءبىر توي بولادى.
تۇنەمە قىمىز - ەسكى قىمىزدىڭ ۇستىنە ساۋمال قۇيىلىپ، كەلەسى كۇنى (تاعى ءبىر كۇن اسقاننان كەيىن) قوتارىلعان قىمىز.
قورىقتىق (تاسقورىقتىق) – تەك قانا قوي — ەشكىنىڭ سۇتىنەن قويشىلار ورىستە جۇرگەندە ءپىسىرىپ ىشەتىن تاماق. اعاش توستاققا نە ساپتى-اياققا ساۋىپ قوي سۇتىنە وتقا ابدەن قىزدىرىلعان مالتا تاستى بىر-بىرلەپ سالىپ وتىرادى. شيكى ءسۇت 2-3 مينۋتتا قايناپ، پىسەدى.

قىمىزدىڭ ءدامىن كەلتىرىپ جانە كۇشەيتۋ ءۇشىن قوسىلاتىن زاتتار:

* كەپكەن ءسۇر قازى
* قويدىڭ ەتى
* قويدىڭ قۇيرىعى 
* قالامپىر
* كۇشالا
* كوك قىلشا 
* جىلقىنىڭ توبىعى
* قانت 
* بال
* مەيىز 
* كەپتىرىلگەن ورىك
* قۇيما كۇمىس (جامبى)
* قىمىزدىڭ اشىتقىسى:
* ۇيىتقى 
* قور
* قورابا 
* ەرىم
* تۇز سىڭگەن جىلقىنىڭ جاياسى 
* اشىعان نان
* اشىعان بيداي كوجە 
* جىلقىنىڭ جاق سۇيەگى
* جىلقىنىڭ ورتان جىلىگىنىڭ باسى (پىسىرىلگەن) 
* سابانى ىستايتىن زاتتار:
* توبىلعى
* قايىڭنىڭ قابىعى

زەرتتەۋ ءبولىمى
حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءبىلىم مەن تاربيەلەر جيىنتىعى – عۇمىر بويى جيناقتالعان تاجىريبەلەردىڭ قورىتىندىسى. وندا تالاي عاسىرلار سۇزگىسىنەن وتكەن ۇعىمدار، تۇسىنىكتەر، پايىمدار جاتىر. مادەني مۇرالار ۋاقىت وزىپ، قوعام دامىعان سايىن ەكشەلەنىپ، جاڭارىپ جاڭا مازمۇنعا يە بولادى. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارى ادامزات بالاسىنىڭ قول جەتكىزگەن دانا پىكىرلەرى مەن اسىل ويلارىنا، تاجىريبەلىك تۇجىرىمىنا وتە باي. مادەني مۇرالاردىڭ تاربيەلىك ءمانى ءارقاشان دا ءنار بەرىپ بايىتىپ وتىراتىن قۋاتىمەن بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ التىن جەمىسى بولىپ وتىر.
كوشپەلى ەلدىڭ بارلىق تىرشىلىك بولىمىسى تابيعاتتا جانە تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ وتىرادى. ۇلى دالادا كوشپەلى ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن ولار ءوز مەكەن ەتكەن كەڭىستىكتىڭ بارشا ءقادىر قاسيەتىن تانىپ، ءبىلىپ جانە سول كەڭىستىكتەگى قۇبىلىستاردى ۋاقىتىمەن زەردەلەۋگە، تەڭەستىرۋگە، پايىمداۋعا ماشىقتاندى. ەرتەدەگى قازاق حالقى قورشاعان ورتانى ءبىر – بىرىنەن وقشاۋ تۇرعان زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ رەتسىز جيىنتىعى ەمەس، تۇتاستاي بايلانىستى بىرلىكتەگى دۇنيە دەپ تانىدى، تابيعاتتاعى زاتتار ونداعى جۇرەتىن قۇبىلىستاردان تۇراتىندىعىن پايىمدادى. تابيعات تۋرالى قازاق حالقىندا ونىڭ كەڭىستىكتەگى ۋاقىتتىق مولشەرى جاعىنان بىركەلكى جانە جالپى زاڭدىلىقتارى بار ەكەنىن، ونداعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ماڭگى ءارى شەكسىز ەكەندىگى بويىنشا دۇنيەتانىم قالىپتاستى. تاريحي زەرتتەۋلەر تاس داۋىردەن بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ارعى ۇرپاقتارىنىڭ مالمەن، ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەيدى. قازاقتار قورشاعان ورتادا دامۋ، وزگەرۋ، قوزعالۋ، باسقا زاتتارعا اينالۋ، ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتقاندىعىن، ولاردىڭ وزىنە ءتان زاڭدىلىقتارىنىڭ بار ەكەنىن ەرتەدەن – اق سەزگەنى انىق. مىسالى اعاش جانىپ كۇلگە اينالادى، ءسۇت اشىپ، ايرانعا اينالادى، قايناپ تۇرعان سۋ تاعام قۇرامىن وزگەرتىپ پىسىرەدى. بۇنداي قۇبىلىستاردىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق عىلىمداردىڭ زەرتتەپ دالەلدەنگەندىگىنە دەيىن ەسكى تانىم قالىپتاسقان بولاتىن.
ەرتەدەن كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا قازاق وتە قوناقجاي حالىق. داستارحانى مال ونىمدەرى مەن ءسۇت ونىمدەرىمەن كومكەرىلگەن. ءتورت تۇلىك مالدىڭ سۇتىنەن ءار ءتۇرلى ءتاتتى، ءدامدى تاعامدار ازىرلەپ، داستارحان بايلىعىن ارتتىرا تۇسكەن. قازاق حالقى كوشپەلى ءومىر سۇرگەندىكتەن تۇتىناتىن ىدىستارى كوبىنەسە تەمىردەن، اعاشتان، تەرىدەن جاسالىپ، ويۋ- ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنگەن. اسىرەسە ءسۇت تاعامدارىن ساقتاۋ مەن دايىنداۋدا باسقا ۇلتقا قاراعاندا قازاق حالقى وتە شەبەرلىك تانىتقان. 
تۇركى حالىقتارى ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋشى ل.پ.پوتاپوۆ بىلاي دەپ جازعان: «قىمىزدى ويلاپ تاپقان – كوشپەندىلەر، سەبەبى ناعىز كوشپەندى تۇرمىس شىدامدى دا، جۇرىسكە مىقتى جىلقى وسىرۋمەن بايلانىستى بولدى. كوشپەندى تۇرمىستا بۇل جاڭالىققا تاپ بولۋ استە قيىن ەمەس ەدى. ساۋىپ الىنعان بيە ءسۇتىن تەرى ىدىسقا قۇيىپ (سابا – ا.ت.)، كوشىپ جۇرگەندە ىستىق كۇندە شايقالعان ءسۇت وزىنەن-وزى قىمىزعا اينالعان. شايقالعان ءسۇتتى ءىشىپ كورگەن كوشپەندى ءشولىن قاندىرىپ، جان سارايىن اشىپ، دەنساۋلىعىن نىعايتىپ، كوڭىلىن كوتەرگەنىن بايقاعان. ولار ءسويتىپ قىمىز جاساۋدىڭ ادىستەرىن جەتىلدىرە بەرگەن… نەگىزىندە قازاقتاردا قىمىز اشىتۋدىڭ وسى كونە ءادىسى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان، قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن قىمىزدى تەرى ىدىستاردا ساقتايدى جانە ۇزاق كوشتە تەرى ىدىستا ۇنەمى ءبىرقالىپتى شايقالىپ، كوبىكتەنىپ تۇرعان قىمىز ەڭ ءدامدى دەپ سانالادى».

«قىمىزمۇرىندىق» مەرەكەسى
كوكتەم كەلىپ، تىرشىلىك جاڭا ءبىر تۇرگە ەنىپ، تابيعات بۋسانعان شاقتا قىستىڭ قىسپاعىنان شىعىپ، اۋزى اققا تيگەن حالىق وسى ءبىر كەزەڭدى ەرەكشە توي دۋمانعا اينالدىراتىن. جەر كوكتەپ جايلاۋعا شىققان جۇرتشىلىق بيە بايلاپ، قىمىز اشىتىپ، بۇكىل اۋىل بولىپ تويلايدى. بيە ساۋىلىپ، سابا قىمىزعا تولعان ساتتە العاشقى سۋسىننان بارشا جۇرتشىلىق اۋىز ءتيىپ، بۇل جيىن قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسىنە ۇلاساتىن. قىمىزمۇرىندىق – ناۋرىز، سابانتوي سەكىلدى قازاقتىڭ كونە مەرەكەلەرىنىڭ ءبىرى. الايدا كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسى تۇگىلى، قازاق ءوزىنىڭ ءتول سۋسىنى قىمىزدى ۇمىتا باستاعان جوق پا؟! وعان تاريح بەتتەرى كۋا بولا الماق.
«قىمىزمۇرىندىق» مەرەكەسى سالتاناتتى تۇردە تويلاندى. قىمىزمۇرىندىق مەيرامىن شارتتى تۇردە ەكىگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى – بيە بايلار. ەل جايلاۋعا كوشكەن سوڭ ساۋىلاتىن بيەلەردى بولە باستايدى. اۋىل اقساقالدارى ءوزارا كەڭەسىپ، بۇل ىسكە ەرەكشە دەن قويادى، جەلىلەردى تارتقىزدىرادى، اساۋ بيەلەردى ۇستاۋ ءۇشىن جىگىتتەردى دايىنداعان. ال ايەلدەر جاعى بولسا، سابالار مەن كونەكتەردى جۋىپ، جەلىگە كەپتىرۋدىڭ قامىنا كىرىسەتىن بولعان. وسىلايشا جىگىتتەر جەلىنىڭ ءجىبىن تارتىپ، قازىقتارىن قاعىپ، توقپاقتارىن سايلاعان. ساسكەگە جاقىنداعاندا اۋىل ادامدارى جەلىنىڭ باسىنا جينالىپ، قۇلىنداردى ۇستاپ، جەلىگە بايلاي باستايدى. قۇلىنداردى بايلاپ بولعان سوڭ، ايەلدەر مەن قىزدار جەلى باسىنا پىسكەن ەت، قۇرت، ىرىمشىك، تاعى باسقا تاعامدار اكەلەدى. بارلىعى وتىرىپ، تاماق ىشكەن.
كوپشىلىك بىر-بىرىنە «بايلار كوبەيسىن!» دەپ تىلەكتەر ايتقان. جەلىگە، ايعىردىڭ جالى مەن ساۋىرىنا سارى ماي جاعادى. مۇنى «بيە بايلار» دەپ اتايدى. بيە بايلاردان سوڭ قىمىز اشىتۋعا ۇلاسادى. اشىتقىسى بارلار كۇندەلىكتى ساۋمالدى بىر-بىرىنە قوسىپ، قىمىزمۇرىندىققا دايىندالادى. اشىتقىنى «ۇيىتقى» نەمەسە «قور» دەپ اتايدى.
سان جىلدار تاريحى بار مەرەكەمىزدىڭ اتالىپ وتۋىنە وبلىستىق مۇسىلمان ايەلدەر ليگاسىنداعى اجەلەرىمىزدىڭ ەڭبەگى زور. ءداستۇرىمىزدى جاڭعىرتىپ، ۇرپاق جادىندا ساقتاتۋ، قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسىن قايتادان ورتامىزعا اكەلۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماقساتى. وبلىستىق مۇسىلمان ايەلدەر ليگاسىنىڭ ءتورايىمى زارا قوجاحمەتوۆا:
ءبىز، "قىمىزمۇرىندىق” مەرەكەسىن جىلىنا ءبىر رەت وتكىزىپ كەلە جاتىرمىز، جىلدا ايتۋلى مەرەكەگە اۋدان، اۋىل تۇرعىندارى ات سالىساتىن. بيىل ءسال وزگەرىس جاسادىق. ەندى ءار اۋىلدىق ەلدى – مەكەندەر اتالمىش مەرەكەمىزدى وزدەرى كەزەك – كەزەك اتاپ وتەتىن بولدى. بۇگىنگى قالامىزداعى بۇل مەرەكە ءداستۇرلى مەرەكەمىزدىڭ باستاۋى بولماق، — دەدى. سونىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعىن تىلەپ، مەملەكەتىمىز قۋاتتى بولسىن دەگەن اق تىلەگىن جەتكىزدى. 
شىنىمەندە وسىندا كەرەمەت جازدىڭ جىلى شىرايلى كۇندەرى كەلەتىن قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسىنىڭ قاسيەتى ەرەكشە. حالقىمىز قىستىڭ قىتىمىر كۇندەرىن ارتقا تاستاپ، ۇزىن سارىدان دا ءوتىپ، اۋزىنىڭ اققا تيگەن شاراپاتى مول ۋاقىتى. قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسىن تويلاۋعا جينالعان بۇقارا سانى دا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي. جينالعاندار اراسىندا قارتتارىمىزدان باستاپ، ءتاي – ءتاي باسقان بۇلدىرشىندەرىمىزدە بولدى. قاشاندا توي تويلاۋدى ۇناتاتىن كوپشىلىك ءسىز-بىز دەسىپ سىيلاسىپ، ساپىرىلعان قىمىزدان سۋسىنداپ، اجەلەردىڭ اق باۋىرساعىنان ءدام تاتىستى. ورتالىق باقتا ۇلتتىق ناقىشتىڭ كورىنىسى بايقالىپ، ءان شىرقالىپ، بي بيلەنىپ، ۇلتتىق ويىندار وينالىپ، ونەرپاز قىز – جىگىتتەر مەرەكەنىڭ كوركىن قىزدىرا ءتۇستى. 
ءبىزدى قۋانتقان ءبىر ءجايت — ول كىشكەنتاي جاس ءوسپىرىم ۇلدارىمىز بەن قىزدارىمىزدىڭ ۇلتتىق كيىم كيىپ، قازاقشا تامىلجىتا ءان سالۋى بولدى. 
— حالقىمىزدىڭ وسىنداي كەرەمەت مەرەكەسى بار ەكەندىگىن وسى باستان باستاپ سەزىنە بەرسىن دەگەن نيەتپەن نەمەرەلەرىمىزدى ءداستۇرلى مەرەكەمىزگە ارنايى ەرتىپ كەلدىك-، دەيدى اق جاۋلىقتى اجەلەر. كوپشىلىكتىڭ كوركىن اشىپ، ۇلتتىمىزدىڭ ءيىسىن سەزدىرىپ، ۇلتتىق كيىم بويلارىنا جاراسىپ جۇرگەن وسكەلەڭ ۇرپاقتى سوزگە تارتقانىمىزدا، ولار "قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسىن اجەلەرىمىزبەن بىرگە تويلاۋعا كەلدىك”-، دەيدى زور ماقتانىشپەن. 
قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسىنىڭ سوڭىندا جينالعان قاۋىم "اۋزىمىزدان اق، باسىمىزدان ب ا ق كەتپەسىن” — دەگەن لەبىزدەرىن ايتىسىپ، كوتەرىڭكى كوڭىل – كۇيمەن ۇيلەرىنە تارقاستى.

قىمىزدىڭ ماڭىزدىلىعى ونىڭ دايىنداۋ پروسەستەرى
قىمىز- بيەنىڭ اشىعان ءسۇتى. قىمىزدى اشىتىپ باپتاۋ وتە كۇردەلى پروسەسس. قازاقتار قىمىزدى كوبىنەسە جىلقى تەرىسىنەن جاسالعان سابادا، تورسىقتا نەمەسە مەتەن شەلەكتەردە اشىتادى. قىمىزدىڭ ساپاسى تىكەلەي ونى پىسىرۋگە بايلانىستى. ساباعا 100 ليتردەن استام، تورسىقتارعا 10-20 ل، ال شەلەكتەرگە 30-40 ل قىمىز كەتەدى.
قىمىزدى دايىنداۋ تەحنولوگياسىمەن قاتار قىمىز ءسوزىنىڭ وتە كونەدەن كەلە جاتقانىنا دالەل ەۋرازيانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندەگى شاراپ اتاۋلارى: «حەمۋس»، «گمىز»، «گىمزا» – قىمىز سوزىنەن شىققانى الدەقاشان دالەلدەنگەن.
«ولار بيە ءسۇتىن اعاش استاۋلاردا ءپىسىپ، بەتىن قالقىپ الادى، بەتىندەگى قالقىماسى ەڭ جاقسى دەپ سانالادى. ونى اسا قادىرلەيدى، قۇپيا ساقتايدى». گەرودوتتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن «بەتىن قالقىپ الادى» دەگەنى جاڭا ساۋىلعان بيە ءسۇتىن ساباعا قوسىپ، قىمىزدى قۇيىپ الۋ پروسەسىن ايتقانى بولۋ كەرەك. گەرودوت تۇسىنداعى، ياعني وسىدان 25 عاسىر بۇرىن كۇبىدە نە سابادا قىمىز ءپىسۋ مەن كۇبىدە ءسۇت ءپىسىپ، ماي الۋ ءتاسىلى قازىرگى قازاق، قىرعىزدا سول باياعى قالپىندا ساقتالعان.
قىمىزدىڭ ماڭىزدىلىعى ونىڭ دايىندالۋ پروسەستەرىنە تىكەلەي بايلانىستى، سوعان از-كەم توقتالا كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز. قىمىز دايىندايتىن بۇرىنعى اجەلەر مەن اپالاردى كوبىرەك ساعىناسىڭ. ولار بيە ءسۇتىن ساۋىپ بولعاننان كەيىن كەرەگەگە ءىلۋلى تۇرعان ساباعا نەمەسە مەسكە قۇيادى. سودان كەيىن ارنايى پىسپەك ارقىلى ابدەن ءيىن قاندىرا پىسكىلەيدى. سابا تاي تەرىسىنەن جاسالادى. ونىڭ سىيىمدىلىعى ليتردەن جوعارى. ودان شاعىنداۋ سەركە تەرىسىنەن جاسالعان مەسكەگە جيىرما ليترگە جۋىق قىمىز قۇيىلادى. بۇل الدىمەن ىستالىپ، وڭدەلىپ بىرنەشە مارتە تازارتىلىپ دايىندالعان قازاقتىڭ ءداستۇرلى، قىمىز ءۇشىن جاراتىلعان ىدىستارى. ونىڭ بۇرىشىندا پۇشپاعى بار. قىمىزدى ادەتتە، وسى پۇشپاقتىڭ بايلامىن شەشىپ، ۇلكەن اعاش ىدىسقا قۇيىپ الىپ، اعاش وجاۋمەن ساپىرىپ، كەلگەن قوناق-تارعا اعاش توستاعان ارقىلى ءدام تاتقىزادى. بۇل ىدىستاردان ىشىلگەن قىمىزدىڭ ءدامى تاڭدايدان كوپكە دەيىن كەتپەيدى.
قىمىز – بيەنىڭ سۇتىنەن دايىندالاتىن دەنساۋلىققا شيپالى ءارى جۇعىمدى سۋسىن.  قىمىز قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى داستارقان ءدامىنىڭ ءبىرى. سارى قىمىز دەرتكە شيپا، دەنەگە كۇش. قىمىز نەگىزىنەن جىلقى تەرىسىنەن تىگىلىپ، ابدەن – توبىلعى ءتۇتىنىنىڭ ىسى سىڭگەن سابادا نە بولماسا اعاش كۇبىدە اشىتىلادى. قىمىزدىڭ اشىتقىسى «قور» دەپ اتالادى. داكەگە تۇيگەن قوردى ساباعا نە كۇبىگە سالىپ، ونىڭ ۇستىنە ءبىر شەلەكتەي جاڭا ساۋعان سالقىن ساۋمالدى قۇيىپ، ىدىستىڭ سىرتىن جىلىلاپ وراپ تاستايدى. قور ەزىلىپ ساۋمالعا تەگىس تاراعاندا ساۋمالدىڭ ءدامى قىشقىلدانادى. ءسويتىپ، جاڭا قور جاسالادى. جاڭا قوردىڭ ۇستىنە سالقىنداتىلعان (ايتپەسە قىمىز ءىرىپ كەتەدى) ساۋمالدى قۇيىپ، ءار جولى ساۋمال قۇيىلعان سايىن پىسپەكپەن جارتى ساعاتتاي ءپىسىپ ارالاستىرىپ وتىرادى. قىمىز اشىتىلاتىن ىدىستىڭ ىشىنە قويدىڭ ءسۇر قۇيرىعىن نە بولماسا جىلقىنىڭ ءسۇر قازىسى مەن سەمىز جاياسىن سالىپ جىبەرسە، قىمىز مايلى ءارى جۇمساق بولادى. ادەتتە قىمىزدىڭ وزىنەن دە ماي شىعادى. ول ماي قارالتقىمدانىپ، قىمىزدىڭ بەتىندە قالقىپ جۇرەدى. ىڭىردە پىسىلگەن قىمىزدى جىلىلاپ قىمتاپ قويىپ، كەلەسى كۇنى بيەنىڭ باس ساۋىمى ساۋىلىپ بولعاننان كەيىن عانا قوتارادى. سابا مەن كۇبىنى ەڭ كەمى اپتاسىنا ءبىر رەت ابدەن جۋىپ، كەپتىرۋ، ەڭ كەمى ءبىر رەت ىستاپ وتىرۋ قاجەت. دەر كەزىندە تازارتىپ، ىستالماعان ىدىس وڭەزدەنىپ، قىمىزدان «ەسكى» ءدام شىعىپ تۇرادى. قىمىزدان ءبىر كۇنگە جەتەرلىك مولشەردە قوتارىپ العاننان كەيىن، ونىڭ ورنىنا قايتا ساۋمال قۇيىلادى. بۇل پروسەسس بيە اعىتىلعانعا دەيىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى. قىمىز قوتارعاندا ىدىستىڭ تۇبىنە جەتەرلىك مولشەردە قور قالۋعا ءتيىس. قىمىز دايىنداۋ شەبەرلىگىنە، ءسۇتتىڭ تەگىنە، ۋاقىت مەزگىلىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى.
ارينە، قىمىزدىڭ وسىنداي دارەجەدە دايىندالۋىنا ءبىزدىڭ بۇرىنعى اجەلەرىمىز بەن اپالارىمىز ەرەكشە كۇش جۇمساعان. سول سەبەپتى، قىمىز ادام اعزاسىنا شيپالى بولىپ كەلەدى.
قازىرگى كەزدە قىمىز جاقسى دايىندالىپ ءجۇر دەيمىز. ءبىراق دۇكەندەر-دە، بازارلاردا ساتىلىپ جاتقان قىمىزدارعا كوڭىل تولا بەرمەيدى. ولاردىڭ دايىنداعان قىمىزدارى مەيىرىڭدى قاندىرمايدى. ونى شىنى ىدىسقا قۇيىپ، ءبىراز تىندىرىپ كورىڭىزشى. كادىمگىدەي سۋى بولەكتەنىپ تۇرادى. بۇل — قىمىزدىڭ ءدامىن جوعالتقانى دەگەن ءسوز. بۇل جەردە دايىنداۋشىلاردىڭ قىمىزدى ءوز دارەجەسىندە دامدەپ جەتكىزۋگە شەبەرلىگى جەتپەگەن. سوندىقتان قىمىزداردىڭ ساپاسى ناشار ءارى ادام اعزاسىنا پايداسى از. ءقازىر قالا بازارىنا اكەلىپ ساتۋشىلار قىمىزعا سۋ قوسادى. بۇل قاسيەتتى قىمىزىمىزعا عانا ەمەس، ادامدارعا قاستىق جاساۋ.
قىمىزدى اشىتۋ قورىن سول قىمىزدىڭ وزىنەن جاسايدى. كۇزدە ساباداعى نەمەسە تورسىقتاعى قىمىز تۇنعان كەزدە ىدىستىڭ تۇبىنە قىمىزدىق جينالادى. مىنە، سول 10 قويۋىن ماتا دورباعا قۇيىپ، سالقىن جەرگە كەلەسى ماۋسىمعا دەيىن ساقتايدى. 
جاڭا ساۋىلعان ءبىر شەلەك بيە سۇتىنە ءبىر وجاۋ ساقتالعان قوردان سالىپ، ءبىر تاۋلىك جىلى جەرگە قويۋ كەرەك. سودان سوڭ وسى قور ۇنەمى قىمىز اشىتۋعا پايدالانىلادى. قازاقتار ساباعا سەمىز ءسۇر قازى دا سالىپ وتىرادى. قازى سالىپ، جاقسىلاپ پىسىرىلگەن قىمىزدىڭ بابى دا، ءدامى دە وزگەشە بولادى.
قىمىزدىڭ ساپاسى ىدىسىنا دا بايلانىستى. سابانى 10-15 كۇندە بوساتىپ، كەپتىرىپ، توبىلعى تۇتىنىنەىستاپ العان ءجون.قىمىزدىڭ قىرىق شاقتى ءتۇرى بار. ساۋمال- ەندى عانا اشي باستاعان نەمەسە اششى قىمىزعا بيەنىن جاڭا ساۋىلعان ءسۇتىن قۇيىپ، ءپىسىپ جۇمسارتقان تۇششى قىمىز.
قىمىزدى اشىتۋدىڭ وندىرىستىك ءادىسى ءسۇت قىشقىلىنىڭ تاياقشالارى مەن ءسۇت اشىتقىسىنىڭ تازا سەبىندىلەرىنەن الىنعان اشىتقى دايىنداۋعا نەگىزدەلگەن. العاش رەت قىمىزدى وسىنداي ادىسپەن لابوراتوريالىق جاعدايدا  1910-1911 ج.ج. ا.س. گينزبۋرگ پەن ا.ا. باچينسكايا – رايچەنكو دايىنداعان بولاتىن. قىمىزدى ونەركاسىپتىك جاعدايدا دايىنداۋ تەحنولوگياسىنا مىناداي پروسەسستەر جاتادى:

- ءسۇت دايىنداۋ؛
- اشىتقى دايىنداۋ؛
- اشىتۋ؛
- قىمىزدىڭ جەتىلۋى؛
- ساپىرۋ؛
- ىدىسقا قۇيىپ تىعىنداۋ؛
- كوپىرشىتۋ؛
- سالقىنداتۋ؛
- ساقتاۋ.
ءسۇتتى دايىنداۋ ونى ولشەپ، سودان سوڭ ماقتا سۇزگىدەن نەمەسە 3-4 قابات داكەدەن وتكىزىپ سۇزۋگە سالادى. قىمىز دايىنداۋ ءۇشىن قىشقىلدىعى 7º ت اسپايتىن، تىعىزدىعى 29-33º ا، مايلىلىعى كەمىندە 1% ساۋ بيەنىڭ ءسۇتى پايدالانادى. ەگەر جاڭا ساۋىلعان ءسۇت بىردەن اشىتۋعا جونەلتىنبەگەن بولسا، ونى جەدەل 10-12 گرادۋسقا دەيىن سالقىنداتىپ، وسى تەمپەراتۋرادا 12 ساعاتتان اسىرماي ۇستاۋ كەرەك. قىمىز اشىتۋ ىسىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى – اشىتقى دايىنداۋ. “مسىري” ءساناتورييىنىڭ قىمىزدى عىلىمي-زەرتتەۋ لابوراتورياسىنىڭ مەتوديكاسى بويىنشا ءسۇت قىشقىل تاياقشالار ستەريلدەنگەن قايماعى الىنعان سيىر سۇتىنە سەبىلەدى، تورۋلا ءتيپى اشىتقى-سۋسلو اگارىنا سەبىلەدى. قايماعى الىنعان ءسۇت قۇيىلعان ەكى كىشكەنە بوتەلكەنى تىعىزداپ، 65ºس دەيىن ىسىتىلعان سۋى بار كاستريۋلگە سالىپ قويادى. سودان سوڭ سۋدى 30 مينۋت بويى ىسىتادى. 1ء-شى بوتەلكەنى 26ºس دەيىن سالقىنداتىپ، وعان اگارعا سەبىلگەن اشىتقىنى سالادى. 40ºس دەيىن سالقىنداتىپ 2ء-شى بوتەلكەگە ءسۇت قىشقىل تاياقشالاردى سالادى. بوتەلكەلەردى تەرموستاتقا قويادى: اشىتقىسى بارىن t 28-30º جەرگە 15-18 ساعاتقا، ءسۇت قىشقىل تاياقشالار بارىن t 35-37º جەرگە 5-7 ساعات بويى ۇستايدى. اشىعان سوڭ اشىتقىسى بار بوتەلكەنى شايقاعاندا كوپىرىپ كەتەدى، ال ءسۇت قىشقىل باكتەريالار قوسىلعان ءسۇت قوپ-قويۋ بولىپ ۇيىپ قالادى. ەكى بوتەلكەنىڭ ىشىندەگىنى دە بىر-بىرىنە ارالاستىرىپ، وعان 100 مل، ياعني بارلىق اشىتقىنىڭ ۇشتەن بىرىندەي بيەنىڭ جاڭا ساۋعان ءسۇتىن نەمەسە 31-35º دەيىن جىلىتىلعان ءسۇت قوسادى. وسى قوسپانى 15 مينۋت بويى ارالاستىرادى. سودان سوڭ دايىن بولعان اشىتقىنى t 26-28ºس  تەرموستاتقا ابدەن جەتىلۋگە قويادى دا، العاشقى ساعاتتىڭ ىشىندە 5-6 رەت  ارالاستىرىپ وتىرادى. العاشقى 3-5 تاۋلىك بويى تاۋلىگىنە 4-5 رەت ساۋمال قۇيىپ، ونى قۇيعان سايىن 15 مينۋت بويى ارالاستىرادى. اۋەلى اشىتقىنىڭ  1:3 كولەمىندەي، سودان سوڭ قوسپانىڭ قىشقىلدىعى 65-70º دەيىن جەتكەنشە ساۋمال قۇيىپ وتىرادى. اشىتقىنى جەتىلدىرۋ جانە كوبەيتۋ 4-5 تاۋلىككە دەيىن سوزىلادى. وسى ۋاقىت ىشىندە اشىتقىنىڭ قىشقىلدىعى 130-140º ت بولۋى ءتيىس، سودان كەيىن، ونى وندىرىسكە پايدالانۋعا بولادى.
بيە ءسۇتىنىڭ حيميالىق قۇرامى 1922 جىلعى زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىنەن بەلگىلى.
بيە ءسۇتىنىڭ باسقا جانۋارلار سۇتىمەن سالىستىرعاندا، بىرىنشىدەن، حيميالىق قۇرامى ءاربىر جانۋاردىڭ اعزاسىندا ءوزىنىڭ گەنەتيكالىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى.
بيە ءسۇتىنىڭ تاعامدىق ساپاسى ونىڭ قۇرامىندا بەلوك، كومىرسۋلار، ليپيدتەرگە بايلانىستى بولىپ كەلەدى.
بيە ءسۇتىنىڭ حيميالىق قۇرامى پروسەنت ەسەبىمەن العاندا مىناداي بولىپ كەلەدى: سۇتتەگى قانت-6.7%، جالپى بەلوك-2.0 %، كازەين-50.7%، مينەرالدى تۇزدار-0،5%، ماي- 1.3-2.0%، ۆيتاميندەر: ا ۆيت.- 0.125-0.832مگ، س ۆيت.- 97-135 مگ، ۆ توبىنداعى ۆيتاميندەر، د ۆيت.، ە ۆيت.-0.65-1.05مگ.
قىمىزدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ءتۇرلى زاتتاردىڭ ءبارى دە ادامنىڭ بويىنا جاقسى سىڭەدى. مايى ءدامدى، بەلوگى جۇعىمدى. از شامادا كەزدەسەتىن ءسۇت جانە كومىر قىشقىلدارى ادامنىڭ تابەتىن اشىپ، اسقازاننىڭ جاقسى جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي تۋعىزادى.بيە سۇتىندە «س» ءۆيتامينى مول بولادى. سوندىقتان دا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنان ەمدەۋ ءۇشىن ايرىقشا جوعارى. سوندىقتان دا تۋبەركۋلەزدى قىمىزبەن ەمدەيتىن ەڭ العاشقى كۋرورت 1858 جىلى سامارا قالاسىنىڭ ماڭىندا اشىلعان.
قازىرگى مەديسينادا قىمىزدى انتيبيوتيكتەرمەن جانە باسقا دا ءدارى- 12 دارمەكتەرمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، وكپە، سۇيەك جانە بۇيرەك تۋبەركۋلەزىن، جۇرەك، قان تامىرلارى اۋرۋلارىن ەمدەگەندە، سونداي-اق ۆيتاميندەر جەتىسپەگەندە، زات الماسۋ بۇزىلعاندا قولدانادى. انتيبيوتيكالىق ءدارى- دارمەكتەر قىمىزدىڭ قۇرامىنداعى: ۆيتاميندەرمەن، قورەكتىك زاتتارمەن، اشىتقىلارمەن قوسىلىپ ورگانيزمگە وڭاي سىڭەدى. ءوزىنىڭ ادام ورگانيزمىنە جاسايتىن كۇردەلى جانە ءار جاقتى اسەرىنە قاراي قىمىز تىرشىلىك كوزى رەتىندە ىقپال ەتەدى جانە ماڭىزدى تاماق ءونىمى بولىپ تابىلادى. 
بيە ءسۇتىنىڭ قۇرامىندا مينەرالدىق قوسىلىستاردىڭ بولۋى كەلەسى كورسەتكىشتەرمەن سيپاتتالادى:
بيە سۇتىندە جالپى مينەرالدىق قوسىلىستاردىڭ جالپى مولشەرى سيىر سۇتىنە يق– جانە ۋف – سپەكتروسكوپيا، پوتەنسيومەترلىك تيترلەۋ، رەفراكتومەتريا، پولياريمەتريا.
ءسۇتتىڭ حيميالىق قۇرامى بيەنىڭ فيزيكالىق جانە قورەكتەنۋ جاعدايىنا اۋا-رايىنا كۇتىمىنە بايلانىستى بولادى.
قىمىز ءسۇت ءتارىزدى اق – سۇرعىلت ءتۇسى بار، بىركەلكى بولادى.
بيە سۇتىندە جالپى بەلوك مولشەرى شامامەن 2 %.
قىمىزدىڭ اشۋ جانە جەتىلۋ پروسەسىندە ءسۇتتىڭ بەلوكتارى پوليپەپتيدكە دەيىن.
بيە سۇتىندە جانە قىمىزدا ماي مولشەرى – 1.5-1.9%. 
قىمىزدىڭ قۇرامىندا پروتەازا، ليپازا، كاتالازا، رەدۋكتازا، لاكتازا، ترانساميلازا، دەگيروگەنازا

عىلىمي ماعلۇماتتار بويىنشا قىمىزدىڭ قۇرامىندا ۆيتاميندەر دە كەزدەسەدى: 
1 ل قىمىزداعى ۆيتامين مولشەرى:

1. ۆيتامين ا جانە كاروتين 0.9-6.9 مگ
2. ۆيتامين س (اسكوربين قىشقىلى) 91-157 مگ
3. ۆيتامين ۆ1 (تيامين) 194-154 مكگ 
4. ۆيتامين ۆ2 (ريبوفلاۆين) 257-416 مكگ
5. ۆيتامين ۆ12 (سيانوكوبولامين) 3.25-4.05 مكگ
6. ۆيتامين رر (نيكوتين قىشقىلى ) 299-1060 مكگ
 
قىمىزدىڭ اعزاعا اسەرى
قىمىز – اۋرۋعا ەم، ساۋعا قۋات. قىمىزدىڭ دەنساۋلىققا تيگىزەر پايداسىن ايتىپ تاۋىسا المايسىڭ. قىمىز قۇرامىندا «س» دارۋمەنى مول، سيىر سۇتىمەن 13 سالىستىرعاندا ون ەسە كوپ. ونىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى، اسىرەسە قۇرت اۋرۋىن ەمدەۋ قاسيەتى جوعارى. ونىڭ ادام اعزاسىن السىرەتەتىن سوزىلمالى اۋرۋلارعا قارسى كۇرەسەتىن ارتىقشىلىعىن دا ايتا كەتكەن ءجون. دارىگەرلەر قىمىزدى بەزگەك اۋرۋىنا جانە جوتەلگە قارسى ىشۋگە ۇسىنىس جاسايدى. قىمىزبەن ەمدەلگەندە قان قۇرامىنداعى گەموگلوبين ەريتروسيت كوبەيەدى. تامىردىڭ سوعۋى جيىلەپ، قان اينالىمى جىلدامدايدى. قان تامىرى جۇمىسى مەن جۇرەك سوعىسى جاقسارادى. ال وسى كۇنى جاستار جاعى قىمىزدىڭ ورنىنا شەتەلدىك «Coco-cola»، «Pepsi-cola» ءتارىزدى سۋسىنداردى ءجيى تۇتىنادى. ونىڭ اعزاعا زياندىلىعىن ەسكەرىپ جۇرگەن ءبىرى جوق. «Coco-cola»-نىڭ بالا دەنساۋلىعىنا اۋىر زيان كەلتىرەتىنىن دۇنيەجۇزى ءبىلىپ، جار سالىپ جاتىر. ءتىپتى جارنامالاۋعا تىيىم سالىپ، كومپانياعا ونىڭ زياندىعىن مويىنداتى. وسى «Coco-cola» سۋسىنىمەن كولىكتىڭ ەسىگىن جۋعاندا بوياۋى بىردەن كەتىپ قالىپتى. تاعى ءبىر مىسال – اۋىلداعى مال سويعان ءۇي قارىن تازالاۋ ءۇشىن وسى سۋسىندى پايدالانادى ەكەن. جاڭا سويىلعان مالدىڭ قارنىن 15-20 مينۋت «Coco-cola» سۋسىنىنا سالىپ قويسا، قارىن اپپاق بولىپ شىعا كەلەتىن كورىنەدى. «Pepsi-cola» سۋسىنىن دا ىشكەننەن ساقتانۋ كەرەك. بۇل سۋسىن دەنساۋلىققا وتە ءقاۋىپتى. ايتالىق، سەمىزدىك، ديابەت، جۇرەك، قان تامىرلارى اۋرۋلارىنا شالدىقتىرادى. سوندىقتان، تەك قانا اتا-بابالارىمىزدىڭ ىزىمەن ۇلتتىق تاعامدارىمىزدى بويىمىزعا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جانىمىزعا ازىق ەتەيىك، اعايىن! قازاقتىڭ ۇلتتىق ءسۇت تاعامدارىنىڭ (ايران، قايماق، قۇرت، قىمىز، سۇزبە، ءسۇت، شۇبات، ىرىمشىك) ادام دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن پايداسى وراسان زور. بابالارىمىز قادىرلەگەن جىلقى مالىنىڭ ءسۇتى – قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتى بار ەكەندىگى ەجەلدەن ءمالىم. دەنى ساۋ ادامنىڭ اعزاسى ءبىر تاۋلىكتە ورتا ەسەپپەن 50 مگ س دارۋمەنىن قاجەت ەتسە، ءبىر ليتر قىمىز قۇرامىندا 200-260 مگ س دارۋمەنى بار ەكەن. قىمىزدا سونىمەن قاتار ءسول ءبولۋ جانە جۇرەك جۇمىسىن جاقسارتاتىن ۆ توبىنداعى جانە اعزاداعى توتىعۋ-توتىقسىزدانۋ رەاكسيالارىنا اسەر ەتەتىن س توبى دارۋمەندەرى، سونداي-اق، ا توبى دارۋمەندەرى كەزدەسەدى. شىرىتكىش ميكروبتارعا، ىشەك تاياقشالارىنا جانە سارعىش ستافيلوكوكتارعا قارسى جويعىش كۇشى بار قىمىز – تۋبەركۋلەز، سۇزەك، ديزەنتەرياعا، ديفتەريا باكتەريالارىنا توسقاۋىل قويادى. ارنايى ەمدەيتىن ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىنداعى قىمىزدىڭ جوعارىدا ايتىلعان اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشتارىن جويۋ قۋاتى دارىدەن ەش كەم تۇسپەيدى. قىمىزدىڭ قۇرامىندا جىنىس گارموندارىنا جاقسى اسەر ەتەتىن فەرمەنتتەر بار. بۇل ايەلدەردى بەدەۋلىكتەن، ەرلەردى بەلسىزدىكتەن قورعايدى. قۋاتتاندىرادى. قۇرت اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى، اۋىرعان ادامنىڭ قايتا قالپىنا كەلۋىنە جاقسى ىقپال ەتەدى. ساۋمال قىمىزدى ەم رەتىندە بۋىن اۋرۋلارىنا ىشسە ءتىپتى پايدالى. سالدانۋدىڭ الدىن الادى. جاڭا بوسانعان كەلىنشەكتىڭ ءسۇتىن مولايتىپ، 14 ءنارلى ەتەدى. دەمەك، ەمىزۋلى بالاعا دا پايداسى وراسان. اشىعان قىمىز ءشولدى باسىپ، قانتامىردى قوردالانعان زياندى قالدىقتاردان تازارتادى. ءىش قاتۋدىڭ الدىن الادى. اشىعۋدان كەيىن قىمىز ءىشۋ بۋىن اۋرۋلارىنا وتە پايدالى. ادام دەنەسىنىڭ كۇش-قۋاتىن ارتتىرادى، بۇيرەك پەن باۋىردى 14 قانىقتىرادى، قان تامىرلارىن تازالايدى. بۋىن اۋرۋلارى مەن سۇيەكتىڭ قاقساۋىن، جۇيكەنىڭ جۇقارۋىن، باس اينالۋىن، سوزىلمالى سارى اۋرۋ (گەپاتيت)، ۇيقىسىزدىق، ىشەكتەگى جارا (گاستريت) سياقتى اۋرۋلاردىڭ الدىن الادى نەمەسە جەڭىلدەتەدى. قىمىز ادامنىڭ فيزيكالىق جاعدايىن جاقسارتادى، تابەتىن اشادى، اس قورىتۋدى جاقسارتادى.قىمىز قۇرامىندا 28 ءتۇرلى ميكروەلەمەنتتەر، كوپتەگەن دارۋمەندەر بار. قىمىز ساپالى تاماق ءونىمى عانا ەمەس، سونداي اق شيپالى سۋسىن دەپ تە ەسەپتەلەدى. قىمىز ادام دەنساۋلىعىنا عانا پايدالى دەي المايسىز. ءتۇرلى دەرتكە شالدىققان مالدارعا دا جىلقىنىڭ ءسۇتىن بەرىپ جازۋعا بولاتىن كورىنەدى. مۇنى مال دارىگەرى ماماندىعىندا وقىعان باۋىرىمنان ەستىدىم. ونىڭ ايتۋى بويىنشا، قىمىزدى بۇزاۋلاردىڭ، بالاپاندار مەن تاۋىقتاردىڭ اششى ىشەگىندە قابىنۋ بەلگىلەرى بايقالعاندا، ءىرى قارا مالدىڭ اسقازانى السىرەگەندە، تاۋىق بالاپاندارىنا ا جانە ۆ دارۋمەندەرى جەتىسپەگەندە، ساۋىن سيىرلاردىڭ ءىرىڭدى جەلىنساۋ (ماستيت) اۋرۋىنا ەم رەتىندە قولدانۋعا بولادى ەكەن. حالىق اراسىندا قىمىزدى كوڭىل كۇي سەرگەكتىگى جانە ۇزاق جاساۋ سۋسىنى دەپ تەككە اتاماعان. ەمدىك سۋسىن رەتىندە قىمىزدى ءوزىمىزدىڭ اتا-بابالارىمىز حالىق مەديسيناسىندا اسقازان، وكپە، ىشەك اۋرۋلارىنا پايدالانىپ كەلگەن. قازاق ەلىمەن قوسا كورشى قىرعىز ەلى، تاتارلار، باشقۇرت ەلىندە دە ەمدىك قاسيەتتەرگە قولدانعان. قىمىزبەن ەمدەۋ ءادىسىن ۋاعىزداۋشىلاردىڭ ءبىرى ۆ.ي.دايۆ 1843 جىلدارى ورىنبور قالاسىندا اسكەري قىزمەتتە ءجۇرىپ قىمىزدىڭ ءشول قاندىرار سۋسىن ەكەنىن قۇرقۇلاق اۋرۋىنىڭ الدىن الۋ قاسيەتى تۋرالى ناقتى شەشىمىن دارۋمەندەردىڭ اشىلۋىنان بۇرىن باتىل مالىمدەگەن بولاتىن.
XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا سامارا قالاسىندا العاش رەت قىمىزبەن ەمدەۋ شيپاجايى اشىلدى. وسى عاسىردىڭ 73 جىلدارىندا ن.ۆ.پوستنيكوۆ عىلىمي تۇردە قىمىز سۋسىنىنىڭ ادام اعزاسىنا پايدالى ەكەنىن، ادامنىڭ ءوز جاسىنان جاس كورىنۋىنە جانە سالماق قوسۋىنا ىقپال ەتەتىنىن دالەلدەدى.
قىمىزدىڭ اسەرىنەن اسقازان ءسولىنىڭ ءبولىنۋى جاقسارادى، تابەتى ارتادى، استىڭ قورىتىلۋى جۇيەسى جاقسى جۇمىس ىستەيدى.
قازىرگى مەديسينادا قىمىزدى انتيبيوتيكتەرمەن جانە باسقا دا دارى-دارمەكتەرمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، وكپە تۋبەركۋلەزىنەن، بۇيرەك، سۇيەك اۋرۋلارىنا جانە دە 15 ىشەك-قارىن، جۇرەك، قانتامىرلارى اۋرۋلارىن ەمدەگەندە، سونداي-اق دارۋمەندەر جەتىسپەگەندە قولدانىپ ءجۇر.
جاز ايلارى قىمىزدىڭ كوبەيىپ، ارزاندايتىن كەزى. وسى كەزدەرى اعزالارىڭىزعا مولىراق دارۋمەندەر جيناپ، دەنساۋلىقتارىڭىزدى جاقسارتىپ الىڭىزدار.
حالىق مەديسيناسى قىستا جىلقى ەتىن جەگەن ادامداردىڭ كوپ توڭبايتىنىن ايتادى. “قىمىز قىرىق ءتۇرلى دەرتكە ەم” دەيدى دانا جۇرتىمىز. بيە سۇتىنەن اشىتىلاتىن قىمىزدىڭ دارۋلىك قاسيەتىن ءقازىر رەسمي مەديسينا دا مويىنداپ وتىر. ەرتەرەكتە ەل اراسىندا تۋبەركۋلەزگە شالدىققانداردى قىمىزبەن ەمدەگەن. قىمىزدىڭ قاسيەتى جايلى “قازاقتىڭ حالىق مەديسيناسى” كىتابىندا: “قىمىز – شيپالى سۋسىن. اس قورىتۋعا كومەكتەسەدى. دەنەنى، جۇيكەنى قۋاتتاندىرادى، ۇيقىنى تۇزەيدى. وكپە تۋبەركۋلەزىنە شيپا بولادى. كوڭىلدى كوتەرىپ، رۋحتاندىرادى. ۇزاق ناۋقاستان كەيىن ارىقتاپ، دەنەنىڭ السىزدەنۋىنە، سوزىلمالى وكپە تۋبەركۋلەزىنە ماۋسىمنىڭ سوڭىنان شىلدەنىڭ اياعىنا دەيىنگى قىمىز وتە جاقسى ەم بولادى. 3 ايعا دەيىن ناۋقاس ادام شاماسىنا قاراي 1-2 ليترگە دەيىن كۇنىنە 2-3 رەت ىشكەنى ءجون. سونىمەن قاتار قىمىزدى ءجيى پايدالانۋ اعزانى ءتۇرلى اۋرۋلاردان ارىلتىپ، ادامنىڭ ولارعا قارسى تۇرۋىنا كۇش بەرەدى” دەلىنگەن. . قىمىز ەجەلدەن اس قورىتۋ جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارىن، انەميا، قۇرقۇلاق، مەشەل، نيەۆراستەنيا جانە تۋبەركۋلەزدى (قۇرت اۋرۋلارىن) ەمدەۋگە قولدانىلىپ كەلەدى. سونداي-اق، قىمىز ىشەكتەگى ءىرىپ-شىرۋ پروسەستەرىن تەجەۋگە اسەر ەتەدى. ونداعى شىرىتكىشميكروبتارعا، ىشەك تاياقشالارىنا، ستافيلوكوكك ميكروبىنا انتيبيوتيكتىك اسەرى بارى دالەلدەندى. سول سياقتى، تۋبەركۋلەز تاياقشالارىنىڭ وسىپ-ونۋىنە كەدەرگى جاسايتىنى انىقتالدى.قىمىزبەن ەمدەۋ ەرەجەسى: العاشقى 3 — 4 كۇن بويى از-ازداپ، كۇنىنە 0،5 ل-دەي عانا ءىشىپ، كەيىن 1 ل، ودان دا كوبىرەك ىشۋگە بولادى. ءسويتىپ، 7 — 8 كۇندە اۋرۋدىڭ اسقا تابەتى ارتىپ، اس — قورىتۋى تۇزەلە باستايدى. قىمىزدى تاماققا دەيىن 1 — 1،5 ساع بۇرىن ءىشۋ كەرەك. جالپى تۋبەركۋلەزدىڭ قانداي ءتۇرىن بولماسىن قىمىزبەن ەمدەۋگە بولادى. ءبىراق ونىڭ قايتالاپ ءورشىپ، قوزىپ تۇرعان كەزىندە، ياعني قان تۇكىرىپ، دەنە ىستىعى كوتەرىلىپ كەتكەن جاعدايدا قىمىزبەن ەمدەۋدى ۋاقىتشا توقتاتا تۇرۋ كەرەك. گاستريت اۋرۋىنىڭ قىشقىلدىعى جوعارى تۇرىنە ۇشىراعاندا قىمىز ىشۋگە بولمايدى. قازاقستاندا قىمىزبەن ەمدەيتىن العاشقى اشىلعان ساناتوريي — “بۋراباي”. اۋرۋدىڭ دامۋ بارىسىنا قاراي قىمىزبەن ەمدەۋ ادىستەرىن قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسى زەرتتەيدى.
ورىستىڭ اتاقتى عالىمى ۆ.ي.دال: “قىمىز ءىشۋدى ادەتكە اينالدىرساڭ، باسقا سۋسىنداردان گورى ونىڭ ارتىقشىلىعىن ەرەكشە سەزىنەسىڭ. وسىناۋ شيپالى سۋسىن 16 اشتىق پەن ءشولدى بىردەن باسادى، دەنەڭدى سالقىنداتادى. ەگەر قىمىزدى ۇزبەي ىشسەڭ، ءبىر اپتادان سوڭ ءوزىڭدى سەرگەك سەزىنەسىڭ. دەنساۋلىعىڭ تۇزەلىپ، تىنىسىڭ كەڭيدى، ءجۇزىڭ جارقىراپ شىعا كەلەدى. ونى باسقا قورەك تۇرلەرىمەن ەشبىر سالىستىرۋعا بولمايدى”
دەگەن ەكەن. عالىمداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، دەنى ساۋ ادام اعزاسىنا تاۋلىگىنە ورتا ەسەپپەن 50 مگ س دارۋمەندەرى كەرەك بولسا، قىمىزدىڭ ءبىر ليترىندە ول 200-250 مگ. شيپالى سۋسىندا ءسول ءبولۋدى، جۇرەك جۇمىسىن جاقسارتاتىن ۆ دارۋمەندەرى، ۆ1، ۆ 2، ۆ 3، ونىڭ ىشىندە قاننىڭ جاسالۋىنا قاتىساتىن ۆ12، اعزانىڭ قارتايۋىن تەجەيتىن س توبى دارۋمەندەرى، ليپويد، ا دارۋمەندەرى مول. قىمىز – ناعىز انتيبيوتيك. ول اعزاعا تاراعاسىن ىشەكتەگى ءشىرۋ پروسەسىن تەجەيدى. شىرىتەتىن ميكروبتاردى، ىشەك تاياقشالارىن، سارعىش ستافيلوكوكتاردى قىرىپ-جويادى. قۇرت اۋرۋى، سۇزەك، ديزەنتەريا، كۇل (ديفتەريا) باكتەريالارىنا توسقاۋىل قويادى.   .
قىمىز اشىتقاندا كەيبىر ۆيتاميندەردىڭ مولشەرى وزگەرەدى: بيوتين، تيامين، ۆ12 ءۆيتامينىنىڭ مولشەرى كەميدى؛ ريبوفلاۆين، فولي قىشقىلى سول كۇيىندە قالادى؛ پانتوتەن قىشقىلى ارتادى.
قىمىزدا مىنانداي مينەرالدىق زاتتار بار: كالسيي توتىعى — 48%، ماگنيي توتىعى – 3،4%، فوسفوردىڭ بەس توتىعى – 21،3%، حلور – 7،5%.
قان قۇراۋدا ماڭىزدى رول اتقاراتىن كوبالت پەن مىس سياقتى ەلەمەنتتەر سيىر سۇتىنەن گورى بيە سۇتىندە ەداۋىر كوپ: كوبالت وندا 1،5 ەسە، ال مىس 3،2 ەسە ارتىق… ءبىر ليتر قىمىزدا 1،60 مگ مىس بولادى. قۇرامىنداعى ميكروەلەمەنتتەرىنىڭ مولشەرى جونىنەن بيە ءسۇتى انا سۇتىنە جۋىقتاۋ، بۇل جونىندە دونەسك مەديسينا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ە.پ.گرەبنيكوۆانىڭ جانە باسقالارىنىڭ دەرەكتەرى دالەل بولا الادى.
ءاردايىم الدا جۇرەتىن ەۋروپا تاعى دا الدىمىزدى وراپ كەتتى. بۇگىندە قىمىز وندىرۋمەن گەرمانيا، گوللانديا، اۆستريا، يتاليا مەملەكەتتەرى اينالىسا باستاعان. نەمىس عالىمدارى قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتىن دالەلدەگەننەن كەيىن كۇللى ەۋروپادا وعان دەگەن سۇرانىس جىل سايىن ارتا تۇسۋدە. ويتكەنى بۇل تابيعي ءدارىنى كوزى اشىق، جاڭالىقتى بىزگە قاراعاندا تەز قابىلدايتىن ەۋروپا جۇرتى بىردەن جوعارى باعالاپ، قول جەتىمدى قىلۋعا كۇش سالعان. ءبىر عانا گەرمانيادا ءقازىر وسى وندىرىسپەن 50-گە تارتا كاسىپورىن اينالىسادى (بىزدە بار بولعانى 10 شاقتى كاسىپورىن عانا). جۋىردا الماتىدا وتكەن “گاستروەنتەرولوگيا – 2011” حالىقارالىق كونگرەسىنە قاتىسقان،
گەرمانيادان كەلگەن قوناق گانس سولمان: “ءقازىر ەۋروپا ەلدەرىندە قىمىزعا دەگەن سۇرانىس وتە جوعارى. ءبىزدىڭ بيە سۇتىنەن جاسالعان ونىمدەرىمىزدى فرانسيا، گوللانديا، بەلگيا ەلدەرى تالاپ الادى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ارينە، بۇل رەتتە قىمىزدى پايدالانۋ ءداستۇرىن قازاقتاردان العانىمىزدى مويىندايمىز. ءبىر قىمىزعا قاراپ-اق قازاق حالقىنىڭ دانالىعىن اڭعارۋعا بولادى. قازاق دالاسىندا قىمىز جاساۋ تاجىريبەسى بار، ەندى تەك العا قاراي سونى دامىتۋ قاجەت. جىلقىلاردىڭ جاقسىسى دا وسى قازاق جەرىندە. وندىرىسكە كۇش سالسا جەتىپ جاتىر” دەگەن-دى. كارى قۇرلىقتا قىمىز بىزدەگىدەن 60 ەسە قىمبات تۇرادى. قازاقستاندا 1 ليتر قىمىز 500 تەڭگە توڭىرەگىندە بولسا، ەۋروپا ەلدەرىندە ونىڭ 1 ءليترىنىڭ قۇنى 7-8 مىڭ تەڭگەگە جەتىپ جىعىلادى. مۇنى تەككە ايتىپ وتىرعانىمىز جوق. نەگە بىزدە وسى ءوندىرىستى جانداندىرماسقا؟ جەرىمىزدە جىلقى كوپ ەمەس پە؟ ەلىمىزدە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا ءمان بەرىلىپ وتىرعاندا مۇمكىندىكتى نەگە پايدالانىپ قالماسقا. گەرمانيا قىمىزعا دەگەن پاتەنتتى يەلەنىپ العاندىقتان شەتەلگە شىعارا الماسپىز، الايدا ىشكى سۇرانىستى وتەۋگە جۇمىستانۋعا بولادى عوي. جاستاردىڭ اراسىندا ۇلتتىق تاعامىمىزدىڭ ءقادىر -قاسيەتىن ناسيحاتتاساق، ەل اراسىندا ماسكۇنەمدەر ازايىپ، ءتۇرلى اۋرۋلار مەن ءولىم-جىتىم ازايار ەدى. جەرىمىزدىڭ تابيعاتىنىڭ ءوزى ەكوتۋريزم ورتالىعى بولۋعا سۇرانىپ تۇر ەمەس پە؟
كەزىندە ەلىمىزدە قىمىزبەن ەمدەيتىن شيپاجايلار بولىپ ەدى، ءقازىر ونىڭ ءبىرى جوق. كسرو كەزىندە كۋدرياشوۆ اۋرۋحاناسىندا سىرقاتتارعا قىمىز بەرىلىپ، تالاي جاندار وكپە اۋرۋىنان ساۋىعىپ شىقتى.
اس.پۋشكين قىمىز جونىندە بىلاي دەپ جازعان: "قىمىز بيە سۇتىنەن جاسالادى: بۇل سۋسىن — تاۋ حالىقتارى مەن ازيادا كوشىپ جۇرەتىن حالىقتاردىڭ جاپپاي ىشەتىن سۋسىنى. ونىڭ ءدامى جاقسى جانە دەنساۋلىققا بارىنشا پايدالى دەپ ەسەپتەلەدى". دەنساۋلىققا پايدالى جانە ۇزاق جاساۋعا كومەكتەسەتىن بۇل سۋسىن حالىقتىق مەديسينادا وكپە اۋرۋلارىنا ەم رەتىندە پايدالانىپ كەلگەن. قىمىز ادامدى جۇدەتەتىن سوزىلمالى اۋرۋ كەزىندە دەنەگە قۋات بەرەتىن ەم رەتىندە پايدالانىلعان. دارىگەرلەر قىمىز ءسپيرتىن بەزگەك اۋرۋىنا ۇشىراعاندا جانە جوتەلگەندە ىشۋگە ۇسىنىس جاساپ وتىرعان.
ءقازىر ويلاپ قاراساق ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا ءمان بەرمەگەندىكتەن بىرتىندەپ ولاردى شەتەلدىكتەر يەمدەنۋدە. بۇگىن گەرمانيا قىمىزعا، ەۆرەيلەر شۇباتقا پاتەنت السا، ەرتەڭ تاعى بىرەۋى قارا دومبىرامىزدى بىزدىكى دەپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل. قىمىزدى ءوز جەرىمىزدە، جىلقىنىڭ وتانىندا دايىنداساق عانا كەتكەن ەسەمىزدى قايتارامىز. ءارى ءتۋريزمدى دامىتىپ، قىمبات تا شيپالى سۋسىندى تابىس كوزىنە اينالدىرامىز. جەرىندە ەشبىر قازبا بايلىعى جوق جاپونيا جوعارى تەحنولوگيالاردى ءوندىرۋ ارقىلى دامىپ وتىرعانىن بىلەمىز. كۇنشىعىس ەلىنەن ۇلگى الىپ، پايدا كەلتىرەدى دەگەننىڭ ءبارىن ىسكە قوسساق، نارىق زاڭىنىڭ تالابىن ورىندايمىز. مەيلى، بىزدە تاۋ مەن ەسكى قورعاندار بولماي-اق قويسىن، ەسەسىنە شالعىندى دالامىز بەن تاماشا سايگۇلىكتەرىمىز بار عوي. ءسوز سوڭىندا “ەلىم” دەگەن ازاماتتار قىمىز وندىرىسىنە كوڭىل ءبولىپ، ونىمەن اينالىسقىسى كەلەتىن كاسىپكەرلەردى، جىلقىشىلاردى قولداسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى دەگىمىز كەلەدى.
جىلقى قىمىزى دەنساۋلىققا اسا پايدالى ەكەندىگى ءار ۋاقىت ناسيحاتتالىپ كەلەدى. سوعان قاراماستان، اعزاعا پايدالى سۋسىندى از مولشەردە پايدالانامىز. وعان سەبەپ، ءالى دە قىمىزدىڭ ماڭىزدىلىعىنا جانە قاجەتتى مولشەردە پايداسى بار ەكەندىگىنە تۇسىنىگىمىز شامالى. سوندىقتان جىلقى مالىن كوبەيتە وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ بارلىق تۇكپىرىندە ساپالى دايىندالعان قىمىزداردى ءاربىر جاس ۇرپاققا ىشكىزىپ، ونىڭ قاسيەتىن جوعارىلاتۋعا قامقورلىق جاسالۋ كەرەك.
«اۋرۋعا – ەم، ساۋعا – قۋات، ءدارى قىمىز» – دەپ جامبىل اتامىز جىرعا بەكەردەن-بەكەر قوسپاسا كەرەك-تى. ال اقتامبەردى جىراۋ بولسا: «بيەنىڭ ءسۇتى سارى بال – قىمىزدان اسقان ءدام بار ما؟» دەپ تامسانعان. ويتكەنى، قىمىز قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى داستارقان دامدەرىنىڭ ءبىرى.
 
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. ق.بوزىموۆ «جىلقى جانە تۇيە شارۋاشىلىعى» الماتى  «قاينار»1993ج.
2. ل.ۆ ءالىمجانوۆا «ءسۇت ءونىمى» استانا، 1998ج.
3. ز.س سەيىتوۆ «قىمىز جانە شۇبات»  الماتى 2005ج.
4. كەنجەاحمەت ۇلى س.، قازاقتىڭ دارقان داستارقانى، الماتىكىتاپ 2007 ج.
5. م.گ.كۋرامشينا «قىمىز» الماتى، 1951 ج.
6. ق.دۇيسەنبايەۆ، ز.سەيىتوۆ، ءا.حاسەنوۆ «قىمىز»   الماتى «قاينار» 1968ج.
7. ب.سادىقوۆ، ي.سارىيەۆ، ا.وتاربايەۆ «اق داستارقان» الماتى «قاينار» 1987 ج.
8. ل.ۆ.ءالىمجانوۆا «ءسۇت ءونىمى»    استانا، 1998 ج.
9. ب.باراقبايەۆ «ءسۇت جانە ءسۇت تاعامدارى» الماتى، 1989 

---