InfoHub Logo

ميلگرەم تاجىريبەسى — 1963 جىلى يەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستەنلي ميلگرەمنىڭ «بويۇسىنۋ: مىنەز-قۇلىقتى زەرتتەۋ» («Behavioral Study of Obedience») ماقالاسىندا العاش رەت، كەيىنىرەك «اۆتوريتەتكە بويۇسىنۋ: ەكسپەريمەنتتىك زەرتتەۋ» («Obedience to Authority: An Experimental View»، 1974). كىتابىندا سيپاتتالعان الەۋمەتتىك پسيحولوگياداعى كلاسسيكالىق عىلىمي تاجىريبە.

كىرىسپە

ميلگرەم تاجىريبەسىندە قاراپايىم ادامدار، وزىنە مىندەت بولعان زاپا شەككىزۋ بۇيرىعىن بەيكۇنا ادامدارعا قولدانۋعا قانشالىقتى دايىن ەكەندىگىن ايقىنداۋعا تىرىستى. بۇل زەرتەۋدە، سىناقتالۋشىلاردىڭ تاجىريبەدەگى ەكىنشى ادامنىڭ(اكتەر) قاتتى ازاپ شەگۋىنە قاراماستان، تاپسىرمانى جالعاستىرۋدى بۇيىرعان «باسشىعا»  قارسى تۇرۋ قابىلەتسىزدىگى كورسەتىلگەن. تاجىريبە ناتيجەلەرى، بەدەلدى ادامدارعا بويۇسىنۋ كەرەك دەگەن ۇعىمنىڭ ءبىزدىڭ سانامىزعا ءسىڭىپ العاندىعىن كورسەتتى، ءتىپتى سىناققا تۇسكەندەردىڭ ىشكى ءمورالدى قارسىلىقتارىنا قاراماستان، بەرگەن نۇسقاۋلاردى ورىنداۋدى جالعاستىرا بەردى.

بۇعان دەيىن

ناسيستىك ۇستەمدىك جىلدارىندا تۇتقىندار لاگەرىندە ميلليونداعان جازىقسىز ادامداردى جويۋعا نەمىس ازاماتتارىنىڭ قاتىسۋ ماسەلەسىن ۇعىنۋ ءۇشىن، ميلگرەم ءوزىنىڭ ىزدەنىستەرىن باستاعان بولاتىن. قۇراما شتاتتارىندا ميلگرەم تاجىريبەلىك ادىستەمەلەرىن رەتكە كەلتىرىپ العان سوڭ، سول جەردىڭ تۇرعىندارى بويۇسىنۋعا بەيىم تۇرادى دەگەن ويمەن گەرمانياعا بارۋدى جوسپارلادى. الايدا كوننەكتيكۋت شتاتىنداعى نيۋ-حەيۆەنەدە جۇرگىزىلگەن ءبىرىنشى تاجىريبەدەن كەيىن-اق گەرمانياعا بارۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوقتىعىن جانە عىلىمي ىزدەنىستەرمەن ءوز جەرىڭدە دە اينالىسا بەرۋگە بولاتىندىعىن ءتۇيسىندى. «مەن بويۇسىنۋ جاعدايلارىن بايقاعانىم سونشالىقتى، بۇل تاجىريبەلەردى گەرمانيادا جاساۋدىڭ ەشبىر قاجەتتىلىگىن كورىپ تۇرعان جوقپىن» — دەيتىن ميلگرەم.

دەگەنمەن ميلگرەم تاجىريبەسىن كەيىن گوللانديا، گەرمانيا، يسپانيا، يتاليا، اۆستريا مەن يوردانيادا دا قايتالاعان، ناتيجەلەر دە ءدال امەريكاداعى كورسەتكىشتەرمەن بىردەي بولدى. وسى عىلىمي تاجىريبەلەر تۋرالى ناقتى ەسەپتەر ستەنلي ميلگرەمنىڭ «Obedience to Authority» (1973) كىتابىندا، نەمەسە، ميۋس پەن راايمەيكەرستىڭ (Meeus W. H.J، & Raaijmakers Q. A. W. (1986) «Administrative obedience: Carrying out orders to use psychological-administrative violence». «European Journal of Social Psychology»، 16،311-324) كىتاپتارىندا جاريالاندى.

اۆتورلار دالسىزدىكتەردىڭ بولۋ ىقتيمالىنا جول بەرەدى. «ميلليونداعان كىناسىز ادامداردى جويۋعا...» تەك نەمىس ازاماتتارى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باسىپ الىنعان اۋماقتارداعى ازاماتتار دا قاتىسقان، ال كەيبىر كەزدەرى گەنوسيت پەن قاناۋ نەمىس بولىمشەلەرىنىڭ قاتىسۋىنسىز-اق، «ءوزىن-وزى باسقارۋ» رۇقساتىنداعى جەرگىلىكتى كۇشپەن جۇرگىزىلگەن بولاتىن. دەمەك كەز كەلگەن ۇلتتار اراسىدا جات ەلدىڭ ازاماتىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ وتانداسىن دا جارالاۋعا، ولىمگە اپارۋعا دايىن تۇراتىن ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى بار. جانە بۇل جەردە ءىستىڭ ءمانى بويۇسىنۋدا ەمەس، كەرىسىنشە پسيحوپاتولوگيالىق بەيىمدىلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن، شەكتەۋلەر جوقتىعىندا جاتىر.

عىلىمي تاجىريبەنىڭ سيپاتتاماسى

تاجىريبەگە قاتىسۋشىلارعا، بۇل زەرتتەۋ، اۋىرتپالىقتىڭ جادىعا ىقپالىن اتىقتاۋ دەپ ۇسىنىلادى. تاجىريبەگە ەكسپەريمەنتاتور، سىنالۋشى جانە باسقا سىنالۋشىنىڭ ءرولىن ويناعان اكتەر قاتىستى. قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى («وقۋشى) ۇزاق تىزىمدەگى جۇپتى سوزدەردى، ءاربىر جۇبىن ەستە ساقتاعانشا جاتتاۋى كەرەك، ال كەلەسىسى («وقىتۋشى») ءبىرىنشىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن تەكسەرىپ، ءاربىر قاتەلىگىنە ەلەكتر قۋاتىن ارتتىرىپ قاتتىراق جازالاۋى ءتيىس بولاتىن.

تاجىريبەنىڭ باسىندا وقۋشى مەن وقىتۋشى ءرولى سىناقتالۋشى مەن اكتەر اراسىندا بۇكتەلگەن قاعازداعى «وقۋشى» جانە «وقىتۋشى» سوزدەرى جازىلعان جەرەبە كومەگىمەن ءبولىنىپ بەرىلدى. ءبىراق سىناقتالۋشىعا ۇنەمى وقىتۋشى ءرولى تۇسەدى. وسىدان كەيىن «وقۋشى» ەلەكترودتى كرەسلوعا تاڭىلىپ تاستالادى. «وقۋشى» دا، «وقىتۋشى» دا 45 ۆ بولاتىن كەرنەۋدىڭ «كورسەتىلىم» سوققىسىن الدى، ياعني ءىستىڭ بارىسىن سەزىندى.

«وقىتۋشى» باسقا بولمەگە ءوتىپ، «وقۋشىعا» ەستە ساقتاۋ ءۇشىن قاراپايىم تاپسىرمالار بەرە باستايدى جانە «وقۋشىنى» ءاربىر قاتەلەسكەنى ءۇشىن قۋات توگىنىڭ باتىرماسىن باسىپ جازالاپ وتىردى (نەگىزىندە «وقۋشى» ءرولىن ويناعان اكتەر، سوققى العانداي سىڭاي تانىتادى). 45 ۆ-تەن باستاپ «وقىتۋشى» ءاربىر قاتەلىك سايىن كەرنەۋدى 15 ۆ - قا ارتتىرىپ وتىرۋ كەرەك بولاتىن، ەڭ بيىك كورسەتكىش 450 ۆ.

«150 ۆولتتا» اكتەر – «وقۋشى» تاجىريبەنى توقتاتۋىن تالاپ ەتە باستايدى، الايدا ەكسپەريمەنتاتور «وقىتۋشىعا»: «تاجىريبەنى جالعاستىرۋ كەرەك. ءوتىنىش، جالعاستىرىڭىز» - دەيتىن. كەرنەۋدى ارتتىرعان سايىن، اكتەر قينالعان سىڭايىن دا ارتتىراتىن، سوڭىندا تاجىريبەنى توقتاتۋىن ايعايلاپ تا سۇراي باستايدى. ەگەر سىناقتالۋشى قوبالجي باستاسا، تاجىريبەگە دە، «وقۋشى» قاۋىپسىزدىگىنە دە قاتىستى جاۋاپكەرشىلىكتى ەكسپەريمەنتاتور ءوز مويىنا الاتىنىن ايتىپ، تاجىريبەنىڭ جالعاسۋى كەرەكتىگىن بىلدىرەتىن. ءبىراق ەكسپەريمەنتاتور كۇماندانعان «وقۋشىعا» ەشقانداي قىسىم دا كورسەتپەدى، وسى تاجىريبەگە قاتىسۋىنا بايلانىستى ەشقانداي سىي دا ۋادە ەتپەدى.

ناتيجەلەرى

الىنعان ناتيجەلەرى ءبارىن، تاجىريبەگە قاتىسى بارلاردى دا، ميگرەمنىڭ ءوزىن دە تاڭ قالدىردى. وتكىزىلگەن تاجىريبەلەردىڭ بىرىندە سىناققا تۇسكەن 40 سىناقتالۋشىنىڭ 26-سى قۇربانىنا اياۋشىلىق تانىتۋدىڭ ورنىنا زەرتتەۋشى تاجىريبەنى اياقتاۋعا شەشىم بەرمەيىنشە، كەرنەۋدى ارتتىرۋدى (450 ۆ دەيىن) جالعاستىرا بەردى.

تاجىريبەدەگى 40 قاتىسۋشى دا «وقۋشى» بوساتىلۋىن تالاپ ەتە باستاعاندا، «وقىتۋشى» رولىنەن باس تارتپاعانى كوڭىلگە الاڭ تۋعىزدى. بۇلار وزدەرىنىڭ قۇرباندارى راقىمشىلىق ەتۋىن جالبارىنا باستاعاننىڭ وزىندە دە جازالاۋدى توقتاتپادى. ءتىپتى «وقۋشى» ءاربىر ەلەكتر قۋاتىنا جانكەشتىلىكپەن ايعايلاسادا، سىناق ۇستىندەگى «وقىتۋشى» باتىرمانى باسۋىن جالعاستىرا بەردى. قۇرباندارى اشىنعان كەيىپپەن «ەندى مەن سۇراقتارىڭا جاۋاپ بەرە المايمىن» دەگەن ايقايىنا توقتاعاندارىنىڭ وزدەرى تىم از بوپ شىقتى. جالپى ناتيجە مىنا تۇردە كورىنىس تاپتى: بىردە-بىرى 300 ۆ دەڭگەيىنە دەيىن توقتاماعان، بەسەۋى وسى دەڭگەيدەن كەيىن، تورتەۋى - 315 ۆ، ەكەۋى – 330 ۆ كەيىن، بىرەۋى 360 ۆ، بىرەۋى - 375 ۆ-تا عانا باعىنۋدان باس تارتقان، ال 40-تىڭ قالعان 26-سى شكالانىڭ سوڭعى مەجەسىنە دەيىن جەتكەن.

ديسكۋسسيا جانە بولجام

عىلىمي تاجىريبەسىن باستاعانعا دەيىن، بىرنەشە كۇن بۇرىن ميلگرەم ءوزىنىڭ ءبىرشاما ارىپتەستەرىنەن (تاجىريبە جۇرگىزىلگەن يەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحولوگيا ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتتەرى-تۇلەكتەرى) زەرتتەۋ جوسپارىمەن تانىسىپ، سىناققا تۇسكەن «وقىتۋشىلاردىڭ» قانشاسى قۋات كەرنەۋىن ەشتەڭەگە قاراماستان ارتتىرۋدى جالعاستىراتىنىن بولجاپ ايتۋلارىن ءوتىندى. پسيحولوگتاردىڭ بارلىعى دەرلىك سىنالۋشىلاردىڭ بىر-ەكى پايىزى عانا سولاي جاساۋى مۇمكىن دەپ بولجاعان بولاتىن. 

سونىمەن قاتار 39 پسيحياترعا دا ساۋالناما جۇرگىزىلدى. ولار سىناقتالعانداردىڭ 20%-نان استامى كەرنەۋدىڭ جارتىسىنا دەيىن تاجىريبەنى جالعاستىراتىندىعىن (225 ۆ) جانە مىڭنان ءبىرى عانا كەرنەۋدى سوڭىنا دەيىن جەتكىزەتىندىگى تۋرالى بولجام جاسادى. سوندىقتان وسىنشاما تاڭقالارلىق ناتيجەنى ەشكىم كۇتپەدى دەسە بولادى. بارلىق بولجامدارعا قاراماستان، سىنالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى عىلىمي تاجىريبەگە باسشىلىق ەتكەن عالىمنىڭ نۇسقاۋلارىنا باعىندى، ءارى «وقۋشىسىن» ايقايلاپ، قابىرعانى اياعىمەن تەپكىلەگەنىنە قاراماي جازالۋدى توقتاتپادى.

سىناقتالعانداردىڭ قاتالدىعىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن بىرنەشە پىكىر ايتىلدى:

- سىناققا تۇسكەندەرگە يەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بەدەلى اسەر ەتتى.

- سىناققا تۇسكەندەردىڭ بارلىعى دا ەرلەر بولاتىن، سوندىقتان ولار قاتاڭ ارەكەتتەرگە بيولوگيالىق ءتۇرعىدان بەيىم.

- سىناققا تۇسكەندەر كۇشتى ەلەكتر قۋاتىمەن «وقۋشىلارىنا» جاساعان اۋىرتپالىقتى ايتپاعاندا، قانشالىقتى قاتتى زارداپ كەلتىرەتىندىگىن تۇسىنبەدى.

- سىناققا تۇسكەندەر قانىشەرلىككە بەيىم جانە ازاپ شەككىزۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋىنان راحات الدى.

ءبىراق بۇدان كەيىنگى جۇرگىزىلگەن تاجىريبەلەردە مۇنداي بولجامدار راستالمادى.

ناتيجەلەر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بەدەلىنە بايلانىستى ەمەس

ميلگرەم «بريدجپورت زەرتتەۋ اسسوسياسياسى» دەگەن اتپەن كوننەكتيكۋت شتاتىندا بريدجپورتتەن كىشىگىرىم ورىن جالعا الىپ، ءارى يەل ۋنيۆەرسيتەتىنە نۇسقايتىن قانداي دا ءبىر سىلتەمەدەن باس تارتا وتىرىپ، وسى تاجىريبەنى تاعى قايتالادى. «بريدجپورت زەرتتەۋ اسسوسياسياسىنىڭ» كوممەرسيالىق ۇيىم رەتىندە تانىستىرىلدى. ناتيجەلەردەن ايتارلىق وزگەرىستەر بايقالمادى: شكالانىڭ سوڭىنا دەيىن جەتۋگە سىنالعاندارىڭ 48%-ى كەلىستى.

سىناققا تۇسكەندەردىڭ جىنىسى دا ناتيجەگە ىقپال ەتپەدى.

باسقا تاجىريبەدە سىناققا تۇسكەندەردىڭ جىنىسىنىڭ ايىرماشىلىعى ماعىزدى ەمەستىگىن كورسەتتى؛ «وقىتۋشى» - ايەلدەر ەركەكتەردەن كەم تۇسپەدى، بۇل ايەلدەردىڭ مەيىرىمدىلىگىنە قاتىستى ءميفتى جويدى.

ادامدار «وقۋشىلارى» ءۇشىن ەلەكتر توگىنىڭ قانشالىقتى قاۋىپتىلىگىن تۇيسىنگەن بولاتىن

تاعى ءبىر تاجىريبەدە سىناققا الىنعاندار وزدەرىنىڭ قۇرباندارىنا كەلتىرىپ وتىرعان پوتەنسيالدى فيزيكالىق زالالىن جەتە باعالاماعانى ايتىلعان ەدى. قوسىمشا تاجىريبەنى باستار الدىندا «وقۋشىعا» جۇرەگىنىڭ سىرقاتى بارلىعىن جانە توكپەن بەرىلگەن قاتتى سوققىعا شىداي المايتىندىعىن جەتكىزۋى كەرەك بولاتىن نۇسقاۋ بەرىلدى. ەكسپەريمەنت ناتيجەسىندە «وقۋشى» ايقايلاي باستادى: «جەتەر! بوساتىڭدار مەنى بۇل جەردەن! سەندەرگە جۇرەگىمنىڭ سىرقاتى تۋراسىندا ايتقان بولاتىنمىن. جۇرەگىم مەنى الاڭداتا باستادى! مەن جالعاستىرۋدان باس تارتامىن! بوساتىڭدار مەنى!». الايدا «وقىتۋشىلار» مىنەزىنەن وزگەرىس بايقالمادى، 65% سىناقتالۋشىلار وزدەرىنىڭ مىندەتتەمەلەرىن كەرنەۋدى ماكسيمۋمعا دەيىن جەتكىزە وتىرىپ، ساپالى تۇردە ورىنداپ شىقتى.

سىناققا تۇسكەندەر قاراپايىم ادامدار

سىناققا تۇسكەندەردىڭ جۇيكەلەرىنىڭ پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىقتارى بولۋى ىقتيمال دەگەن بولجامنىڭ نەگىزسىز بولۋىنا بايلانىستى قابىلدانبادى. ميلگرەم حابارلاماسىنا ءۇن قاتقان جانە جازالاۋدىڭ اقىل-ەسكە ىقپالىن زەرتتەۋ بويىنشا ەكسپەريمەنتكە قاتىسۋعا نيەت بىلدىرگەن ادامدار جاسى، ماماندىعى جانە ءبىلىم دەڭگەيى بويىنشا ورتا ستاتيستيكالىق ازاماتتار ەدى. ءتىپتى ولاردىڭ تۇلعالىعىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سۇراقتار، ارنايى تەستىلەرگە بەرىلگەن جاۋاپتار بۇل ادامداردىڭ ءبىر قالىپتى، پسيحيكالىق جاعىنان تۇراقتىلىعىن كورسەتتى. شىن مانىسىندە ولار كادىمگى ادامداردان ەش ايىرماسى بولمادى، ميلگرەمنىڭ سوزىمەن ايتساق: «ولار دا ءبىز بەن ءسىز سياقتىلار».

سىناققا تۇسكەندەر قانىشەر ەمەس ەدى

سىناققا تۇسكەندەر وزدەرىنىڭ قۇرباندارىنىڭ زاپا شەككەنىنەن راحات الۋى مۇمكىن دەگەن بولجامىن بىرنەشە عىلىمي تاجىريبە جوققا شىعاردى.

- ەكسپەريمەنتاتور كەتكەن كەزدە، بولمەدە ونىڭ كومەكشىسى قالدى، 20% عانا تاجىريبەنى جالعاستىرۋعا كەلىستى.

- سىناققا تۇسۋشىلەردەن كەرنەۋدى وزدەرىنىڭ تاڭداۋلارىن سۇراعان كەزدە 95%-ى 150 ۆولت اياسىندا قالدى.

- نۇسقاۋلار تەلەفونمەن بەرىلگەن كەزدە، باعىنۋ دارەجەسى قاتتى وزگەرىسكە ەنىپ، كۇرت ازايدى (20%-عا دەيىن). وسى كەزدە سىناقتالۋشىلاردىڭ كوبى تاجىريبەنى جالعاستىرىپ جاتقانداي سىڭاي عانا تانىتتى.

ەگەر سىناقتالۋشى ياكي ءبىرى تاجىريبەنى توقتاتۋدى، ءبىرى جالعاستىرۋدى بۇيىرىپ تۇرعان ەكى زەرتتەۋشىلەر الدىندا قالسا، سىناققا ءتۇسۋشى تاجىريبەنى بىردەن توقتاتتى (بۇل تۋرالى تومەندە انىعىراق بەرىلگەن.)

قوسىمشا عىلىمي تاجىريبەلەر

2002 جىلى مەريلەند ۋنيۆەرسيتەتىندەگى توماس بلاسس Psychology Today جۋرنالىندا اقش-تا جانە ودان تىس ايماقتاردا جاسالعان ميلگرەم تاجىريبەسىنىڭ قايتالاۋلارىنىڭ بارلىق جيىنتىق ناتيجەلەرىن جاريالادى. ءتۇرلى ۋاقىت پەن ورنىنعا قاراماستان، شكالانىڭ سوڭىنا دەيىن باراتىنداردىڭ ۇلەسى 61% بەن 66% اراسىندا ەكەنى انىقتالدى.

ەگەر ميلگرەمنىڭ ايتقانى دۇرىس بولىپ، سىناققا تۇسۋشىلەر سىزدەر مەن بىزدەردەي كادىمگى ادامدار بولسا، «ادامداردىڭ وسىلاي جاساۋىنا نە تۇرتكى بولۋى مۇمكىن؟» دەگەن سۇراعى: «ءبىزدى وسىلاي ەتۋىمىزگە نە ماجبۇرلەيدى؟» سۇراعى تۇلعالىق سيپات الادى؟. ميلگرەم بەدەلدى ادامدارعا باعىنۋ قاجەتتىلىگىنىڭ ساناعا تامىر جايىپ كەتكەندىگىنە سەنىمدى. ونىڭ پىكىرى بويىنشا جۇرگىزىلگەن تاجىريبەلەردە «وقۋشىسىنا» كەلتىرىلىپ وتىرعان زاقىمعا قاراماستان، سىنالۋشىعا تاپسىرمانى ورىنداۋىن بۇيىرعان «باستىققا» (وسى جايدا زەرتحانالىق حالات كيگەن زەرتتەۋشىگە) سىنالۋشىنىڭ اشىق تۇردە قارسى تۇرا الماۋى ءرول اتقاردى.

ميلگرەم ءوزىنىڭ بولجامىن راستاپ بەرگەن ورىندى دالەلىن كەلتىرەدى. ەگەر زەرتتەۋشى تاجىريبەنى جالعاستىرۋدى تالاپ ەتپەگەن بوسا، سىناقتاعىلار تەز ارادا رايىنان قايتارىنا ول انىق سەندى. ولار وزدەرىنىڭ قۇرباندارىنىڭ جان كۇيزەلىسىن كورە وتىرىپ، تاپسىرمانى ورىنداعىلارى كەلمەدى، ازاپ شەكتى. سىناقتالۋشىلار ەكسپەريمەنتاتوردان توقتاتۋدى ءوتىندى، ولارعا توقتاۋعا رۇقسات بەرىلمەگەن كەزدە، ولار سۇراق قويۋ مەن باتىرمانى باسۋدى جالعاستىرا بەردى. الايدا وسى كەزدە سىنالۋشىلار تەرگە شومىلىپ، ءدىرىل قاقتى، قارسىلىق سوزدەرىن ايتىپ مىڭگىرلەدى، تاعى دا قۇرباندارىن بوساتۋلارىن سۇراپ، باستارىن ۇستادى، جۇدىرىقتارىن تۇيگەندە، تىرناقتارى الاقانعا كىرشىلدەپ كىرىپ جاتتى، ەرىندەرىن قانى شىققانشا تىستەلەدى، ال كەيبىرى جۇيكەسى سىر بەرگەنىندەگىدەي كۇلكىگە باستى. تاجىريبەگە سىرتتان باقىلاۋشى ادام وسى كورىنىستى العا تارتتى:

مەن زەرتحاناعا وزىنە ءوزى سەنىمدى، جىميىس تانىتقان ساليقالى بيزنەسمەننىڭ كىرىپ بارا جاتقانىن بايقادىم. 20 مينۋتتىڭ ىشىندە-اق ول جۇيكەسى سىر بەرگەننىڭ قاتارىندا-اق قالعان قالپىندا شىقتى. ول دىرىلدەپ، ىقىلىق اتىپ، قۇلاعىنىڭ سىرعالىعىن تارتا بەردى، قولدارىن سىقىرلاتتى. ءبىر رەتتە ول ءتىپتى ءوزىن-وزى ماڭدايىنان جۇدىرىقپەن ءبىر سالدى دا، «قۇدايىم-اي، دوعارايىقشى وسىنى» دەپ مىڭگىرلەدى. الايدا وسىلاي ەتە وتىرىپ، ول ەكسپەريمەنتاتوردىڭ ءار ءسوزىن جەرگە تاستامادى، وعان ءشۇباسىز باعىنۋدى جالعاستىردى.

ميلگرەم بىرنەشە قوسىمشا تاجىريبەلەر جۇرگىزىپ، ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ ءاۋ باستاعى بولجامىن راستاعان ناقتىراق دەرەكتەرگە قول جەتكىزدى.

سىناقتالۋشى وزىمەن تەرەزەسى تەڭ ادامعا باعىنۋدان باس تارتتى

وسىلايشا ول ءبىر جاعدايدا سەنارييگە ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزدى. ەندى زەرتتەۋشى «وقىتۋشىعا» ءوزىنىڭ قۇربانى ەكسپەريمەنتتىڭ جالعاستىرىلۋىنا تاباندىقپەن تالاپ ەتكەن كەزدە، توقتاتۋىن تاپسىردى. ناتيجە ناقتى جاۋابىن بەردى: تۋرا ءوزى سياقتى سىناقتالۋشى جالعاستىرۋدى تالاپ ەتكەندە، سىناقتان وتۋشىلەردىڭ 100 % دەرلىك قوسىمشا ەلەكتر زاريادىن بەرۋدەن باس تارتتى.

باسقا جاعدايدا زەرتتەۋشى مەن ەكىنشى سىنالۋشى رولدەرىن ايىرباستاستى، بۇل كەزدە ەندى كرەسلوعا ەكسپەريمەنتاتور تاڭدالدى. وسى كەزدە ەكىنشى سىنالۋشى «وقىتۋشىعا» جالعاستىرۋدى تالاپ ەتكەندە، زەرتتەۋشى بار جانىمەن قارسىلىق ءبىلدىردى. وسىدان كەيىن بىردە ءبىر سىناقتالۋشى باتىرماعا قول جۇگىرتپەدى.

بەدەل يەلەرىنىڭ شيەلەنىسى كەزىندە سىناققا ءتۇسۋشى ارەكەتىن توقتاتتى

سىناقتان وتۋشىلەردىڭ بەدەل يەلەرىنە ءسوزسىز باعىنۋعا يكەمدىلىگى تاعى ءبىر نەگىزگى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەلەرىمەن راستالدى. بۇل كەزدە «وقىتۋشى» ەكى زەرتتەۋشى اراسىندا قالدى، بۇلاردىڭ ءبىرى قۇربانى ونى بوساتۋىن ءوتىنىپ، جالبارىنعاندا، «وقىتۋشىعا» توقتاۋدى بۇيىرسا، ال ەكىنشىسى تاجىريبەنى جالعاستىرۋ تالابىنا تابانداپ تۇرىپ الدى. قاراما-قارسى بۇيرىق سىناققا ءتۇسۋشىنى ابدىراتىپ جىبەردى. شاتاسقان سىناققا ءتۇسۋشى ءبىر زەرتتەۋشىدەن ەكىنشىسىنە كوزىن جۇگىرتتىپ، ەكى جەتەكشىدەن دە كەلىسىلگەن، بىردەي، ويلانۋدى تالاپ ەتپەيتىن بۇيرىق بەرۋىن ءوتىندى. وسى كەزدە زەرتتەۋشىلەر بىر-بىرىمەن تايتالاسا باستاعان ساتتە، سىناقتالۋشى ولاردىڭ قايسىسىنىڭ ماڭىزى باسىم ەكەنىن اڭعارۋعا تىرىستى. سوڭىندا ناقتى بەدەل يەسىنە باعىنۋ مۇمكىندىگى بولماي، ءار سىناقتالۋشى — «وقىتۋشى» ءوزىنىڭ جاقسى قاسيەتەرىنە بايلانىستى «وقۋشىنى» جازالاۋدى دوعارا باستادى.

ەگەر سىنالۋشى قانىشەر نەمەسە اگرەسسيۆتىلىكتىڭ تەرەڭدەتىلگەن دەڭگەيىنە شالدىققان جۇيكە جۇيەسىنىڭ كەمىستىگى بار تۇلعالار بولسا، باسقا دا ەكسپەريمەنتالدى نۇسقالارداعىداي مۇنداي ناتيجەنىڭ بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟!

تاجىريبەنىڭ باسقا دا نۇسقالارى​

- تاجىريبەنىڭ باسقا دا نۇسقالارىندا ءبىر نەمەسە ەكى قوسىمشا «وقىتۋشىلار» قاتىستى. ولاردى دا اكتەرلەر وينادى. «وقىتۋشى» — اكتەر جالعاستىرۋدى تالاپ ەتكەن نۇسقادا 40 سىنالۋشىنىڭ 3-ەۋى تاجىريبەنى توقتاتتى. باسقا جاعدايدا ەكى اكتەر — «وقىتۋشىلار» تاجىريبەنى جالعاستىرۋدان باس تارتۇاندا — 40 سىنالۋشىنىڭ 36-سى دا سولاي ەتتى.

- نۇسقاۋلار تەلەفونمەن بەرىلگەن كەزدە، باعىنۋ جاعدايى قاتتى تومەندەدى (20 %-عا دەيىن). وعان قوسا كوپتەگەن سىنالۋشىلار تاجىريبەنى جالعاستىرىپ جاتقان سىڭاي تانىتتى. باعىنۋ دەڭگەيى «وقۋشى» «وقىتۋشىنىڭ» ءدال قاسىندا بولعاندا دا تومەندەدى. «وقىتۋشى» «وقۋشىنىڭ» قولىن ۇستاپ تۇرعان تاجىريبەدە سوڭىنا دەيىن سىناقتالۋشىنىڭ 30 %-ى عانا جەتتى.

- ءبىر ەكسپەريمەنتاتور «وقۋشى» بولعان قالپى تاجىريبەنى توقتاتۋدى تالاپ ەتكەندە، ال باسقا ەكسپەريمەنتاتور كەرىسىنشە توقتاتپاۋدى تالاپ ەتسە دە، 100%-ى دا توقتادى.

- سىناقتان وتۋشىدەن باتىرمانى ءوزى باسپاي، «وقىتۋشىعا» بۇيرىق بەرۋ تالاپ ەتىلگەندە، مۇنى جاساۋدان تەك 5 %-ى عانا باس تارتتى.

قورىتىندىلار

ميلگرەم پىكىرى بويىنشا، الىنعان دەرەكتەر قىزىقتى فەنومەنگە كۋالىك ەتەدى: «بۇل زەرتتەۋلەر كادىمگى ەرەسەك ادامداردىڭ اۆتوريتەت بۇيرىعىمەن ءبىراز جەرگە بارۋعا دايىن ەكەنىنىڭ ايقىن كورىنىسىن تانىتتى» (Milgram، 1974). ەندى قاراپايىم ازاماتتاردىڭ وزدىگىنەن ۇكىمەتكە بويسۇنۋى تۇسىنىكتى بولا باستادى. اۆتوريتەتتەر بىزگە تىم قاتتى ىقپال بىلدىرەدى جانە ءبىزدىڭ مىنەز-قۇلىعىمىزدى باقىلاۋدا ۇستايدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز: 

پسيحولوگيالىق تاجىريبەلەر

بالاڭىز قانداي: بالانىڭ مىنەزى مەن ەرەكشە قاسيەتتەرىن انىقتاۋعا كومەكتەسەتىن 6 تەست

---