ەلىمنىڭ باقىتىن تەربەتكەن – تاۋەلسىزدىك
شقو، وسكەمەن قالاسى
ورالحان بوكەي اتىنداعى №44 ليسەيىنىڭ
8 سىنىپ وقۋشىسى: بەيبىت بوتاگوز بەيبىت قىزى
جەتەكشىسى: قاجىبايەۆا جادىرا كەنجەحان قىزى
تاۋەلسىزدىك! ءيا، بۇل كەۋدەڭدى كوتەرە، ماقتانا ايتا الاتىن قاسيەتتى ۇعىم. ءجاي عانا ۇعىم ەمەس، اسا ءقادىرلى ۇعىم. «تاۋەلسىزدىك» دەگەندە ءار ادامنىڭ بويىن ماقتانىش كەرنەيدى. مەنىڭ بويىمدى وسىناۋ قاسيەتتى ۇعىم جايلى ءسوز بولعاندا قۋانىش پەن قايعى، ماقتانىش پەن قاسىرەت سەزىمى بيلەيدى.
سان عاسىرلار بويى نەبىر قاسىرەتتى باستان كەشسە دە، اقىن ج.مولداعالييەۆ جىرلاعانداي، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلسە دە مويىماعان قازاق حالقى ۇرپاعىنىڭ باس بوستاندىعى، تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جان اياماي كۇرەستى. وسى جولدا ۇلتىمىزدىڭ اياۋلى تۇلعالارى، قايتپاس قايسار باتىرلارى جانىن قيدى. ءارينە، ولار بۇل كۇنگە جەتە الماسا دا، وزدەرىنىڭ كۇرەسكەرلىك رۋحىن، اسقاق ارمانىن بولاشاق ۇرپاق جۇرەگىنە جالعاپ، العى كۇنگە ءۇمىت ارتتى. مىنە، سول اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى كوكسەگەن ارمانىنا، اياۋلى مۇراتىنا حح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي قولىمىز جەتتى دەسەك، سول اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان اق جارىلقاپ ارماننىڭ جۇزەگە اسقانىنا دا بۇگىندە 25 جىل تولىپ وتىر. 25 جىل – تاريح ءۇشىن قاس-قاعىمداي عانا ۋاقىت بولعانىمەن، تاۋەلءسىز قازاق ەلى ءۇشىن عاسىردىڭ جۇگىن ارقالاعان كەزەڭ بولدى. ءيا، نەبارى 20 جىل ىشىندە قازاق حالقى بۇرىن-سوڭدى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. ارينە، ونىڭ ءبارى بىزگە وپ-وڭاي كەلە سالعان جوق. تاريحتىڭ تاڭعاجايىپ سىيى – تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋدى باستى ماقسات ساناعان قازاقستاندىقتاردىڭ ەڭبەگىنىڭ، ماڭداي تەرىنىڭ ارقاسىندا ەرەن قيىندىق ەڭسەرىلدى.
بۇگىندە ءبىز تولايىم تابىستارىمىزدى سارالايتىن، الداعى باعىندىرار بيىگىمىزدى مەجەلەيتىن كەزەڭگە كەلىپ وتىرمىز. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيلى مەرەكەسى، ءسوز جوق، بۇكىلحالىقتىق ۇلى مەرەكە، ۇلى توي جانە سولاي بولۋى زاڭدى دا.
جەرىمىز قانشاما قاس باتىرلار قانىمەن شايىلىپ، قانشاما اياۋلى انالارىمىز، اسىل اجەلەرىمىز، اسقار تاۋداي اكەلەرىمىز وزدەرىنىڭ باۋىر ەتى – بالالارىنان ايىرىلىپ، تەر توگىلىپ، ەرەڭ ەڭبەكپەن قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىك-اي! ەلىمىزدەگى ارداقتى دا ءماندى، قۇندىلىعى مول ءسوزدىڭ باستىسى بولىپ تابىلاتىن وسى - «تاۋەلسىزدىك». ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستە زورلىق-زومبىلىقتى، ادىلسىزدىكتى، اشارشىلىقتى ءتاۋىر كورگەن جۇرتىم ءۇشىن ەگەمەندىك اسىل قازىنا بولىپ تابىلادى.
تاريحقا ءبىر ءۇڭىلىپ قاراساق، جۇرتىمىز تاۋەلسىزدىك الارعا دەيىن باسىنان كوپ قيىندىق وتكەردى. سوناۋ 1465 جىلداعى كەرەي مەن جانىبەك سىندى باسشىلارىمىزدان باستاۋ العان تامىرىمىزدا سوعىستان بەت الماپپىز. جوڭعارلارمەن دە، قىتايلارمەن دە، موڭعولدارمەن دە سوعىسقاندا قازاق جۇرتى ءوزىنىڭ تالاي ازاماتتارىنان ايىرىلعان. وسى سوعىستاردا كەڭ بايتاق دالامىزدا قان-توگىس بولىپ، باتىرلارىمىز ءوزىن قۇرباندىققا شالعان. ەرلەرىمىزدىڭ وتباسىلارىنىڭ جاسى توگىلىپ، مۇڭى شىققان. جاقىندارىن جوعالتقان حالىق كۇيزەلىسكە دە ۇشىراعان.
دەربەس حاندىق قۇرىپ، الەمنىڭ باسقا حاندىقتارىن جاۋلاپ، ءوزىنىڭ مىقتى ساياساتىن ەنگىزگەن، حالىقتى ءبىر ورتالىققا بىرىكتىرىپ، بەيبىتشىلىكتى ۇستاي بىلگەن حاندار تالاي بولدى. ال، رەسەيگە قوسىلۋ سەبەبىمىز : قانشا بولسا دا مىقتى حاننىڭ، امالسىزدان رەسەي پاتشالىعىنا قوسىلۋى دۇرىس بولاتىن-دى دەپ ساناۋى بولىپ تابىلادى. رەسەي پاتشالىعىنا قوسىلعاننان كەيىن كوپتەگەن كوتەرىلىستەر ورىن الدى. سىرىم دات ۇلى، ماحامبەت وتەمىس ۇلى مەن يساتاي تايمان ۇلى، كەڭەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىستەر رەسەي پاتشالىعىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى بولىپ تابىلادى. بۇل جەردەن تاعى دا ازاپ كورگەن جۇرتىمىزدىڭ ءحالىن بايقاي الامىز.
ۇلى وتان سوعىسىنان كورگەن قايعىمىز – ەڭ باستى قايعى بولىپ تابىلادى. شىبىن جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن قايران جۇرتىم، قيىندىقتىن ءبارىن دەلىك وسى سوعىستان كوردى. وسى سوعىسقا قاتىسقان 1،5 ميلليون قازاقتىن 126 مىڭنان استامى قازا تاپقان. اشارشىلىقتان، سوعىسقا كەتكەن جاقىندارىن كۇتۋمەن قينالعان ەل دە بار. ال ەڭ قيىنى-ولاردىڭ سوعىستان ورالماۋى.
نەمىستەردىڭ قاتىگەزدىگىنە، تاس جۇرەكتىگىنە كوز جۇما قاراۋ مۇمكىن ەمەس قوي. مىسالعا ايتاتاتىن بولسام، مەنىڭ اجەم – تىل ارداگەرى. ءاربىر 7-مامىر سايىن، كەيدە ءاربىر اي سايىن ايتىپ وتىراتىن نەمىستەردىڭ جۇرەكسىزدىگى تىڭداپ وتىرعان ءبىزدىڭ جانىمىزدى تۇرشىكتىرىپ جىبەرەدى. اجەمنىڭ اڭگىمەنى باستار ءسوزى دە، اياقتار ءسوزى دە ءبىر: «ايامادى عوي، ايامادى ... ءار كۇنىمىز جىلعا، كوز جاسىمىزدى كول قىلىپ وتكەرەتىن ءتۇنىمىز عاسىرعا تاتيتىن ەدى. جەر ءجۇزىن تۇمشالاعان ءزىلماۋىر قارا بۇلتتىڭ ەتەگى ءتۇرىلىپ، تاڭ اتپاستاي كورىنەتىن. ءبىراق، ءۇمىتىمىزدى ۇزگەن جوقپىز. وسى كۇنى ەل امان، جۇرت تىنىشتا وز-وزىنە قول كوتەرەتىندەر كوبەيىپ كەتتى دەپ ەستيمىن. بالكىم وسالدىق، بالكىم جۇيكە اۋرۋى، ايتپەسە، ادام بالاسى جارىق دۇنيەنى قيا الار ما ەدى. ءبىزدىڭ كورگەنىمىز، ارقالاعان ازابىمىز ادام بالاسى توزەتىن جاعداي ەمەس ەدى عوي» دەپ اجەم سوعىس تۋرالى، كونسلاگەر تۋرالى كوز-جاسىن جاسىرماي ايتادى.
جاسى ون سەگىزدە، ءتىپتى ون سەگىزگە دە جەتپەگەن، كەلەر ۇرپاق بەيبىت ءومىر ءسۇرسىن دەگەن جاستار سوعىسقا قاتىسقان ادامداردىڭ نەگىزىن قۇرايدى. مىسال كەلتىرەتىن بولسام، قازاعىمنىڭ ەركە دە باتىل قىزى – ءاليا اپايىمىز.
ون سەگىز جاسىندا بويى الاسالاۋ كەلگەن، تۇر-كەلبەتى سۇيكىمدى قىز سوعىسقا قاتىساتىن ادامداردى ىرىكتەۋگە كەلەدى. جاس كەزىنەن سۇڭقارداي مەرگەن بولعان اپايىمىز ەلىن قورعاۋ ءۇشىن، جۇرتى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايىن بولعان اپايىمىز سوعىسقا اسا دايىندىقپەن كەلەدى ەكەن. ساپقا تۇرعاندا باسىن تىك ۇستاپ، «مولداگۋلوۆا اليا» دەپ شاقىرعاندا «يا!» دەپ سەنىمدى جاۋاپ بەرگەن ەكەن. «سەن بە؟ ءاي، سەن قىز ءوزى كارتوپ ارشۋعا كەلمەدىڭ بە؟» دەپ كۇلە قاراپ، قىزىقتاپ قويعان گەنەرال سۇراعىنا ءاليا: «جوق، مەن كارتوپ ارشۋعا ەمەس، سوعىسقا قاتىسۋعا كەلدىم. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكە كەلدىم» – دەپ ەركىن جاۋاپ بەرەدى ەكەن. «ل، كورسەت وندا ونەرىڭدى» - دەپ ءالى سەنبەي تۇرعان گەنەرال ءالياعا مىلتىقتى لاقتىرىپ جىبەرەدى. مىلتىقتى الىپ، ون ميشەننىڭ ونىنا دا ءتيىپ، ءاليا ءوزىنىڭ العىرلىعىن دالەلدەپ شىعىپ، گەنەرالدى تاڭ قالدىرادى. سوعىسقا قاتىسار الدىندا ءبىر كۇن بۇرىن، ءالياعا ءوز ەسىمى ويىلىپ جازىلعان مىلتىق سىيعا تارتىلادى. ال، كەلەسى كۇنى، سوعىستا، ءاليا اپايىمىز ءوز ەرلىگىن كورسەتەدى.
اپامنىڭ مايىن تامىزىپ ايتاتىن اڭگىمەلەردى تىڭداپ وتىرساڭ، قالاي جىلاپ كەتەتىنىڭدى اڭعارماي دا قالاسىڭ.
ال انام ماعان، تار جول، تايعاق كەشۋدەگى جەلتوقسان وقيعاسىن بايانداپ بەرەدى.
قارا حالىقتىڭ قامىن ويلاعان، كسرو ۇكىمەتىنىڭ ادىلەتسىزدىگىنە نارازى بولعان ستۋدەنتتەر الماتى قالاسىنداعى ل.ي.برەجنيەۆ اتىنداعى الاڭعا شىعىپ، كولبيننىڭ ادىلەتسىزدىگىنە قارسى كوتەرىلىس باستايدى. كسرو ونى بارلىق تاسىلدەرمەن باسپاقشى بولادى. قاقاعان ايازدا الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ۇستىنە مۇزداي سۋىق سۋ توگىپ قينايدى. ال جەلتوقساقننىڭ ىزعارى وعان «گۇل ۇستىنە گۇل» بولدى. وسى سەبەپتەن دە بۇل وقيعانى «جەلتوقسان ىزعارى» دەپ اتاعان شىعار، بالكىم. مۇنداي ازاپ كورگەن جاستاردىڭ كوتەرىلىسىن اقىر اياعىندا باسىپ، كەيبىرىن قاماپ، كەيبىرىن اتۋ جازاسىن كەستى. كوتەرىلىستە ءوزىنىڭ ەرەكشە ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن لياززات اسانوۆا، قايرات رىسقۇلبەكوۆ، ەربول سىپاتايەۆ، سابيرا مۇحامەدجانوۆا سىندى ازاماتتارىمىز بار.
كۇنادان تازا باسىم بار،
جيىرما بىردە جاسىم بار،
قاسقالداقتاي قانىم بار،
بوزتورعايداي جانىم بار،
الام دەسەڭ الىڭدار!
قايرات دەگەن اتىم بار،
قازاق دەگەن زاتىم بار،
«ەركەك توقتى – قۇرباندىق»،
اتام دەسەڭ اتىڭدار! - دەپ جىرلايدى قايرات رىسقۇلبەكوۆ.
مەنىڭ وسىمەن نە ايتقىم كەلدى؟ بىرىنشىدەن، تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن ءاربىر ازامات وسى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستەردى، سوعىستاردى، ءىرى دە ماڭىزدى تۇلاعالاردى ءبىلۋى كەرەك، ءبىلۋى مىندەت. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءدامى قانداي ءتاتتى ەكەنىن سەزىنۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن مەملەكەتتەر باسقا ەلدەردىڭ بودانى بولىپ، تاۋەلسىزدىككە زار بولىپ وتىر. وسى سەبەپتەن، ءبىز تاۋەلسىزدىك ءقادىرىن ءبىلۋىمىز كەرەك، ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، سەزىنۋىمىز كەرەك جانە ەڭ باستىسى – ساقتاۋىمىز كەرەك.
بولاشاق – جاستاردىڭ قولىندا دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. تاۋەلسىزدىكتى ۇستاپ قالۋ دا وزىمىزگە بايلانىستى. ەگەر ءبىز بىر-بىرىمىزبەن تاتۋ بولساق، بەيبىتشىلىك، ىنتىماقتاستىقتى ۇستاي الساق، تاۋەلسىزدىگىمىز دە ماڭگى بولماق. سوناۋ اتا-بابالارىمىزدىڭ، اعا-اپايلارىمىزدىڭ رۋحىن تاپتاماس ءۇشىن، كەيىنگى ۇرپاق تىنىش ەلدە مەكەن ەتسىن دەپ ساقتاپ قالعان جەر ءۇشىن، ەڭبەكتەرىن، توككەن تەرلەرىن زايا كەتىرمەس ءۇشىن ءبىز ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزدى مىقتى ءارى بەرىك ەتىپ ساقتاۋىمىز ءبىز ءۇشىن مىندەت.
مەن قازىرگى كەزدە كەڭ بايتاق جەردە، تىنىش مەملەكەتتە تۇرىپ، ساباعىمدى تىنىشتىقتا وقىپ، بەيبىت ەلدە تۇرىپ جاتقانىما قۋناشتىمىن. وسى ءۇشىن اتا-بابا رۋحىنا باس يەمىن جانە ەلىمنىڭ باقىتىن تەربەتكەن ەركىندىگىمىزدى ساقتاپ، ونى ۇزارتۋ ءۇشىن ات سالىساتىن بولامىن!
You Might Also Like
-
بۇگىن ورتالىق كوممۋنيكاسيالار قىزمەتىندە بريفينگ وتكىزگەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى «قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» پاندەرى جالپى جىكتەۋىشتەن الىنباعانىن رە...
-
تابيعات جاساعان جاراتىلىسىنىڭ ءار تىنىمسىز بۇلكىلى پەرزەنتىنە دەگەن تەك قانا كەشىرىم مەن مەيىرىمنەن تۇراتىن ءبىر ۇلكەن جۇرەك بار. ول – انانىڭ جۇرەگى. سول ۇلكەن جۇرەكتەن تارايتىن كۇن ساۋلەسىن...
