ەنەرگيا. دەنەلەردىڭ پوتەنسيالدىق جانە كينەتيكالىق ەنەرگيالارى
«اباي ورتا مەكتەبى»
اۋداندىق جاراتىلىستانۋ – ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمدەردىڭ وليمپياداسى
اشىق ساباق
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §53 ەنەرگيا. دەنەلەردىڭ پوتەنسيالدىق جانە كينەتيكالىق ەنەرگيالار
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا فيزيكالىق شاما ەنەرگيا تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ، وقىتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ، وي قورىتۋدى پايدالانا بىلۋگە ۇيرەتۋ. ەنەرگيانى تالداۋ، تۇرلەرىن اجىراتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ب) تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق جانە پراكتيكالىق ءىس - ارەكەتتە دۇرىس ءادىس - ءتاسىل جاساۋعا ۇيرەتۋ. ەنەرگيانىڭ ومىردەگى ءمانى مەن قولدانىلۋىن ەسەپتەۋگە ۇيرەتۋ، ەنەرگيانى ۇنەمدەي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ۇجىمدىق جۇمىس. وقۋشىلار وزدەرىنىڭ العان بىلىمدەرىن پراكتيكادا، ەسەپتەر شىعارۋدا قولدانا ءبىلۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: سىني تۇرعىسىنان ويلاۋ، اقپاراتتىق تەحنولوگيانى فيزيكا پانىنەن وقىتۋدا قولدانۋ، سۇراق - جاۋاپ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، تىرەك سىزبا، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ساباقتىڭ بارىسى: جوسپار: ساباق جوسپارىن بلوك - سحەما تۇرىندە قۇردىم.
بلوك - سحەما
ەنەرگيا. دەنەلەردىڭ پوتەنسيالدىق جانە كينەتيكالىق ەنەرگيالارى
I ساتى. «بىلەمىن»
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ا) سۇراق - جاۋاپ جۇرگىزۋ
II ساتى.«بىلگىم كەلەدى»
3. جاڭا ساباققا كىرىسپە.
ءا) جاڭا ساباققا وي تاستاۋ.
4. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى.
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
III ساتى.«بىلدىك»
5. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
گ) وقۋلىقپەن جۇمىس، ەسەپتەر شىعارۋ.
د) بەكىتۋ سۇراقتارى
6. ۇيگە تاپسىرما
7. باعالاۋ.
I ساتى. «بىلەمىن»
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى ا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەپ، جۋرنالعا بەلگىلەۋ؛ ءا) وقۋشى كوڭىل - كۇيىن باعىتتاۋ، ساباققا دەگەن ىنتاسىن وياتۋ؛ ب) ساباقتىڭ ماقسات - مىندەتتەرىمەن تانىستىرۋ؛ ۇيىمداستىرۋ بولىمىندە ينتەراكتيۆتى تاقتامەن ساباق جوسپارىن ءتۇسىندىرۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ ا) سۇراق جاۋاپ جۇرگىزۋ 1. قۋات دەگەنىمىز نە؟ جاۋابى: قۋات – جۇمىستىڭ ورىندالۋ تەزدىگىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شاما.
2. قۋات بىرلىگى قالاي اتالادى جانە قاي عالىمنىڭ ەسىمىنە بەرىلگەن؟ جاۋابى: بۇل بىرلىكتى بۋ ماشيناسىن ويلاپ تاپقان اعىلشىن عالىمى ۋاتتىڭ قۇرمەتىنە ۆاتتت (ۆت دەپ بەلگىلەنەدى) دەپ اتايدى.
3. جۇمىستىڭ فورمۋلاسى، ولشەم بىرلىگى. جاۋابى: A= F*s دجوۋل - دج
4. جۇمىستىڭ ناقتى ەكى بەلگىسى قانداي؟ جاۋابى: ونىڭ ءبىرىنشىسى - دەنەگە ارەكەت ەتەتىن كۇش، ال ەكىنشىسى - دەنەنىڭ سول كۇش ارەكەتىنەن ورىن اۋىستىرۋى. وسى ەكى بەلگى قاتار ورىندالعاندا عانا جۇمىس اتقارىلادى.
5. قىسىمنىڭ انىقتاماسى، فورمۋلاسى. جاۋابى: قىسىم - بەتكە پەرپەنديكۋليار اسەر ەتەتىن كۇشتىڭ وسى بەتتىڭ اۋدانىنا قاتىناسىنا تەڭ شامانى ايتادى. P=F/S 6. قۋاتتىڭ ۇلەستىك جانە ەسەلىك بىرلىكتەرى قانداي؟ جاۋابى: كيلوۆاتت (كۆت)، مەگاۆاتت (مۆت)، ميلليۆاتت (مۆت)، ميكروۆاتت (مكۆت). 7. قۋاتتى قالاي ەسەپتەۋگە بولادى؟
جاۋابى: قۋاتتى تابۋ ءۇشىن ىستەلگەن جۇمىستىڭ شاماسىن سول جۇمىستى ىستەۋگە كەتكەن ۋاقىتقا ءبولۋ كەرەك: N= A/t 8. جۇمىستىڭ دجوۋلدەن باسقا قانداي ۇلەستىك جانە ەسەلىك بىرلىكتەرى
بار؟ جاۋابى: كيلودجوۋل (كدج)، ميلليدجوۋل (مۆدج)، ميكرودجوۋل (مكدج).
9. اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەيتىن قۇرال
10. پاسكال زاڭى قالاي تۇجىرىمدالادى؟
11. گيدراۆليكالىق ماشينالار دەگەنىمىز نە؟
12. پاسكال زاڭىن قاتتى دەنەلەردە قولدانۋعا بولاما؟
13. اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ ولشەم بىرلىگىنە نە الىنادى؟
14. ادامنىڭ قان اينالىم جۇيەسىندەگى قىسىمدى ولشەيتىن قۇرال؟
15. ارحيمەد كۇشى دەگەنىمىز نە؟
16. دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ شارتتارىن تۇجىرىمداڭدار.
17. سۇيىقتىڭ تىعىزدىعىن ولشەۋگە ارنالعان قۇرال.
18. ۇيكەلىس كۇشىنىڭ تۇرلەرى قانداي؟
II ساتى. «بىلگىم كەلەدى» 3. جاڭا ساباققا كىرىسپە. ءا) جاڭا ساباققا وي تاستاۋ.
4. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
§ 53. ەنەرگيا. دەنەلەردىڭ پوتەنسيالدىق جانە كينەتيكالىق ەنەرگيالارى
زاۆودتار مەن فابريكالارداعى ستانوكتار مەن ماشينالار جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن، ولاردى ەلەكتر دۆيگاتالدەرى قوزعالىسقا كەلتىرۋى كەرەك، ال ەلەكتر دۆيگاتەلدەرى ەلەكتر ەنەرگياسىن جۇمسايدى. اۆتوموبيلدەر مەن سامولەتتەر، تەپلوۆوزدار مەن تەپلوحودتار جانعىش وتىن ەنەرگياسىنىڭ، گيدروتۋربينالار بيىكتەن قۇلاپ اققان سۋدىڭ ەنەرگياسىن جۇمساۋ ارقىلى جۇمىس ىستەيدى. ءبىز ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ءوز ەنەرگيامىزدىڭ قورىن تاماق ارقىلى اۋىق - اۋىق جاڭار تىپ تولىقتىرىپ وتىرامىز.
«ەنەرگيا» تەرمينىن 1807 جىلى اعىلشىن عالىمى يۋنگ ەنگىزگەن، گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا «قوزعالىس» دەگەندى بىلدىرەدى. ەنەرگيا – ىشكى، جىلۋ، يادرولىق، مەحانيكالىق بولىپ بولىنەدى. ءبىز بۇگىن سىزدەرمەن مەحانيكالىق ەنەرگيامەن تانىسامىز. «ەنەرگيا» دەگەن ءسوز كۇندەلىكتى تۇرمىستا دا ءجيى قولدانىلادى. مىسالى، كوپ جۇمىس ىستەي الاتىن ادامداردى ەنەرگياسى، مول، قايراتتى ادامدار دەپ اتايمىز. ەنەرگيا دەگەنىمىز نە؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن مىسالدار قاراستىرايىق. سىعىلعان سەرىپپە جازىلعاندا جۇمىس ىستەي الادى، مىسالى، جۇكتى كوتەر الادى نەمەسە اربانى يتەرىپ قوزعالتادى. جوعارى كوتەرىلىپ قويىلعان قوزعالمايتىن جۇك جۇمىس ىستەمەيدى، ءبىراق ەگەر سول جۇك تومەن تۇسسە، وندا ول جۇمىس ىستەيدى (مىسالى، قازىقتى جەرگە قاعىپ جىبەرە الادى). ءاربىر قوزعالىستاعى دەنەنىڭ جۇمىس ىستەي الاتىن قابىلەتى بار. مىسالى، كولبەۋ جازىقتىقتان دومالاعان ا بولات شار ۆ اعاش سيليندرگە سوعىلىپ، ونى ءبىراز جەرگە جىلجىتادى. بۇل جاعدايدا جۇمىس ىستەلەدى. ەگەر ءبىر دەنە نەمەسە ءوزارا اسەرلەسەتىن بىرنەشە دەنە جۇمىس ىستەي الاتىن بولسا، وندا ولاردى، ەنەرگياسى بار دەپ ايتىلادى. ەنەرگيا - ءبىر دەنەنىڭ قانداي جۇمىس ىستەي الاتىندىعىن كورسەتەتىن فيزيكالىق شاما. ەنەرگيانى دا جۇمىس بىرلىكتەرىمەن، ياعني دجوۋلدارمەن ولشەنەدى.
اۋداندىق جاراتىلىستانۋ – ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمدەردىڭ وليمپياداسى
اشىق ساباق
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §53 ەنەرگيا. دەنەلەردىڭ پوتەنسيالدىق جانە كينەتيكالىق ەنەرگيالار
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا فيزيكالىق شاما ەنەرگيا تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ، وقىتۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ، وي قورىتۋدى پايدالانا بىلۋگە ۇيرەتۋ. ەنەرگيانى تالداۋ، تۇرلەرىن اجىراتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ب) تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق جانە پراكتيكالىق ءىس - ارەكەتتە دۇرىس ءادىس - ءتاسىل جاساۋعا ۇيرەتۋ. ەنەرگيانىڭ ومىردەگى ءمانى مەن قولدانىلۋىن ەسەپتەۋگە ۇيرەتۋ، ەنەرگيانى ۇنەمدەي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ۇجىمدىق جۇمىس. وقۋشىلار وزدەرىنىڭ العان بىلىمدەرىن پراكتيكادا، ەسەپتەر شىعارۋدا قولدانا ءبىلۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: سىني تۇرعىسىنان ويلاۋ، اقپاراتتىق تەحنولوگيانى فيزيكا پانىنەن وقىتۋدا قولدانۋ، سۇراق - جاۋاپ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، تىرەك سىزبا، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ساباقتىڭ بارىسى: جوسپار: ساباق جوسپارىن بلوك - سحەما تۇرىندە قۇردىم.
بلوك - سحەما
ەنەرگيا. دەنەلەردىڭ پوتەنسيالدىق جانە كينەتيكالىق ەنەرگيالارى
I ساتى. «بىلەمىن»
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ا) سۇراق - جاۋاپ جۇرگىزۋ
II ساتى.«بىلگىم كەلەدى»
3. جاڭا ساباققا كىرىسپە.
ءا) جاڭا ساباققا وي تاستاۋ.
4. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى.
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
III ساتى.«بىلدىك»
5. جاڭا ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
گ) وقۋلىقپەن جۇمىس، ەسەپتەر شىعارۋ.
د) بەكىتۋ سۇراقتارى
6. ۇيگە تاپسىرما
7. باعالاۋ.
I ساتى. «بىلەمىن»
1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى ا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەپ، جۋرنالعا بەلگىلەۋ؛ ءا) وقۋشى كوڭىل - كۇيىن باعىتتاۋ، ساباققا دەگەن ىنتاسىن وياتۋ؛ ب) ساباقتىڭ ماقسات - مىندەتتەرىمەن تانىستىرۋ؛ ۇيىمداستىرۋ بولىمىندە ينتەراكتيۆتى تاقتامەن ساباق جوسپارىن ءتۇسىندىرۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ ا) سۇراق جاۋاپ جۇرگىزۋ 1. قۋات دەگەنىمىز نە؟ جاۋابى: قۋات – جۇمىستىڭ ورىندالۋ تەزدىگىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شاما.
2. قۋات بىرلىگى قالاي اتالادى جانە قاي عالىمنىڭ ەسىمىنە بەرىلگەن؟ جاۋابى: بۇل بىرلىكتى بۋ ماشيناسىن ويلاپ تاپقان اعىلشىن عالىمى ۋاتتىڭ قۇرمەتىنە ۆاتتت (ۆت دەپ بەلگىلەنەدى) دەپ اتايدى.
3. جۇمىستىڭ فورمۋلاسى، ولشەم بىرلىگى. جاۋابى: A= F*s دجوۋل - دج
4. جۇمىستىڭ ناقتى ەكى بەلگىسى قانداي؟ جاۋابى: ونىڭ ءبىرىنشىسى - دەنەگە ارەكەت ەتەتىن كۇش، ال ەكىنشىسى - دەنەنىڭ سول كۇش ارەكەتىنەن ورىن اۋىستىرۋى. وسى ەكى بەلگى قاتار ورىندالعاندا عانا جۇمىس اتقارىلادى.
5. قىسىمنىڭ انىقتاماسى، فورمۋلاسى. جاۋابى: قىسىم - بەتكە پەرپەنديكۋليار اسەر ەتەتىن كۇشتىڭ وسى بەتتىڭ اۋدانىنا قاتىناسىنا تەڭ شامانى ايتادى. P=F/S 6. قۋاتتىڭ ۇلەستىك جانە ەسەلىك بىرلىكتەرى قانداي؟ جاۋابى: كيلوۆاتت (كۆت)، مەگاۆاتت (مۆت)، ميلليۆاتت (مۆت)، ميكروۆاتت (مكۆت). 7. قۋاتتى قالاي ەسەپتەۋگە بولادى؟
جاۋابى: قۋاتتى تابۋ ءۇشىن ىستەلگەن جۇمىستىڭ شاماسىن سول جۇمىستى ىستەۋگە كەتكەن ۋاقىتقا ءبولۋ كەرەك: N= A/t 8. جۇمىستىڭ دجوۋلدەن باسقا قانداي ۇلەستىك جانە ەسەلىك بىرلىكتەرى
بار؟ جاۋابى: كيلودجوۋل (كدج)، ميلليدجوۋل (مۆدج)، ميكرودجوۋل (مكدج).
9. اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەيتىن قۇرال
10. پاسكال زاڭى قالاي تۇجىرىمدالادى؟
11. گيدراۆليكالىق ماشينالار دەگەنىمىز نە؟
12. پاسكال زاڭىن قاتتى دەنەلەردە قولدانۋعا بولاما؟
13. اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ ولشەم بىرلىگىنە نە الىنادى؟
14. ادامنىڭ قان اينالىم جۇيەسىندەگى قىسىمدى ولشەيتىن قۇرال؟
15. ارحيمەد كۇشى دەگەنىمىز نە؟
16. دەنەلەردىڭ ءجۇزۋ شارتتارىن تۇجىرىمداڭدار.
17. سۇيىقتىڭ تىعىزدىعىن ولشەۋگە ارنالعان قۇرال.
18. ۇيكەلىس كۇشىنىڭ تۇرلەرى قانداي؟
II ساتى. «بىلگىم كەلەدى» 3. جاڭا ساباققا كىرىسپە. ءا) جاڭا ساباققا وي تاستاۋ.
4. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
§ 53. ەنەرگيا. دەنەلەردىڭ پوتەنسيالدىق جانە كينەتيكالىق ەنەرگيالارى
زاۆودتار مەن فابريكالارداعى ستانوكتار مەن ماشينالار جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن، ولاردى ەلەكتر دۆيگاتالدەرى قوزعالىسقا كەلتىرۋى كەرەك، ال ەلەكتر دۆيگاتەلدەرى ەلەكتر ەنەرگياسىن جۇمسايدى. اۆتوموبيلدەر مەن سامولەتتەر، تەپلوۆوزدار مەن تەپلوحودتار جانعىش وتىن ەنەرگياسىنىڭ، گيدروتۋربينالار بيىكتەن قۇلاپ اققان سۋدىڭ ەنەرگياسىن جۇمساۋ ارقىلى جۇمىس ىستەيدى. ءبىز ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ، جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ءوز ەنەرگيامىزدىڭ قورىن تاماق ارقىلى اۋىق - اۋىق جاڭار تىپ تولىقتىرىپ وتىرامىز.
«ەنەرگيا» تەرمينىن 1807 جىلى اعىلشىن عالىمى يۋنگ ەنگىزگەن، گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا «قوزعالىس» دەگەندى بىلدىرەدى. ەنەرگيا – ىشكى، جىلۋ، يادرولىق، مەحانيكالىق بولىپ بولىنەدى. ءبىز بۇگىن سىزدەرمەن مەحانيكالىق ەنەرگيامەن تانىسامىز. «ەنەرگيا» دەگەن ءسوز كۇندەلىكتى تۇرمىستا دا ءجيى قولدانىلادى. مىسالى، كوپ جۇمىس ىستەي الاتىن ادامداردى ەنەرگياسى، مول، قايراتتى ادامدار دەپ اتايمىز. ەنەرگيا دەگەنىمىز نە؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن مىسالدار قاراستىرايىق. سىعىلعان سەرىپپە جازىلعاندا جۇمىس ىستەي الادى، مىسالى، جۇكتى كوتەر الادى نەمەسە اربانى يتەرىپ قوزعالتادى. جوعارى كوتەرىلىپ قويىلعان قوزعالمايتىن جۇك جۇمىس ىستەمەيدى، ءبىراق ەگەر سول جۇك تومەن تۇسسە، وندا ول جۇمىس ىستەيدى (مىسالى، قازىقتى جەرگە قاعىپ جىبەرە الادى). ءاربىر قوزعالىستاعى دەنەنىڭ جۇمىس ىستەي الاتىن قابىلەتى بار. مىسالى، كولبەۋ جازىقتىقتان دومالاعان ا بولات شار ۆ اعاش سيليندرگە سوعىلىپ، ونى ءبىراز جەرگە جىلجىتادى. بۇل جاعدايدا جۇمىس ىستەلەدى. ەگەر ءبىر دەنە نەمەسە ءوزارا اسەرلەسەتىن بىرنەشە دەنە جۇمىس ىستەي الاتىن بولسا، وندا ولاردى، ەنەرگياسى بار دەپ ايتىلادى. ەنەرگيا - ءبىر دەنەنىڭ قانداي جۇمىس ىستەي الاتىندىعىن كورسەتەتىن فيزيكالىق شاما. ەنەرگيانى دا جۇمىس بىرلىكتەرىمەن، ياعني دجوۋلدارمەن ولشەنەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: بەكىرە - قازاقستانداعى باعالى بالىقتاردىڭ ءبىرى
