جاپپارقان
I
بالبىراعان كوك دالا كۇن ايمالاپ قۇشقان سوڭ، بەتەگەسى ءبورىتىپ، قىزعالداقتارى جايناپ كەتتى. كەۋدەنى جارا جۇپار ءيسى اڭقيدى. الىستاعىنىڭ ءبارىن — ساعىم كوتەرىپ، جەر بەتى جەل ۇرگەن تورعىنداي تولقىپ تۇر. وسى جۇپار ءيىس، كەڭ دالا جەكە وزىنە تيگەندەي تەڭسەلە باسىپ ءبىر بالا كەلەدى.
باسىنا بوزتورعايدىڭ باقىت قونسا،
سامىرىق قىزمەت ەتەر پاناسىندا
دەپ اندەتىپ كەلەدى. الدىندا قۇناجىن بۇزاۋلاعان كوك سيىر، كوك بۇزاۋى سوڭىندا، تار سوقپاقپەن سىرت-سىرت اياڭداپ بارادى. اينالا ۇشقان كوك قۇلادىن بالا مەن بۇزاۋعا وقتىن-وقتىن شۇيىلەدى دە، تايقىپ شىعادى...
باسىنعان قۇلادىن باقىت قۇسى، كوك قۇناجىن دۇنيە مالى سياقتى. بوزتورعايداي سيقىنا قاراماستان، سامىرىقتاي سامعاپ كەلەدى جاس كوڭىل، اكەسى ايتقان ارمانعا ءدال ءقازىر جەتكەن ءتارىزدى.
«تاۋداي تالاپتان بارماقتاي ب ا ق ارتىق. «ب ا ق» دەگەن كىشكەنتاي عانا قۇس. ول تەك ورازدىنىڭ باسىنا قونار، بالام. باسىنا بوزتورعايدىڭ باقىت قونسا، سامىرىق قىزمەت ەتەر پاناسىندا» دەيتىن اكەسى مارقۇم.
بالاسى قۇمارتىپ:
— ول قۇس قايتسە قونادى؟ قانداي ەكەن ءوزى؟ — دەگەندە.
— ەڭبەگىڭ جانسا كورەرسىڭ، شىراعىم، — دەپ، بالانىڭ سونى ويىن شيىرعا اكەپ سوعاتىن دا كەتە باراتىن.
بالا بۇگىن سول شيىردان شىققانداي، باقىت قۇسىن تاپقانداي بولىپ كەلەدى. وزىمەن سالىستىرعاندا، كولحوز باستىعى، بريگادير، اگرونوم، زووتەحنيك — شونجار ادامدار. بارىنەن اسىپ، كوك سيىردى سىيعا الدى. ءبارى كەلىپ قولىن ۇستاپ، ارقاعا قاعىپ، بوزتورعايعا قىزمەت ەتكەن سامىرىقتاي كۇبىرلەدى. بۇل سىي-قۇرمەتتى اكەسىنشە جورىدى بالا. «ەڭبەك جاندى» دەگەن وسى عوي. باقىت قۇسى قايدا ەندى؟ — دەپ اسپانعا قاراي بەرەدى. بەلگىلى قۇلادىن سول قۇسىڭ مەن دەگەندەي الدى-ارتىن وراپ، توبەدەن ءشۇيىلىپ مازا بەرمەيدى. بالا شىبىعىمەن ءالى ءبىر جاسقاعان جوق. قۇلادىن بولىپ جۇرگەن ب ا ق قۇسىنىڭ ءوزى مە؟ — دەپ دامەلى ەدى. اۋىلعا جاقىنداعاندا قۇلادىن بەتىمەن كەتتى. ب ا ق قۇمار بالا كوك سيىردى ۇيىنە قاراي قايىردى. ەسىك الدىندا كۇن سالا قاراپ تۇرعان شەشەسى تالمۇرىن جەبەلەي باسىپ، جوتەلە ءتۇسىپ، قارسى جۇرگەندە، ارتىنان دومالانعان الا كۇشىك، قۇيىنداي ۇشقان قىز بالا قۋىپ جەتىپ باسىپ وزدى. قىز كەلە بۇزاۋعا جارماستى.
— جالعىزىم، جەتىمەگىم جەتكىزدى دە ءتاڭىرىم...! — دەپ، انا كەلە بالانى قۇشتى. الا كۇشىك قالاي قۋانارىن بىلمەي اياق استىندا اۋناپ جاتىر.
قۋانعان ءبىر عانا اسايىننىڭ ءۇي-ىشى ەمەس. كوپ ءبورىنىڭ ىشىندەگى ءۇش ءۇي قوزعاننىڭ توبەسى كوككە ەكى-اق ەلى جەتكەن جوق. جاس جاپپارقان توپ جارىپ، جۇلدە الدى. اۋىل ادامدارى «قۇتتى بولسىنعا» كەلىپ جاتىر. ۇسەيىن، قۇسايىن، اسايىنعا قاراعان باس كوتەرەرلەر ءوزارا شۇڭكىلدەسىپ، ءبىر سەمىز قويدى جىعىپ تاستادى.
— تۋعاندا توي جاساي الماپ ەدىم. جىگىتتىگىنە جاسايىن، قاراعىمنىڭ! — دەپ تالمۇرىن بۇگىن بارىن سالدى ورتاعا. قوزىقارىننىڭ ءبىر بۇرىشىندا جاتقان سارى مايىن قارنىمەن اكەپ قويدى. ۇن دورباسىنىڭ ءتۇبىن قاعىپ، تابا سالىپ، سارى مايعا تۋراعان ىستىق ناندى شاشۋىم دەپ ەت الدىنان بەرە باستادى ەلگە...
جاپپارقاننىڭ جاس ويى اۋىلدى لەپىرتكەن بۇل قۋانىشقا ءالى بويلاپ جەتكەن جوق. بۇزاۋ باقتى، قوي باقتى. كولىك باسىن ۇستاپ، ەگىن سالدى، ءشوپ شاپتى. ىستىق-سۋىق، ەرتە-كەش دەمەي، بريگادير جۇمساسا تومپاڭداپ جۇگىرە بەردى. ءتىلازار ەمەس، ءتىلالعىش، الاڭعاسار ەمەس، بايىپتى، تىياناقتى بالا اتاندى. وسىلاي اتانايىنشى دەگەن وي ءتىپتى بولعان جوق وندا. تاپسىرمانى ورىنداۋ مىندەت، مىندەتتى تىندىرا ورىنداسا تولىمدى ەڭبەككۇن جازىلادى. وسىنى عانا جاقسى بىلەدى. بۇگىن ويلاماعان جەردەن ەڭبەككۇننىڭ ۇستىنە قولاقپانداي سيىر تيگەنگە تاڭ-تاماشا. جۇرتتان بولەك نە ىستەدىم؟ اكەم ايتقانداي ەڭبەك جانىپ، باقىت قۇسى قونباق پا؟ نەگە كورىنبەيدى ول قۇس؟ — دەپ قارا كوزى جاي تاپپاي ءۇي سىرتىندا ءالى قاراۋىلداپ ءجۇر. ءۇي ىشىندەگى اۋىل ادامدارى دۋ-دۋ...
II
جاپپارقان باقىت كۇسىن بەس جىل كۇتتى. كەلمەدى. كۇدەر ۇزگەلى ەكى جىل. جەتى جىلدا جيىرماعا تولىپ، قولاقپانداي جىگىت بولدى. «ب ا ق» دەگەندى باسقاشا تۇسىنەدى ەندى. «ب ا ق» كوكتە جۇرگەن قۇس ەمەس، جەردەگى ەڭبەك جەمىسى، ەڭبەك ەتسەڭ، ۇقساتا ەتسەڭ ءبارى سودان تابىلادى دەپ بەكىگەن. ءبىراق، وسى بەكىگەن وي ءباتيقاعا كەلگەندە بوساي بەرەدى...
«قۇرالاي كوز، قيىلعان قاس ءباتيقا قول جەتپەس ارمان سياقتى. تەك «باقىت قۇسى» باسىنا قونعان ادام عانا ءباتيقانىڭ بال تىلىنەن ءلاززات الار، دەيدى جاپپارقان. ءوزىنىڭ ويقاستاۋىندا كەمدىك جوق. ءالى داريا الماي ءجۇر. جۇمىسقا بارا جاتىپ تا، كەلە جاتىپ تا سول ءۇيدىڭ ەسىك الدىنان وتەدى. قولى بوس ۋاقىتتا ىلعي ءباتيقانىڭ قاسىندا جانتايۋمەن بولادى. قالجىڭعا وراشولاقتاۋ. وعان ۇيالشاقتىعى قوسىلىپ، ويىن تۋرا ايتا الماي، نە جانامالاپ جەتكىزە الماي ءىشى ءاردايىم ويران.
بۇگىن كۇندەگى ادەتىنشە تاعى دا كەلدى. قايتسە دە بەت اشۋعا بەكىنىپ كەلدى. ەكى اسىقتى بىرىنە ءبىرىن اتىپ، بىرەسە ءيىرىپ قويىپ، ءۇن-تۇن جوق جانتايىپ جاتىر» ءباتيقا ورامال كەستەلەپ وتىر. اقىرىن عانا ىڭىرسىپ اندەتەدى. اق باتەستىڭ بەتىندە جىلماڭداعان ىلگەك ءبىز، ءمور توگىلگەن سىم ساۋساق جىبەكتەن ورنەك جاساپ بارادى. ادەمى ورنەك، نازىك ءۇن ارىنداعان جۇرەكتى ارباپ وزىنە تارتىپ بارادى...
قاراي-قاراي جاپپارقاننىڭ كوزى، جانتايا-انتايا جانباسى تالدى. نە دە بولسا بەت اشۋعا بەل بايلاپ، شىيىرشىقتاعان ءبىر قاعازدى تاستاي بەردى ءباتيقاعا.
ءباتيقا اڭ-تاڭ. قاعاز بەن جاپپارقانعا كەزەك قارايدى. ءبىر توعا جىگىتتىڭ قىلىعىن بويىنا سىيعىزا الماي تۇرعان سياقتى.
— بۇل نە؟ — دەدى قاعازدى قولىنا الماي.
— بىرەۋدىڭ سىزگە بەرگەن حاتى ەدى.
— حات تاسۋعا تۇردىڭىز با؟
جوق، — دەپ تومەن قارادى جاپپارقان. ۇيالعانىنان قىزارىپ كەتتى. ءباتيقا ودان ءارى قىسپاي، حاتتى الىپ ىشىنەن وقي باستادى.
ءباتيجان، سىزگە ارناپ جازدىم جۇمباق
ءتۇسىنىپ وقىعانعا ءسوزى وڭدى-اق،
جازامىن ولەڭ قىلىپ جۇرەگىمدى
قىزىل ءتىل امان بولسا يەك پەن جاق.
كەلىپ ەم قۇمار بولىپ كوپتەن سىزگە،
ويىمنان شىقپاعان سوڭ ۇيدە-تۇزدە،
جاستىقتىڭ بازارىندا ويناپ، كۇلمەك
بۇرىننان مۇرا ەمەس پە قالعان بىزگە.
حاتتى اياقتاعانشا مەرەكەڭ كىرىپ كەلدى. كوزى شاتىناپ، ساقالى جەلپىلدەپ كەتكەن ەكەن، حاتتى كورىسىمەن تاياعىن الا ۇمتىلدى.
قاڭعىرعان قوزعان، نەگە قويقاڭداي بەرەسىڭ سەن وسى!..
جاپپارقان اتا جونەلدى. ەسىكتەن شىعا بەرگەندە، شالدىڭ اق تاياعى كەلىپ بالتىردان ءبىر سارت ەتتى.
وسىدان كەيىن جاپپارقان بۇل ۇيگە كەلۋدەن تيىلدى. كەلمەسە دە ءبىر جالا تاعى جابىلدى. ءباتيقانىڭ جايىپ قويعان ءشالىسى جوعالىپتى. مەرەكەڭ ونى دا جاپپارقاننان كورەدى. «ەرەگىسىپ الدى. الىپ بەرىڭدەر» دەپ اركىمدى مازالاي باستادى.
قىزعانشاق شالدىڭ مىنەزىن ەل قىزىق كورسە دە، ۇرى اتانعاننان سىرتتا ءجۇرىپ جاپپارقان كۇيىنەدى. ناقاقتان جاپپارقاندى تاڭعانعا ۇيدە وتىرىپ ءباتيقا كۇيىنەدى. جازىقسىز ەكى جاس ءبىر كۇنى قۇدىق باسىندا وڭاشا كەزدەسىپ قالدى.
— قۇداي اقى، ءشالىڭدى مەن العانىم جوق! — دەدى جاپپارقان سالعان جەردەن.
— الماعانىڭدى بىلەمىن. نەگە قىسىلدىڭ سونشا؟
— «ۇرى» دەگەن جاقسى ات پا؟
— «قارى» دەگەن دە جاقسى ەمەس. بارىنەن ايىپسىز ايىپتى بولعان جامان ەكەن.
«وندا ىستەپ ايىپتى بولايىق» دەگەن ءسوز لىقىپ اۋزىنا كەلسە دە، جاپپارقان ايتا المادى. جىرتىلماعان ۇيات پەرنەسىن جالىنداعان جاس جۇرەك داۋىرلەي كەلىپ سوعادى، جارىپ شىعا الماي شىرمالا بەرەدى. سونى سەزگەن سۇڭعىلا ءباتيقا البىرت جۇرەكتى شىرماۋدان شىعارا سويلەدى:
— حاتتى كىمگە جازدىردىڭ؟
— ءالجانعا.
— ولەڭ كىمدىكى؟
— وزىمدىكى، — دەدى جاپپارقان قىزاراڭداپ. ءبارىن بىرەۋدىكى دەي بەرۋگە نامىستانىپ، العاشقى ايتقان وتىرىگى ەدى. ونىسىن دا ءباتيقا قۇپ الا قويعان جوق.
— ءتىل جەتىپ تۇرعاندا حات جالعاۋدىڭ كەرەگى نە؟ جارالانعان سوڭ، جاسقانۋدىڭ كەرەگى نە؟ — دەدى دە، شەلەگىن كوتەرىپ جۇرە بەردى. وڭىنە قاراعاندا «مەنەن اۋلاق» دەگەندەي سۇپ-سۋىق، سوزىنە بويلاعاندا «كەلسەڭ كەل» دەگەندەي جىپ-جىلى. قايسىسىن ۇستارىن بىلمەي، قالت قاراپ قالعان جاپپارقان ءبىر سۋىنىپ، ءبىر قىزىنىپ تۇرىپ-تۇرىپ، ۇيىنە قاراي اياڭدادى.
قىنا جاقتا ارسالاڭداپ قايىربەك كەلەدى. ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ قويعان سياقتى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا.
— ءپىستى بىلەم! — دەدى كەلىسىمەن.
قايىربەكتەن جاسىراتىن سىر جوق. جاپپارقان بار اڭگىمەنى ورتاعا سالدى. ەكەۋىنىڭ دە تورىعانى مەرگەمباي وتاعاسىنىڭ ءۇيى. مەرگەمبايدا ءبىر كەلىن، ءبىر قىز بار. كەلىنى: — ءباتيقا. بيىل تۇسكەن. كۇيەۋى التى ايدان بەرى تۇرمەدە. امان كۇنىندە دە بارقادار تاپتىرماعان جىگىت دەسەدى. ءباتيقاعا جاپپارقان، قىزعا قايىربەك قىرىندايتىن. ءشالى جوعالعاننان بەرى مەرەكەڭ ءۇيىنىڭ ماڭىنان جۇرە الماي، ءتىل الا الماي، الىستان مويىندارىن سوزاتىن ەدى. ءباتيقانىڭ ءسوزىن ەستىگەن سوڭ، قايىربەكتىڭ كوزى جايناپ كەتتى.
— قۇلاي تۇسكەن ەكەن! — دەدى جۇلىپ العانداي. جاپپارقان ءالى كۇدىكتى.
— حات بەرگەنىمدى ۇناتپادى. ءوڭى سۋىق، — دەپ تايقاقتايدى. قايىربەك قايراي تۇسەدى:
— ۇيگە كىرۋگە قورقاسىڭ. وسىدان ارتىق ءوزى كەلە مە ساعان.
— قورىقپايمىن. كەلىسىپ الماي كيمەكتەۋ ۇيات ەمەس پە؟
— قىز-كەلىنشەك قار سياقتى. جىگىت تاقالسا ەري باستايدى. ۇيالساڭ قىزدان قۇر قالاسىڭ. مەن نە دە بولسا بارا كورەم.
قايىربەكتەن قالىپ قويۋ شىن قورىققاندىق كورىندى جاپپارقانعا. بۇرىن ايەلمەن جاناسۋعا ۇيالسا، ەندى قورقۋعا ۇيالدى. قاباتىنان كەلگەن ەكى ۇياتتى سالماقتاپ بايقاپ ەدى، قورقاقتىق تۋرا قورلىق ەكەن.
— مەن دە بارا كورەم! — دەدى سونان سوڭ قاتۋلانىپ.
* * *
ءدال سول كۇنگى ءتۇن. ەل ۇيىقتاعان ۋاقىت. ەكەۋى مەرەكەڭ ءۇيىن جاعالاپ ءجۇر. تەرەزە دە، قاقپا دا ىشتەن جابۋلى. قاقپا استىندا يت كىرىپ شىعاتىن ءبىر تەسىك، توبەدە كىسى سياتىن ءبىر تەسىك بار. قورادا، قاقپاعا جاقىن بايبىشە جاتىر. مەرەكەڭ سىرتتا، تەرەزە الدىنا جاتىپتى. قىز، كەلىنشەك ۇيدە. وڭاشا. ءبارىن بارلاپ بولعان سوڭ:
— توبەدەن تۇسەلىك، — دەدى قايىربەك. جاپپارقان جۇرەگى دۇرسىلدەپ تۇرسا دا، سىر بەرگەن جوق. قورا توبەسىنە شىعىپ، ەڭبەكتەي-ەڭبەكتەي تەسىككە جەتكەندە، الا مويناق دۇرسە قويا بەردى الدارىنان. بۇل ءسىرا توبەدەگى تەسىكتى كۇزەتىپ جاتسا كەرەك. قايىربەك سۇيەك تاستاپ، دىمىن ءوشىردى دە، لىپ ەتىپ تەسىكتەن ءتۇسىپ كەتتى.
جاپپارقان كەيىندەۋ قالعان. دىبىس شىقپاعانعا جاقسىلىققا جورىپ، تەسىككە كەلسە، قايىربەك ءالى ءتۇسىپ بولماپتى. قولى توبەگە، اياعى جەرگە جەتپەي، قارنىنان ءبىر اعاشقا ءىلۋلى تۇر. سوندا دا دىبىسىن شىعارماي تۋلاي بەرەدى. جاپپارقان جالما-جان بەلبەۋىن شەشىپ، بايلادى دا، سالبىراتا قويدى. بەلبەۋدەن ۇستاپ امان-ەسەن جەرگە جەتتى قايىربەك. بايبىشە تۇك بىلگەن جوق. قور-قور ۇيىقتاپ جاتىر. جاپپارقان دا سالبىراپ كەلەدى. قالتاسىنداعى ءبىر شىنى كەندىر مايدى قولىنا الىپ، قايىربەك ەسىككە باردى. ەڭ اقىرعى ءقاۋىپ، ەسىكتىڭ شىقىرى. قاراڭعىدا تابالدىرىق ماڭدايشا، جاقتاۋدىڭ ءبارىن مايلاپ جاتىر. مىسىقشا باسىپ جاپپارقان كەتتى. ەسىكتى تىرس ەتكىزبەي اشىپ ەكەۋى ۇيگە ەندى...
— ۇرى! ۇرى! — دەپ ايقاي سالا تۇرا كەلگەندە، جالت بەرگەن جاستار مىنا جاعىنداعى قارا قازاندى بايقاماي توڭكەرىپ كەتتى. ءسۇت اقتارىلىپ قالدى. قاراڭعى، تار قورانىڭ ىشىندە كەمپىر باجىلداپ قۋىپ ءجۇر. توگىلگەن سۇتكە تايىپ، توڭكەرىلگەن قازانعا سۇرىنگەن بوزبالالاردىڭ ءۇستى-باسى بەس باتپان. ءبىر ءابيىر — تۇندە ەشكىم كورىپ جاتقان جوق. بىرىمەن ءبىرى سوقتىعىپ تا قالادى، قۇلاتىپ تا كەتەدى. مەرەكەڭ قوراسى شالپىلداپ، سارتىلداپ الەم-توپىراعى شىعىپ جاتىر...
قوراداعى بۇل ءدۇبىردى ەستىسە دە، ەستىمەي قىز بەن كەلىنشەك كورپەلەرىن بۇركەنە تۇسەدى. تەرەزەدەن ءبىر كەزدە مەرەكەڭنىڭ ايقايى ەستىلدى:
— نەعىپ جاتىرسىڭدار، اش تەرەزەنى! ارجاقتى جاۋ شاپتى...
تەرەزەنى اشپاسقا، ويانباسقا بولمادى. «قايدا، قايدالاپ!» قىز بەن كەلىنشەك مەرەكەڭە ەرە قوراعا شىققان كەزدە، قايىربەك تە جاپپارقاندى سىرتقا شىعارىپ ۇلگىرگەن. ەندى ءوزى تىرمىسىپ جاتىر ەدى. مەرەكەڭە قاراعاندار جابىلا كەلىپ الدى بالاقتان. كەۋدەسى سىرتتا، جاپپارقان مىقشيىپ جوعارى تارتادى. بوكسەسى ىشتە، قوراداعىلار تومەن تارتادى قايىربەكتى قايىسشا سوزىپ جاتىر. مەرەكەڭ ءبىر كەزدە تاياعىن الا سالا ماي قۇيرىقتان توپەي باستادى، قىزى قاتۋلانا تارتقان بولىپ، قايىربەكتىڭ اياعىنا يىعىن توسەي قويدى. مانادان بەرى كۇش الا الماي جاتقان بايعۇس ءبىر-اق ىرعىدى سودان سوڭ.
— بار سونىمەن! — دەدى مەرەكەڭ. ايرىلىپ قالسا دا ايىزى قانىپ قالعان ءتارىزدى — جۋىردا بوكسەڭدى باسا الماسسىڭ بالەم، — دەپ قالا بەردى قۋماي.
III
ءبىر شوشاقتى ءبىر-اق تيەگەن ءداۋ بريچكا داڭعىل جولدىڭ ۇستىندە سىڭعىرلاتا جىلجىپ بارادى. بريچكانى سۇيرەگەن قوس قول وكپە ءجۇزىنىڭ قاسىندا تورعايداي، سوندا دا كۇيىسىن بۇزباستان جايقالا باسادى جانۋار. جاپپارقان اربا ۇستىندە ەتبەتىنەن جاتىر. جول اسفالتتاعانداي تەگىس، توسەگى مامىقتاي جۇمساق. اتباساردىڭ جازىق دالاسىندا ءداۋ بريچكانىڭ ۇستىنەن تالاي جەر كورىنەدى. كورىپ كەلەدى، ويعا ءوزىن كومىپ كەلەدى جاپپارقان...
وڭ جاقتاعى سوناۋ «قالماق مولاسىنىڭ» ماڭى كوز كىدىرمەيتىن كودەلى قىلاڭ دالا. سول دالادا قاپتاعان ادام، قىزۋ دۋماي ەلەستەيدى. وسى ەلەس ۇيىقتاسا تۇسىنەن، ويانسا ەسىنەن شىقپاعالى الدەنەشە كۇندەر وتكەن. بۇعان دەيىن وي دۇنيەسىنە ۇڭىلگەندە الدىمەن ايگىلى ەكى ەلەس كورىنەتىن. ءبىرى — بالا شاعىندا، كەڭ دالادا كوك سيىردى جالعىز ايداپ كەلە جاتقانى. ەندى ءبىرى — جىگىت شاعىندا، قايىربەك ەكەۋى مەرەكەڭنىڭ ۇيىنە ەنگەن ءتۇن. ءقازىر سونىڭ ەكەۋى دە الىستاپ، كومەسكى تارتىپ، قىلاڭ دالا كوڭىلدى وزىنە اۋدارىپ العان.
بۇدان ءبىر اي بۇرىن بۇل دالادا سالتاناتتى توي ءوتتى. كوكپار، تاقىم تارتىس، ات شابىس، كۇرەس، اۋدارىسپاق — ءبارى بولدى. اۋدان، اۋىل باسشىلارى، كوپتى كورگەن قاريالار باس قوستى. ءسوز سىرنەسى — ەرلىك پەن ونەر بولىپ شىقتى. ويىن-ساۋىق، جيىن-توي، ماحاببات، مارتەبە ادامگەرشىلىك — ءبارى سول ەكەۋىنىڭ توڭىرەگىنە جيىلىپتى. ەل نازارى ءاردايىم سولارعا اۋعان. ءقازىر دە وسى جيىن ارىدەن قوزعاپ تولعاي كەلە، اسكەرشە كيىنگەن ءبىر توپ قازاق جاسىنا تىلەك باتاسىن، بابالارىنىڭ ارداقتى سالتىن بەرىپ تۇر. قىز-كەلىنشەكتەر كوزى مولتىلدەپ ءتونىپ قاپتى. قىزىل اسكەر قاتارىنا الىنعان جاستار وسىلايشا دۋمان، قۇرمەت، مارتەبەمەن كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ:
— ەڭ ارداقتى — قىزىل اسكەرلەر ەكەن عوي!.. — دەپ ارمان ەتە ءبىر كۇرسىنگەن جاپپارقان.
تويدان قايتىسىمەن ارمانىن شەشەسىنە ايتىپ ەدى، تالمۇرىن كوز جاسىن كول قىلدى.
— دەنىڭ دە cay ەمەس. تايانىشىم، تىلەگىم جالعىز سەن. سەنەن قالىپ نە بولام... — دەپ ەڭىرەگەندە جاپپارقاننىڭ ساي سۇيەگى سىرقىرادى. سودان كەيىن ارمانىن ىشكە تىعىپ، تەك اندا-ساندا، تالمۇرىننىڭ كوڭلى كوتەرىڭكى وتىرعاندا عانا:
— مەن، اسكەرگە بارامىن، باتىر بولامىن، باعىمدى سىنايمىن دەسەم، اپام جىلايدى. ۇيكۇشىك بول دەيدى، — دەگەندە ءۇي ىشىمەن قوسىلا تالمۇرىننىڭ ءوزى دە كۇلىپ جىبەرەتىن. بىرتە-بىرتە بۇل اڭگىمەگە قۇلاق ۇيرەندى. اسكەرگە الىنعانداردى كورە-كورە كوزى ۇيرەندى. تالمۇرىن كونبەسە دە، ءيى جۇمساپ قالعان ءتارىزدى.
اربا ۇستىندە ەتبەتىنەن جاتىپ، ويعا شومعان جاپپارقان وسى جايدىڭ ءبارىن تولعاي كەلىپ، اناسىنا بۇگىن اقتىق تىلەگىن قيىلا ايتپاق بولىپ كەلەدى. ءبىر اكەدەن ءوزى جالعىز بولسا دا، اكەسىمەن تۋىسقان قۇسايىن، ۇسەيىن بار. تۋماسا دا تۋعانداي بولىپ كەتكەن نەمەرە قارىنداسى باتەن بار. كەمپىردىڭ ءوز اۋقاتى وزىندە. بۇل يگى ساپارعا جاپپارقان قارت اناسىنىڭ قامىن ابدەن ويلاپ بارىپ بەكىدى. ەڭ اقىرى قولداعى ەكى-ۇش قارانىڭ قىستىق ازىعى دا دايىن. مىناۋ ءداۋ بريچكا وسىمەن بەسىنشى رەت توگىلەدى.
داعدىلى سارتابان وگىزدەر ۇلكەن جولدان جام جولعا بۇرىلا جونەلگەندە عانا جاپپارقاننىڭ ويى ءبولىنىپ، اربادان ءتۇستى. تالمۇرىن ەسىك الدىندا شايىن قايناتىپ كۇتىپ وتىر ەكەن، انادايدان-اق:
— شاي ىشكەن سوڭ تۇسىرەرسىڭ دەپ ايقاي سالدى.
اربانى ماياعا جانامالاپ اكەپ، تىرەي دوعارىپ، جاپپارقان شايعا كەلىپ وتىردى. اناسى بۇگىن تىم كوڭىلدى. تاڭ نامازىن وقىپ جاتقاننان كەيىن، تاماشا ءبىر ءتۇس كورگەنىن ايتا باستادى:
— اي سۇتتەي جارىق ەكەن دەيمىن. جىلقىعا جاۋ ءتيىپتى. ەل تايلى-تاياعى قالماستان «اتتان!» دەپ شاۋىپ بارادى. سەنىڭ استىڭدا اقبوز اتىڭ بار. استىڭا تۇرماي، اسپانعا شاپشيدى. «نايزامدى اپەر، اپا، نايزامدى اپەر!» دەيسىڭ ەسىك الدىندا تۇرىپ.
— قاراعىم-اۋ نايزاڭ بار ما ەدى؟ — دەپ شي ىشىندەگى سويىلشاڭدى الىپ شىقسام، تۋرا باياعىنىن جەلەكتى نايزاسى بولا قاپتى. الا سالا شاۋىپ كەتتىڭ. سونشا بولمادى — «جاپپارقان جەتتى. جاپپارقان ءتۇسىردى...» دەگەن داۋىستار شۋ ەتە قالدى.. قۋانعانىمنان ويانىپ كەتىپپىن. جۇرەگىمدى باسىپ بايقاسام، تۋلاپ جاتىر ەكەن...
بايبىشە بۇل تۇسىنە وڭىندەگىدەي سەنىپ، جاقسىلىققا جورىپ، قۋانىش ساداقاسىن بەرىپ تە قويعان. جاپپارقان دا قۋانىپ قالدى. قۋانىش ۇستىندە اناسىنا ايتام دەگەن اقتىق تىلەگىن ايتىپ تىندى:
— اپا، مەنى ۇستاي كورمە ەندى. نە تۇرتسە دە ءتۇرتىپ ءجۇر. شارۋاڭدى جايلاپ، ازىعىڭدى سايلاپ بولعان سوڭ، اق باتاڭدى سۇرارمىن دەپ ەدىم. كەزى مىنە داستارقان ۇستىندە، جاقسى جوراڭنىڭ تۇسىندا جەتتى. تىلەگىمدى تەز قابىلداپ، اسكەرگە تەز الار ما ەكەن، ىركىلمەي وڭ باتاڭدى بەرشى، اپاتاي؟ بارىنەن ايرىلىپ، جۇدىرىقتاي مەنىمەن قالعاندا دا، ەلدەن كەتىپ، ەل شەتىنە كىرمە بولعاندا دا شىداپسىڭ عوي. شىداشى ءالى دە، قانە، جايشى قولىڭدى بوگەلمەي، جايشى!؟ — دەپ اناسىنىڭ موينىنان قاپسىرا قۇشاقتاي قولىن جايىپ، تەلمىرە قالدى جاپپارقان. تەلمىرسە دە، كوز جاسىن كول قىلماي، جانعا بالاعان جالعىزىنا جان قينالا تولعاتپاي رۇقسات بەرەر دەگەن جوق ەدى. تالمۇرىن ءبىراز ۇندەمەي وتىردى دا، بەتىن تاقاپ تۇرعان بالاسىنىڭ ماڭدايىنان ءبىر ءسۇيىپ:
— بولمادىڭ عوي، قاراعىم، — دەدى. قولىن جايدى. — وزەگىم ءۇزىپ كەتسە دە، تالپىنعان جاسقا تۇساۋ بولماي شىدايىن، — دەپ كۇبىرلەپ تۇرىپ بەتىن سيپاعاندا، سۋىق بەتكە ىستىق جاس ىرشىپ شىعىپ، دومالاپ-دومالاپ كەتتى...
IV
جاپپارقان ءوزى تىلەنىپ اسكەرگە كەتتى. كەتكەلى ەكى-ۇش اي. سونىڭ ءبىر ايى جۇرىسپەن ءوتتى. قايدان كەلىپ، قايدا تۇرعانىن بىلمەيدى. ۇلكەن وزەن، شالقان كول، تەسكەن تاۋلاردىڭ تالايىن ارالاپ كەلىپ، ۇشى-قيىرى جوق مىلقاۋ ورماننىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇر. جالعىز ەمەس، جولداستارى كوپ. ءبىراق، ءبىرىن تانىمايدى، ءبىرىنىڭ تىلىنە تۇسىنبەيدى. كۇن اعاشتان شىعادى، اعاشقا باتادى. اعاش كەسەدى، جەر قازادى، جول سالادى. ءبارى جات، ءبارى جۇمباق. ىستەي بەرەدى. ءىسى ايتەۋىر، جولداستارىنان قالىسقان جوق. كەيدە اسىپ كەتىپ، باستىعى ارقاعا قاققاندا، كوڭىلى كوتەرىلىپ قالادى.
ىستەي-ىستەي كۇندەگى تىرشىلىككە قالىپتاسىپ الدى. نوبايلاسا، ىمداسا ءجۇرىپ، بىرنەشە ورىس سوزىنە ەن تاقتى. «مۇنىسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ مىنا سوزىنە كەلەدى» دەپ كەزى كەلگەندە سويلەسەدى. ونىسىنا جولداستارى بىردە تۇسىنەدى، بىردە تۇسىنبەيدى.
ەلسىز ورمان، اسكەري ءتارتىپ، تۇسىنىكسىز ءتىل: جاپپارقان باسقا ءبىر دۇنيەگە كەزدەسكەن سياقتى. كورگەن-سەزگەننىڭ ءبارى كەۋدەگە جينالىپ، جۇرەك توپ. سىر اشىپ، پىكىر الىسۋعا ءتىل دە، دارمەن دە از. ەڭ بولماسا ارتتا قالعان ەلگە كورگەنىن حات ارقىلى بايانداپ، ءىش ورتايتۋعا حات بىلمەيدى. ورىسشا قول قويۋدى وسىندا كەلگەن سوڭ عانا ۇيرەندى. بۇگىن وي باسىپ، ءتىپتى اۋىر وتىر. جولداستارى كۇندەگى ادەتىنشە جۇمىستان كەيىن دەم الىپ، ازىلدەسىپ ويناپ، ءبىرى كىتاپ وقىپ، بىرەۋى ۇزاق اڭگىمە ايتىپ، كۇننىڭ قالاي ەتكەنىن بىلەتىن ەمەس...
— حات بىلگەننىڭ، ورىسشا ءتىل بىلگەننىڭ ارمانى بار ما ەكەن، — دەدى ءبىر كەزدە وزىنە-وزى كۇرسىنىپ. تاياۋ وتىرعان كوستيا ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
— چتو تى گوۆوريش؟
— اۋىل ساپسەم داۋلەۋكە. ءبىز قايدا تۇرمىز؟
— دا، دا، دالەكو وستالسيا.
— تۆوي ماماي ەە؟
— ماما؟
— ماماي، شەشەي بار ما دەيمىن؟
— ەست، ي پاپا ەست.
— برات ەە؟
— ەست.
— تي دەپكا كوليايت؟
— گۋليالي. تەپەر نەت.
— تي كولحوز رابوتال؟
— ا-اھا.
— كاروشو رابوتال؟
— نە پلوحو.
— پلوحوي رابوتال؟
— نەت. حوروشو رابوتال.
كوستيا مەن جاپپارقان ءتىلى جاڭا شىققان جاس بالاشا وسىلايشا سويلەسەدى. ءتىلدىڭ جەتپەگەنىن ويمەن، ىممەن جەتكىزىپ وتىرادى. ەركىن سويلەسىپ، ويداعىداي تەگىس ايتا الماسا دا، وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن تىنىس. بۇگىن كۇندەگىدەن كورى كوبىرەك سويلەستى. سوزدەرىنە بۇرىن قولدانىلماعان جاڭا تىلدەر ارالاستى. وستە-وستە جاتتىعىپ كەتەتىنىنە ەكەۋى دە سەنگەندەي جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.
— تي ورىس يازىك موي ۋچيت؟
— تى منە كازاحسكيي يازىك ۋچي، — دەپ ەڭ اقىرىندا قول الىستى ەكەۋى.
جاپپارقاننىڭ بۇدان سوڭعى ءبىر ەرمەگى مىلتىق. مىلتىعىن كۇنىنە بىرنەشە رەت سىلاپ-سيپاماسا كوڭىلى كونشىمەيدى. ورىستىڭ وزگە تىلىنە كەدەي بولعانىمەن، مىلتىق بولشەكتەرىن، سترويدا كەزدەسەتىن داعدىلى سوزدەردى العاشقى كۇندەردە-اق ۇيرەنىپ العان. كۇندەگى ادەتىنشە مىلتىعىن الىپ اينالدىرىپ تۇرعاندا، شاڭعىمەن اعىزىپ، ءبىر قازاق ەسىك الدىنان وتە بەردى. مىلتىقتى ورنىنا قايتا قويۋعا جاپپارقاننىڭ مۇرشاسى كەلگەن جوق.
— توقتا! توقتالاپ ۇشتى سوڭىنان. مىلتىق الا قۋعان اسكەردى كورگەن سوڭ شاڭعىلى جىگىت اڭىرىپ تۇرا قالدى.
— امانبىسىڭ، جولداس! — دەدى ارسالاڭداي كەلىپ جاپپارقان. ول ءبىر قولىن بەرگەندە، بۇل ەكى قولىمەن قۇشىرلانا قىستى. — ويپىر-اي، قاي چاشتە ىستەيسىڭ؟
— گوۆوريتە پو رۋسسكيي.
— ورىسشاعا شورقاقپىن. ءوز تىلىمىزدە ەركىن ءبىر سويلەسۋگە قۇمار ەدىم. جاقسى كەزدەستىڭ.
— نە پونيمايۋ.
— قالجىڭدى قوي، قاي جەردىكىسىڭ؟
— داۆايتە پو رۋسسكيي.
— راس ايتاسىڭ با-ەي؟ مىناۋىڭ ۇيات ەكەن.
توسىن جىگىت جىمىڭداپ كۇلە بەرەدى. اڭ-تاڭ بوپ قالعان جاپپارقان كۇلكىدەن دامەلەنىپ، جابىسا تۇسەدى.
— جولداس-ەي، ويىن-قۋلىق جاتا-جاستانا بولا جاتار. اۋەلى جاقسىلاپ تانىسىپ الايىق تا. ءوزىڭ شەت جايلاپ، تۋىستاردى ۇمىتقانبىسىڭ، نەمەنە؟
— منە نەكوگدا، — دەدى دە، تارتىپ تۇردى جىگىت. جاپپارقان نە دەرىن بىلمەي اقىرىپ قالدى. جالاڭباس، كويلەكشەڭ كۇيىندە شىققان ەدى، قۇلاعى مۇزداپ بارا جاتقان سوڭ، ۋقالاي-ۋقالاي كەيىن قايتتى. بلينداجعا كەلگەندە توڭعان قۇلاق جىلىنسا دا، جىگىتكە مۇزداعان ءىشى جىبىمەدى. كوستيانىڭ:
— ون توجە كازاح؟ — دەگەن سۇراۋىنا.
— پلوحوي، — دەدى سالعان جەردەن.
— پوچەمۋ؟
— پلوحوي كازاح. پسە پو رۋسسكيي داۆاي! ون كازاح، يا كازاح. زاچەم پو رۋسسكيي؟
كوستيا تۇسىنە قويدى. جاپپارقانعا كەزدەسكەن ويروت، بۋريات، كاحاس، كورەەستەردىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك. ءوڭى قازاققا كەلگەن سوڭ، قازاق ەمەس دەگەن ويىندا جوق. اتباسار ماڭىندا، نە جول بويىندا ونىڭ ءبىرىن كەزدەستىرمەگەن. كوستيا قازاق سياقتى تالاي ۇلتتار بارىن ايتىپ تۇسىندىرگەندە عانا جاپپارقان قاتەلەسكەنىن سەزىپ، ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى...
V
1941 جىل. 22 مارت. جاپپارقاننىڭ ورمان ىشىنە ۇيرەنگەن كەزى؛ مىناۋ ۇلكەن وزەن — امۋر. ونىڭ جاعاسىندا، ءدال ىرگەلەس حاباروۆسكيي تۇر. ەرتەڭ سول قالاعا تاعى دا ءبىر باراتىن كۇن. جۇمىس ءبىتىرىپ كەلە جاتقان جاپپارقاننىڭ ويىندا تەك ەرتەڭگى كۇننىڭ، سول قالانىڭ ەلەسى عانا بار ەدى.
— ون مينۋتتا دايىن بولىڭدار. اتتانامىز، — دەپ كەلە سالا جارلىق ەتتى كوماندير.
اپ-ساتتە قارۋلارىن اسىنىپ، قاپشىقتارىن ارقالاپ، اعاش اراسىنان ءبىر لەك اسكەر شىعا كەلدى. سونىڭ ءبىرى جاپپارقان، ساپقا تۇرىپ، كوپپەن بىرگە تارتىپ بارادى. ەندىگى تۇراق قالا بولارىن، دالا بولارىن بىلمەيدى. ۇيرەنگەن حاباروۆسكىگە ايالداۋدىڭ ءوزى نەعايبىل بولىپ كەلە جاتقاندا، ەشقايدا كىدىرمەستەن ۆوكزالعا كەلدى دە، قىزىل ۆاگوندارعا ءبولىنىپ-بولىنىپ مىنە باستادى. بۇعان قىنجىلعان جوق جاپپارقان. پوەزدىڭ بەتى ەلگە قاراپ تۇر ەكەن. ەلگە قايتپاعانىن بىلسە دە، ءىشى جىلىپ كەتتى. قارت انا، جاس باتەن سۇيكىمدى ءباتيقا... ءبارى دە ەلەستەدى كوزىنە. تۋعان جەردىڭ، ەسكەن ەلدىڭ ەڭ بولماسا ماڭىنان وتەرمىن، — بىرىنە بولماسا بىرىنە كەزدەسىپ، اقتارىلا سويلەسسەم، ەل حابارىنا قانسام دەپ كوڭىل جۇيىتكىگەندە، ەشەلون دا جۇيتكي جونەلدى. كورشى ۆاگوننىڭ بىرىندە بايانعا قوسىلىپ ءبىر توپ جاس دۋلاتىپ جاتىر. سولارعا ەلىگىپ بۇل ۆاگون دا باستى ايقايعا. ءان، مۋزىكا، اعىزعان پوەزد، قۋانعان جۇرەك ءدۇرسىلى — ءبارى ۇلاسىپ، بۇكىل الەم وسى سوستاۆقا قاراپ تۇرعانداي سەزىلدى جاپپارقانعا...
ەشەلون شىعىستان باتىسقا قاراي ون ەكى كۇن، ون ەكى ءتۇن زىمىرادى. نەشە كيلومەتر جۇرگەنىن جاپپارقان بىلگەن جوق. تەرەزەدەن ۇزاق ۋاقىت قاراپ تۇرىپ:
— شيروكا سترانا مويا رودنايا... — دەپ اندەتەدى. اسكەر اراسىندا كوپ ايتىلاتىن بۇل ءاننىڭ مانىسىنە جاڭا عانا تۇسىنگەن سياقتى. جۇرە-جۇرە جەر رەڭكى، اۋە رايى وزگەرىپ كەتتى. ەل جيىلەپ ستانسيالار ىرىلەپ، ادەمى ۇلكەن قالالار كەزدەسە بەردى. ون ءۇش كۇن، ون ءۇش ءتۇن دەگەندە ءبىر قالاعا جەتىپ پوەزدان ءتۇستى ءبارى.
بۇل، ۋكراينانىڭ كامەنسك-پودولسكى وبلىسىنداعى يزوسلاۆەل — شيپاتوۆ اراسىنداعى تەمىر جولدى وتاننىڭ وسكەن تىلەگىنە لايىق كۇشەيتۋ كەرەك بولىپ، ەكپىندى قۇرىلىس باتالونى كەلدى. جاپپارقان وسى باتالوندا. باتالون كەلە-اق ىسكە كىرىستى. يزوسلاۆەل — شيپاتوۆ اراسىنداعى بۇرىنعى جولمەن جارىستىرا جاڭا جولدىڭ توسەگىن جايا باستادى. ەڭبەك قازانى ىلە قاينادى. بۇرىن جىل بويى سالىناتىن جولدى ءۇش ايدا ءبىتىرۋ كەرەك. جۇمىس كۇنى بۇرىنعىشا سەگىز ساعات. قالاي ءبىتىرۋ كەرەك؟
اسكەري كوپشىلىك سىننان سۇرىنبەي وتۋگە ءاۋ دەستى. الدەنەشە توپقا ءبولىنىپ، شونجار جۇمىستى بولشەكتەپ ءبولىپ اكەتتى. ءار توپ وزىنە تيگەن سىباعانى ءوز ىشىندە تاعى ءبولىسىپ، كىمنىڭ كۇندە قانشا ىستەگەنى الاقاندا.
جەردى تالقانداپ جول سالعان قالىڭ قولدىڭ ىشىنەن سۋىرىلا شىققان بىرنەشە جىگىت بار. سونىڭ ءبىرى كوزگە كۇيكى، قۇرىشتاي عانا جاپپارقان، ەڭگەزەردەي كوستيادان تاشكە تارتسا دا، رەلس كوتەرسە دە، جەر قازىپ، شپال تاسىسا دا قالىسپايدى. كوستيا شىلىم تارتقاندا ول وزىپ كەتىپ توسىپ تۇرادى.
— كىشكەنتاي قازاق وسىنداي، ۇلكەن قازاق قانداي ەكەن! — دەپ كۇلەدى كوستيا.
— ەكەۋى نورمالارىن ەكى ەسەدەن ورىنداپ، «ەكىجۇزشىلەردىڭ» قاتارىندا. بۇل ەڭبەك تەڭدەستىگى جولداستىق قارىم-قاتىناستارىن، ازىلدەرىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيتىپ، بارىنەن دە ءتىل ۇستارتۋعا جاقسى بولدى. جاپپارقان ءقازىر ورىس ءتىلىن ءبىرسىپىرا ءتۇسىنىپ، ءوزى اجەپتاۋىر جارادى. كوستياعا قازاق ءتىلى ىرىق بەرمەي ءجۇر.
— قازاق باس، — دەپ باسىن شايقاپ قويادى ول. جاپپارقاننىڭ ورىس ءتىلىن تەز ۇيرەنىپ كەلە جاتقانىنا سۇيسىنەدى دە، ءوز باسىن كەمسىنەدى. جاپپارقان اقىل سالىستىرۋدان كورى قاجىر سالىستىرۋدى ۇناتىپ:
— كىشكەنتاي قازاققا ىلەسىپ كورشى قانە! — دەگەندە، ەكەۋى جاڭا قارقىنمەن جارىسا جونەلەدى. قانشا دەگەنمەن، ءوزى تولىق نورمانى ەكى ەسەگە ىلعي جەتكىزە بەرۋ وڭاي ەمەس. ءقايسىبىر كۇنى جۇمىس جاعدايى قيىنداپ، قالجىراپ شىعادى. سوندايدا كوستيانىڭ ءبىر ءسوزى سەرگىتىپ جىبەرەدى:
— ە، بۇل ءالى ويىنشىق قوي! كىرپىك قاقپاي، ءنار تاتپاي ىستىق-سۋىقتا، وق استىندا جۇرگەندى ايت... — دەيدى كوستيا. ايتىپ وتىرعاندا جاپپارقاننىڭ جانى تۇرشىگەدى.
— ءبىز سوعىسپايمىز. ءوزى كەلىپ قالاي سوقتىعادى بىزگە؟
كوستيا باتىسقا قاراپ اقىرىن عانا يەگىمەن مەزگەيدى.
— ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەپ جاتىر... كورشىلەر دە قانىن ىشىنە تارتىپ الدى...
— سەن سوعىستى كوردىڭ بە، ءسىرا؟
— ياپوشكامەن، فيندەرمەن كەسكىلەستىك قوي...
كوستيا قالاي كەسكىلەسكەنىن، كىمدى قالاي ولتىرگەنىن ماساتتانا ايتقاندا، جاپپارقاننىڭ كوڭىلى كوستياعا بۇرىنعىسىنداي بولماي قالدى. ونىڭ ەڭ جەك كورەتىنى — ادام قانىن جۇكتەگەن ادام ەدى.
— ياپىر-اي، كوستيا، سەنى ولاي ەمەس قوي دەۋشى ەدىم. قانعا قۇنىققان كىسىشە سويلەيسىڭ عوي، — دەگەندە، كوستيا ساق-ساق كۇلىپ جىبەردى.
— سوندا مەنىڭ ورنىمدا سەن بولساڭ، سەن دە سونى ىستەر ەدىڭ.
— جوق، ويتپەس ەدىم.
— قايتەر ەدىڭ؟
— اۋەلى وتىنەم. سەن باس سالىپ ولتىرە بەرەدى ەكەنسىڭ.
— سەن ءوتىلىپ تۇرعاندا، ونىڭ وعى كەۋدەڭنەن ءوتىپ كەتەدى. ءوزىڭدى ولتىرەتىن بولعان سوڭ ولتىرمەسكە امالىڭ جوق.
جاپپارقان ءسوز تابا الماي، ويلانىپ وتىرىپ:
— ءولتىرۋ دە، ولتىرمەۋ دە، سوعىسۋ دا، سوعىسپاۋ دا قيىن ەكەن عوي... — دەدى دە، ورنىنان تۇردى كۇرسىنىپ.
— توقتا. تىنىستايىق. مەن شىلىمىمدى بىتىرەيىن.
— سوعىسىپ جۇرگەندە شىلىم تارتۋعا، تىنىستاۋعا مۇرشا بولا ما! ۇيرەنە بەر وسى باستان.
— قاپ، مىنا قۇرتىمداي قازاقتان قالىپ بولماس، — دەپ كوستيا دا قۇردى ورنىنان.
ءبىر جوبامەن ءار تۇستان كوتەرىلگەن جول تەسىكتەرىنىڭ ارالارى قوسىلىپ، تۇتاسقان قارا جال بولىپ كورىنەدى. العاشقى كەزدە ءار جەردە ۇيىرىلگەن توپ، وپىر-توپىر جۇمىس ءبىر ارناعا قۇيىپ، بۋىرقانا اققان ءتارىزدى. توبىن جازىپ، قاناتىن جايعان باتالون تىزبەكتەلە تۇرىپ، ءبىرى شپال، ءبىرى رەلس جيناعاندا، ءبىرى ىلە-شالا شەگەلەپ، جاڭا جولدىڭ ءمۇسىنىن ساعات سايىن، مينۋت سايىن جاساپ بارادى...
ادام ماشيناداي كۇشتى، شاپشاڭ. ادام بويىنداعى كەن — جەر قوينىنداعى كەندەي كوپ. ءبىراق بۇل قاسيەتتەر ءتۇپسىز تەرەڭدە جاتىر. ونى تەك سانا مەن قۇمارلىق قانا الىپ شىعادى. باتالوندا وسىنىڭ ەكەۋى دە بار. يزوسلاۆەل — شيپاتوۆ اراسى جولسىز تۇرعان جوق. قوسالقى جول سالۋ، سالعاندا جىل بويى ەمەس، ءۇش ايدا ءبىتىرىپ شىعۋ — وتاننىڭ ۇلى ساناسى، قايتپاس قۇمارى ەكەنىن ىشتەي ءبىلىپ، ىستەگەن سايىن باتالون ارىنداي ءتۇستى.
جاپپارقان مەن كوستيا نورماسىن بۇگىن ەكى جارىم ەسە ورىنداپ، «ەكى ءجۇز ەلۋشىلەر» دەگەن ءبىر اتاقتى تاعى شىعاردى. كوستيانىڭ بويىنا قاراعاندا «مىنادان شىقسا شىعار» دەگەندەي، الپاۋىت. ونان قالىسپاي جۇرگەن كىشكەنە جاپپارقانعا تاڭدانادى باتالون. اتىن اتاماي، «قۇرىش قازاق» دەيدى، كوپشىلىگى. وسى «قۇرىش قازاق» بايگەلى جەردە بۇدان دا اسەم كورسەتتى ءوزىن.
ءۇش ايدىڭ ورنىنا ەكى جارىم ايدا يزوسلاۆەل — شيپاتوۆ اراسىندا ەكىنشى جول دايىن بولدى. وتان قورعاۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ تۋىن كوتەرىپ، جوعارىدان وكىلدەر كەلدى. ەكى قالانىڭ حالقى باتالونمەن باس قوسقان جيىندا التىنمەن جازعان قىزىل تۋ جوعارى كوتەرىلدى. بۇل تۋ بۇل جيىننىڭ ساۋلەتى، مارتەبەسى ەدى. تۋدى كوتەرگەن قاراقات كوز قازاق جىگىتىن سوزگە شىققان شەشەندەر ءبىر اتاماي كەتكەن جوق.
— ءبىز، قىزىل تۋلى باتالون اتاندىق. اسايىنوۆ جاپپارقان سياقتى ايانباي ىستەۋشىلەر ارقاسىندا جەتتىك، وسى مارتەبەگە، — دەيدى، باتالون كومانديرى كەرنار، — مەن ەۆرەي، ول قازاق. ۇلى وتان بەسىگىندە، الىپ ورىس حالقىنىڭ قولتىعىندا وسىلاي وسە بەرەدى از ۇلتتار، — دەپ قالىڭ كوپتى ءبىر دۋىلداتتى دا، ءسوزدى جاپپارقانعا بەردى.
قول شاپالاقتاپ، لەبىزىنە قۇمارتىپ تۇرعان جيىنعا جاپپارقان ەكى-اق اۋىز ءسوز ايتتى:
مەن پارتيانىڭ ءامىرىن ورىندادىم. مەن قازاق نامىسىن جىبەرمەۋگە تىرىستىم! — دەدى دە، تريبۋنادان ءتۇسىپ كەتتى...
VI
جول ءبىتۋىن كۇتىپ تۇرعانداي نەمىستەر لاپ قويدى. اسپاندى سامولەت، جەردى تانك قاپتاپ كەتتى. تەمىر كيگەن قالىڭ قول جەر قايىستىرا جورتىپ كەلەدى. وق جاۋدىرىپ، وت بوراتىپ، جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ كەلەدى...
قىزىل تۋلى باتالون بۇل كەزدە كالينين مايدانىنا بارىپ جەتكەن. جول دەگەننىڭ تالقانى شىعىپ جاتىر. باتالون قۇيىنداي ۇشىپ كالينين، كۋپشينو، كلين، دميتروۆ، سفەرما، تورجوك، رجيەۆ... ارالارىندا ءجۇر. ءبىرىن تۇزەتسە نەمىستەر ءبىرىن ويراڭداپ كەتەدى. نەمىستى جۇرگىزبەسكە ءبىر جاعىنان وزدەرى دە قيراتادى.
وتكەن ءتۇنى نەمىس سامولەتتەرى رجيەۆپەن ەكى اراداعى جول تورابىن بومبالادى. جول كەسىلىپ قالدى. پوەزدى توقتاتۋعا بولمايدى. باتالون ءتۇن ىشىندە كەلىپ قولعا الدى جولدى. سودان دامىلداعان جوق. مىنە تاڭ اتتى. قالىڭ اعاشتان كوتەرىلىپ، كۇن دە شاشىراپ شىعىپ كەلەدى. بومبا ويعان ءۇي ورنىنداي ۇڭگىرلەر بىتەلىپ، بەتىنەن جول توسەگى قايتا جيىلىپ جاتىر، شاتىناپ جارىلىپ كەتكەن، كۇل بوپ جانىپ، مورجاسى عانا قالعان اعاش ۇيلەر كورىنەدى...
بومبا جاۋعان ستانسيا سوندا دا تىرشىلىگىن قويعان جوق. شاشىلعانىن جيناپ، بۇلىنگەنىن تۇزەپ جانتالاسقان كوپشىلىك. كوپشىلىك قيلى-قيلى: اسكەر، جۇمىسكەر، كەمپىر-شال، اجەتكە جاراعان بىرەن-ساران بالالار دا بار. بىرەۋلەر بومبا شاشقان دۇنيەسىن، بىرەۋلەر بومبا تالقانداعان ادام دەنەلەرىن جيىستىرىپ ءجۇر. بىردە-بىرى جايشىلىقتاعىداي بەت جىرتىپ، جەر باۋىرلاپ داۋىس قىلمايدى. قانىن ىشىنە تارتىپ سازارعان كوپ، نەگە دە بولسا بەلدى بەكەم بۋىپ الىپتى.
جاپپارقان باسىن كوتەرىپ، ستانسيانىڭ، وسى بەينەسىن كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى دە، رەلستەردى جاساي بەردى. ول، العاشقى كەزدە مۇنداي بۇلىنشىلىكتى كورگەندە ىزادان جانىپ، ايانىشتان ەرىپ كەتە جازدايتىن. كورە-كورە ءقازىر بارىنە كونىپتى. ەكى رەلستى ۇشتاستىرىپ ۆينتتەپ وتىرىپ، توپىراق اراسىنان ادامنىڭ ءبىر ساۋساعىن تاۋىپ الدى دا، تاڭىرقاماستان بىلاي اپارىپ كومە سالدى. قايتا كەلىپ، شاپشاڭداتا ۆينتتەردى بۇراپ بارادى. بەس ساعاتتا ءبىتىرۋ كەرەك. ءۇش ساعاتتا ەڭ اقىرعى رەلستى بەكىتىپ جاتىر ەدى، نەمىستىڭ ون بەس سامولەتى بىردەن كۇركىرەپ شىعا كەلدى. بۇرىنعى ادەتپەن جولداستارىنىڭ ءبارى جاسىرىنىپ قالدى. «جاسىرىن» دەگەن بۇيرىق بولعان جوق. جاپپارقان جالعىز ءوزى بەكىتە بەردى رەلستى...
بومبا جاۋىپ تۇر. تۇسكەن جەرىن جۇندەي ءتۇتىپ، اسپانعا ۇشىرىپ جاتىر. نەمىستەر بۇل ساپاردا جولدى ەمەس، ستانسيانى اۋماعىمەن قۇرتىپ جىبەرۋگە اتتانسا كەرەك. كوبىنەسە ءورت بومبالارىمەن اتقىلاپ ءجۇر. بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە ستانسيا، ونى قورشاعان جۇمىسشى پوسەلكاسى قىپ-قىزىل وت بوپ كەتتى. لاۋلاعان جالىن، الاي-تۇلەي ءتۇتىن، كۇركىرەگەن اسپان، سىلكىنگەن جەر...
جاپپارقان قايدا بارارىن، نەنى قورعارىن بىلمەي، اقىرعى رەلستى بەكىتىپ بولعان سوڭ، بۇيرىق كۇتىپ ءبىراز تۇردى. وسى ويراننىڭ بارىنەن باسىم، عاجاپ ءۇن ەستىلەدى. ءىڭىرسيدى، شىڭعىرادى، زارلايدى. «قۇتقار! قۇتقار!..» دەپ اششى داۋىستار شاقىرادى. سولاي قاراي تۋرا جۇگىردى. بۋلىققان تۇتىننەن ماڭايىن جاقسى بولجاي العان جوق. قاقالا-شاقالا ۇشىپ كەلەدى. شاشىلعان كونسەرۆى، كولباسا، نان، ازىق-تۇلىكتەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز. لاۋلاپ جانعان ءبىر ورتتەن ءوتىپ بارا جاتسا، ۇن سارايى ەكەن. ۇننىڭ مايداي جانعانىن كورگەنى وسى. ايالداماستان، ايانىشتى ۇندەرگە تاقالىپ كەلدى دە، جاتا كەتتى...
وتكەن تۇنگى بومبالاۋدا ستانسياعا ءبىرى كىرە بەرە، ءبىpi شىعا بەرە ەكى پوەزد جەتكەن جەرىندە ايقىش-ۇيقىش تۇرىپ قالعان. ءبىرى جارالى اسكەردى تىلعا اكەلە جاتقان، ءبىرى مايدانعا ءوق-دارى اپارا جاتقان پوەزدار. جول ءبۇلىنىپ، ىلگەرى نە كەيىن جۇرە الماي، امالسىز تۇر. وسىنى كەشە كوزى شالعان نەمىستەر بۇگىن اكەسىنىڭ كوز قۇنى قالعانداي بومبالادى. قاتار تۇرعان ەكى سوستاۆ بومبا تۇسكەن سوڭ ءبىرىن ءبىرى قۇرتىپ بارادى. ءوق-دارى تيەلگەن ۆاگوندار گۇرس جارىلعاندا وق پەن وت ۇشقىندارى قۇيىنداي بۇرقىرايدى. جارالىلار جاتقان ۆاگوندار لاۋلاپ جانىپ، وق ۆاگوندارىنا وت بەرە تۇسەدى. ماڭىنا جان جولاتار ەمەس. جانىپ جاتقان دارمەنسىزدەردىڭ داۋىسىن ەستىگەن ادام شىدار ەمەس. جاپپارقان جەر باۋىرلاپ جىرعالاپ كەلەدى. ءورت تە ۆاگوننان ۆاگونعا جىلجىپ كەلەدى. ارعى قاباتتاعى سوستاۆ وقتىن-وقتىن كۇرسىلدەپ بوراتىپ قويادى وقتى. اسپاننان جاندىرعىش بومبالار سىركىرەپ كەتكەندە، ورتتەر ءتىپتى ۇدەپ كەتەدى.
ورتالىقتاعى ۆاگوننىڭ ءبىر باسىنا ءورت جەتكەندە مىنا باسىنا جاپپارقان دا جەتىپ اعىتا باستادى. قىزىل ۇشقىندار بوراپ تۇر. اششى ءتۇتىن تۇنشىقتىرىپ بارادى. تىزە بۇگۋگە كەلتىرمەيدى، اياق استى شاشىلعان شوق. ۇشقىن ءتۇسىپ، كيىمدەرى شۇرق-شۇرق تەسىلدى. ونى ەلەگەن جوق. تەك كۇيىپ بارا جاتقاندا عانا ۋقالاپ، سۇيكەلەپ ءوشىرىپ الادى.
زور قورقىنىش — وق تيەگەن سوستاۆ. ول وسى كەزدە ءبىر بوراتسا جاپپارقاننىڭ امان قالۋى ەكى تالاي ەدى. امان-ەسەن اعىتىپ شىقتى ايتەۋىر. ۆاگون-ۆاگوننىڭ تاساسىمەن باستاعى پاروۆوزعا قاراي جۇگىردى ەندى. وڭ اياعى شىم ەتكەندەي بولدى. پاروۆوزعا جەتە ەتپەتىنەن ءتۇستى...
— جونەل، جونەل!
— جول جوق.
— بارىنشا جىلجى.
پوەزد جىلجىپ بارىپ، الداعى بەلگىگە تۇمسىعىن تىرەي توقتادى. بىرنەشە ۆاگون جارالىلار امان قالدى. ماشينيست دارىگەردى الا كەلىپ، جاپپارقاننىڭ اياعىن وراپ جاتىر. نەمىس سامولەتتەرى بومبالارىن تاۋىسىپ، كەيىن قايتتى. تريەۆوگا باسىلىپ، اپاتپەن قايتا الىستى جۇرت. جول امان ەكەن. كەشە مىقتادىم دەپ بۇگىن جولعا الاڭداماپتى نەمىستەر. پوەزد جۇرگەلى-تۇرعاندا، كوستيانى ەرتىپ كەرناردىڭ ءوزى كەلدى جاپپارقانعا.
— جاراڭ ونشا اۋىر ەمەس. جان قيارلىق ىسىنە العىس ايتامىز. ساۋىعىپ قايتۋىڭدى ساعىنىشپەن كۇتەمىز! — دەدى، قولىن قىستى، اۋزىنان ءسۇيدى جاپپارقاننىڭ. جاپپارقان باسىن شايقاپ؛
— جول جۇمىسىنا كوڭىلىم كونشىمەدى. نەمىستى ولتىرمەي قۇمارىم تارقار ەمەس، — دەگەندە، كوستيا كۇلىپ جىبەردى:
— قايتەسىڭ ادام قانىن جۇكتەپ!
— سۋشا ىشەر ەدىم ەندى!..
پوەزد ورنىنان قوزعالدى. مايدانداس دوستارى شۇرقىراسىپ قوشتاسىپ جاتتى...
VII
ءتۇن. قالىڭ ورمان. جەر ۇستىندە توبەسى تومپايعان بلينداجدى قار باسىپ قالعان. تەك، اپاننىڭ اۋزىنداي ەسىگى عانا ۇڭىرەيەدى. ىشىندەگى ءتورت مەرگەن اڭگىمەدەن اۋىز جاپقان جوق. بەسىنشىسى جاڭادان قوسىلعان جاپپارقان، ۇندەمەي تىڭداپ وتىر. قولدان جاساعان شىنىسىز شامنىڭ ءالسىز ساۋلەسىندە جارقىلداعان كوزدەر عانا، قابىرعادا جالتىراعان دىمدار مەن جاپپارقاننىڭ ومىراۋىنداعى قىزىل جۇلدىز وردەنى عانا انىق كورىنەدى. وزگەنىڭ ءبارى كومەسكى.
وتان سوعىسىنىڭ نە قيىندىقتارىن باسىنان كەشىرگەن جاستاردىڭ اڭگىمەسى تەك سوعىس ەمەس، وسىناۋ الا ساۋلەسى، سۋ بلينداجدا ەلدەگى قىزىقتى كۇندەردى ەسكە تۇسىرە كەلىپ:
نەمىستىڭ ءوز قىلعانىن ءوز جەرىندە ءبىر كورسەتسەك!.. — دەگەن ارمانعا تىرەلەدى.
جاپپارقان اڭگىمەگە ءالى ارالاسقان جوق. تىڭداپ وتىرىپ، اقىرىن عانا كۇرسىنەدى. بەتىندە قوراسان داعى بار، كوزى كۇلگەن سۇرشا جىگىت تويعان قوزىداي تومپايىپ وتىرا بەرگەن سوڭ جولداستارى ءىشىن اشىپ كورگىسى كەلدى.
— وردەندى نە ءۇشىن الدىڭىز؟ — دەدى ءبىرى.
جاپپارقان قىسقا قايىردى جاۋاپتى:
— ءبىر سوعىستا كوزگە ءتۇسىپ ەم.
— قاي جەردە؟ وسى ۆەليكي لۋكتا ما؟
— جوق. رجيەۆتە.
— ە، قالاي ءتۇستىڭىز كوزگە؟
— وندا پۋلەمەتتە ىستەۋشى ەدىم، — دەدى جاپپارقان. جولداستارى ەجىكتەپ قويماعان سوڭ، قىزىقتى وقيعانى جاي اڭگىمە قىپ ۇزىن ىرعاسىن ايتا باستادى. — جول جۇمىسىندا ءجۇرىپ جارالانىپ، گوسپيتالعا تۇسكەننەن كەيىن جولعا قايتىپ بارعام جوق. ءوزىم تىلەنىپ، سوعىسقا شىقتىم. ءبىزدىڭ روتا جاۋدىڭ ىشىنە سۇعىنىڭقىراپ كەتكەن ەكەن. وكوپتا جاتقاندا نەمىستەر قارسى شابۋىل جاسادى. اۋەلى سنارياد جاۋدىرىپ الىپ، ءبىر روتاداي نەمىس بۇيىردەن ءتيدى. پۋلەمەچيك ءولىپ قالعان. مەن ەكىنشى نومەرمىن. نەمىستەر اۆتوماتتان بوراتىپ، اشىقتان اشىق كەلە جاتىر. پۋلەمەتتىڭ ءۇنى وشكەنگە ءبىرجولاتا ءوشتى دەدى مە، تىم ەركىن كەلەدى. ءقاۋىپ مەنىڭ ءبىر باسىمدا ەمەس، بۇكىل روتا جاۋ قولىندا قالعالى تۇر. قالعان وقتى بايقاسام، كوپ اتىسقا جەتپەيدى. ەسەبىن تاۋىپ از اتىپ، كوپتى قيراتۋ كەرەك. سونان سوڭ نە دە بولسا جاقىنداسىن دەپ تىرپ ەتپەي جاتتىم. ول يتتەرمەن بەتپە-بەت كەلگەنىمنىڭ ءوزى وسى ەدى، بەت بەينەلەرى كورىنگەندە، قولىم وزىنەن-وزى پۋلەمەتكە بارىپ قاپتى. سىرتىلداتا باستادىم. ورشىپ ءتۇسىپ جاتىر. لەزدە جۋساپ قالدى. ءبىرازى جالت بەرىپ كەيىن قاشتى. انتەك شىداعانىمدا، نە كەرەك، ءبىرى كەتپەيدى ەكەن! — دەپ جاپپارقان ءالى وكىنەدى. ايتىپ وتىرعاندا بەتىنە قان ويناپ، وزگەشە ءبىر ۋىت پايدا بولدى. ءبىر كەزدە كوستيانى ايىپتاسا، ەندى ءوزىنىڭ قۇمارلىعى ونان دا اسىپ كەتكەن ءتارىزدى.
— ءسويتىپ جاتقاندا، — دەدى تاعى دا ءبىر وشپەندىلىگىن كورسەتكەندەي. — الدەقايدا كەۋدەمە وسكولكا كەلىپ ءتيدى. كوزىم قاراۋىتىپ بارادى. ءبىراق، ەسىم اۋعانشا پۋلەمەتىمنىڭ داۋسىن ەستىپ جاتتىم. ودان ءارى ادامدارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قولىم پۋلەمەتتى ۇستاعان كۇيىندە جاتىر ەكەنمىن...
جاپپارقاننىڭ وشپەندىلىگىنە، ەرلىك ىسىنە جولداستارى ريزا بولسا دا، ءوز ريزالىعى ءالى سەزىلمەيدى. اڭگىمەنى قىسقا قايىرىپ تاعى دا تومسارا قالدى. ونىڭ ويىنا ءقازىر ءبىر ساعاتتان كەيىن شىعاتىن جول ءتۇسىپ تۇر. بۇل ساپاردا جولى بولىپ قايتپاسا، وزىنە ريزا ەمەس. بۇدان بۇرىن ەكى رەت سۇرانىپ بارىپ، قۇر قايتتى، ءىلىپ قايتقان كۇندەرىندە دە، ءوزىن ونشا باعالاپ كورگەن جوق. ىلعي قاپى كەتكەندەي، كەم سوققانداي بولادى دا تۇرادى. ونىسى كەمدىك ەمەس، ەسكەن وشپەندىلىك، ارمان ەكەنىن بايقامايدى. اۋەلدە اسكەر قاتارىنا كىرۋدىڭ ءوزىن ارمان ەتىپ ەدى، كىردى. ورىس ءتىلىن بىلسەم دەپ ەدى، ءبىلدى. جول تۇزەۋگە مامانداندى. ءبىر قۇمارى مايدانعا شىعىپ، نەمىستى ءوز قولىمەن ءولتىرۋ بولسا، ءبىر توبىن ءبىر-اق قىرىپ، ناگراد الدى. سوندا دا جەتپەي جاتىر. ەندىگى قۇمارى نەمىستى تىرىدەي ۇستاپ، «ءتىل» اكەلۋ. بۇل بۇرىن ىستەمەگەن ءىسى، سوڭىنان تۇسكەلى ەكى-اق كۇن. «اۋزىن تىعىنداپ، تىزەرلەسەم، قورىققانىن، قينالعانىن كورسەم، پەندە قىلىپ وتىرىپ ءبىر سويلەسسەم» دەيدى. سوندا ءبىرسىپىرا كوك قايتاتىن سياقتى.
جاپپارقان وسى ويمەن وتىرىپ ورنىنان تۇردى.
مەن كەتتىم، — دەدى كيىنىپ جاتىپ.
— جولىڭ بولسىن.
— ادەيى بارعان سوڭ ىلىككەنىن الا جونەلمەي، تولىمدىراعىن اكەل، — دەپ قالجىڭدايدى جولداستارى.
— بۇگىن قۇر قايتسام، مەرگەندىكتىڭ وزىنەن ايىرىلماسپىن، — دەدى دە جاپپارقان قارۋىن الىپ شىعىپ كەتتى...
قالىڭ ورمان قاباعى سالبىراپ تۇنجىراپ تۇر. جەلسىز جاۋعان اقشا قار جەر بەتىن جىم-جىلاس قىپتى. اق كيىنگەن ون جىگىت وسى قارداي اپپاق، وسى قارداي دىبىسسىز، جاۋعا بەتتەپ ءجۇرىپ كەلەدى. قادالعان كوز — كىرپىك قاققانشا، تىگىلگەن قۇلاق — دەم العانشا بىردەمە بولا قالاتىنداي، دەم دە، كىرپىك تە قاباتتاماي، تۋرا تۇرسا ەكەن دەپ كەلەدى. بويدا بار سەزىم، قىراعىلىقتىڭ زارەدەيىن قالدىرماي جۇمساسا دا، ەشتەمە سەزىلمەدى، كەزدەسپەدى. لەيتەنانت باسشى ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا، بەت اۋدارىپ تاعى ءجۇردى. وعان تاقاۋ كەلە جاتقان جاپپارقان تۇرا قالدى ءبىر كەزدە. اياعى الدەنەنى سەزگەندەي. ەڭكەيىپ قولىمەن بايقاسا، قار باسقان سىم جاتىر.
— تەلەفون سىمى! — دەدى سىبىرلاپ لەيتەنانت. سىمدى كەستى دە، جىگىتتەردى ءبولىپ-بولىپ، ءار جەرگە جاتقىزدى. ءوزى جاپپارقانمەن ءبىر جاتىر.
Heگe كەستىڭ، ءبىلىپ قويماي ما؟ — دەپ سىبىرلايدى جاپپارقان.
بىلگەنى كەرەك. تۇزەۋگە كەلگەنىن ۇستايىق.
جىگىتتەر كوپ جاتتى. تۇزەتۋگە ەشكىم كەلمەدى. بۇگىن قايتسە دە «ءتىل» اپارۋ كەرەك.
— نە دە بولسا ۇيشىگىنەن باسايىق! — دەگەن جاپپارقاننىڭ ۇسىنىسىن لەيتەنانت ماقۇل كوردى.
بەلدى بەكەم بۋىپ، بلينداجعا تارتتى ەندى. ترانشەياعا كەلىپ ءتۇسىپ، ەكى باسىپ، ءبىر تىڭداپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىشقانشا جورعالاپ كەلەدى. دىبىس جوق. جوعى قۋانتادى دا، قورقىتادى دا. بىلمەي جاتىر ما؟ بىلە الماي ەت جۇرەك ءدىر-دىر سوعادى. سانا، جارلىق، وشپەندىلىك ءۇش جاقتان ايداپ، ەرىكسىز بارادى ولىمگە...
ترانشەيا تۋرا باستاپ پۋلەمەتكە اپاردى. پۋلەمەچيك پۋلەمەت ۇياسىنىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنىپ سۇلق تۇر. تىرپ ەتپەيدى. قالعىپ تۇرعانىن، اڭدىپ تۇرعانىن ايىرعانشا بىرەر مينۋت ءوتتى. لەيتەنانت قانجارىن قولىنا الىپ، جاپپارقاندى ءتۇرتىپ قالدى. ەكەۋى ىلگەرىرەك جىلجي ءتۇسىپ، وقتاي اتىلدى پۋلەمەچيككە. جاپپارقان باسسالىپ، الدىمەن اۋزىن تىعىندادى. لەيتەنانت وڭمەنىنە تاقاپ تۇر قانجاردى. باسقا جولداستارى دا كەلىپ قالعان، لەزدە ۇمار-جۇمار قىلىپ، پۋلەمەتىمەن الا جونەلدى نەمىستى...
قيمىلدارى قانشا دىبىسسىز، قانشا شاپشاڭ بولسا دا، سەزىپ قالعان ەكەن. ارت جاقتان ىلە داۋىستار ەستىلدى. سونشا بولمادى اتا باستادى، ءبىراق، كەزىكپەگەن ءتارىزدى. جىگىتتەر زىتىپ بارادى. راكەت جارىق ەتكەندە ۇلپا قارعا سۇڭگي قاشادى. قولاقپانداي نەمىستى سۇيرەتە سۇڭگۋ وڭاي ما، جان تەرى شىقسا دا، قالدىرماي كەلەدى.
نەمىستەر راكەت جارىعىمەن كوزىگىپ قالدى. بىرنەشەۋى سوڭعا ءتۇسىپ بەرگەندە: — پۋلەمەتپەن توس! — دەدى لەيتەنانت.
پۋلەمەتتى ءبىر ءتۇبىردىڭ تۇبىنە قويا سالىپ، اۋزىن كەيىن قاراتتى جاپپارقان. نەمىستەر وق جاۋدىرىپ قۋىپ كەلەدى. ارعى جاقتان مينومەتتەر كۇرسىلدەتە باستادى. ءبىر كوپتىڭ بولعانىن سەزىپ، ءبىزدىڭ جاق تا وقتىڭ جاۋابىن وقپەن بەرىپ جاتتى. ەكى جاقتان جاۋعان وق استىندا، باۋىرلاپ قار كەشكەن جىگىتتەردىڭ ەكەۋى قازا تاپتى. جاۋ قولىندا ولىك قالدىرۋعا بولا ما، جۇك اۋىرلاي ءتۇستى. سۇيرەپ كەلە جاتقان نەمىسكە وسكولكا ءتيىپ ول تاعى جاتىپ الدى. سوندا دا باس ساۋعالامايدى جىگىتتەر. ۇشەۋدى جەتەۋ سۇيرەپ، الاڭنان اعاشقا ەندى.
كەزىككەن قۋعىنشىنىڭ جەتپەيمىن، تۇسىرمەيمىن دەگەن ويىندا جوق، اڭىراتىپ تۇبىردەن وتە بەرگەندە، جاپپارقان بۇيىردە تۇرىپ ون ءبىرىن بىردەن سۇلاتتى. قالعانى تىم-تىراعاي قاشا جونەلدى. ءبىراق، كەيىنگى جاق مىلتىقتىڭ اۋزىن الاڭدا قالعان جاپپارقانعا بۇردى ەندى. العاشقى سنارياد تۇسىسىمەن جاپپارقان دا ونى سەزىپ، پۋلەمەتتى تاستاي، جەر باۋىرلاي قاشتى. سنارياد الدان، ارتتان، وڭنان، سولدان بوراتا باستادى. «اجال» دەگەن انتالاپ ورتاعا السا دا، ارا-اراسىمەن قارعا سۇڭگىپ كەتىپ بارادى. «قالىڭ ورمانعا ءبىر ىلىكسەم» دەگەن ارمان قابىنعان وكپەنى سۇيرەپ بارادى...
مىنە ورمانعا دا ىلىكتى، ءال دە ءبىتتى. جاپپارقان ءبىر ورشىپ، قوزعالماي قالدى. سونى كورگەن جاۋ «قۇداي بەردى» دەپ قايتا قۋدى...
جاپپارقان ىڭىرسىپ جاتىر. تالماۋ جەردەن تيگەن وق قوزعالتپايدى.
— كەل... قۇتقار... Aپa، اپا... قوش... — دەپ جاتىپ ءۇنى ءوشتى.
جاۋ بوسقا دامەلەنگەن ەكەن. كەلىپ قالعان كومەكشى وزىنەن كۇشتى كورىنگەن سوڭ، قايتا سەرپىلدى. جاپپارقاندى قاۋمالاپ الىپ كەتتى قىزىل اسكەرلەر...
VIII
رجيەۆ. 1943 جىل. 6 نويابر.
قالادان جەتى ءجۇز مەتر جەردە، جار جاعاسىندا، جول تۇزەۋشىلەردىڭ بلينداجىندا جاپپارقان ىدىس-اياق جۋىپ وتىر. ومىراۋىنىڭ وڭ جاعىندا وردەن، سول جاعىندا ءتۇرلى ءتورت لەنتا بار. كوڭىلى كوتەرىڭكى، اقىرىن عانا ىڭىرسىپ اندەتەدى. ءانى ءالى دە اۋىلدا قالعان ءباتي:
كەلىپ ەم قۇمار بولىپ كوپتەن سىزگە،
ويىمنان شىقپاعان سوڭ ۇيدە-تۇزدە،
جاستىقتىڭ بازارىندا ويناپ، كۇلمەك
بۇرىننان مۇرا ەمەس پە قالعان بىزگە.
وتدەلەنيەنىڭ وزگە ادامدارى تاماقتان كەيىن تىنىستاپ، جاي جاتىر. كوستيانىڭ اۋزىندا شىلىم، ەكى قولى جەلكەسىندە، كوزى جاپپارقاندا، اياعىن ايقاستىرىپ قوزعاپ جاتىپ:
— جاپپارقان! — دەدى ءبىر كەزدە.
— ءاۋ، — دەدى جاپپارقان.
— سەنى كۇندەگىم كەلەدى.
— قوي، نە قىلاسىڭ.
— قويا الاتىن ەمەسپىن.
— نەگە؟
نەگە ەكەنىن ايتايىن، — دەپ كوستيا باسىن كوتەردى. ايتۋدان بۇرىن الاقانىن سارت ەتكىزىپ، شىلىمنىڭ قالدىعىن ۇشىرىپ جىبەردى دە، مۇشتىگىن قالتاسىنا سالدى. — مەن وسىمەن ءۇش سوعىسقا قاتىناسام. ولتىرگەنىم وتىزعا جەتكەن جوق. سەن كەلە سالا جۇزدەن اسىردىڭ.
— راس، — دەپ جىمىڭ ەتە ءتۇستى جاپپارقان. — سەنىڭ ياپوشكا مەن فيندەردى تۇرعانىڭدى ەستىگەنىمدە جانىم تۇرشىگىپ ەدى. سويتسەم، جاۋ ەرىكسىز وشىكتىرەدى ەكەن.
— ەي، وڭباعان، قۇرتىمداي قازاق، سول جولدىڭ دا ابىرويىن بەرمەدىڭ عوي ماعان.
— بەرمەگەندە ءقايتتىم؟
— باتالون قىزىل تۋ تاپسىرعاندا توپ الدىندا، تۋ استىندا سەن تۇردىڭ. كالينين جولداس كەلگەندە ارقاعا سەنى قاقتى. مەن ءالى قازاقشا بىلمەيمىن، سەن ورىسشا ۇيرەنىپ الدىڭ.. ىلعي الدىمدى بەرمەيسىڭ. بۇل الجىعان قۇداي ماعان اربيعان دەنە بەرگەنشە، سەندەي عانا ءبىر جاپىراق ب ا ق بەرسەيشى.
— ەندەشە، مەن تۇرعاندا ساعان قىز دا جوق.
— اھ! ەندى قىزدان قاعايىن دەدىڭ بە! — دەپ كوستيا جاپپارقاننىڭ ۇستىنە مىنە ءتۇستى. قۇشىرلانىپ، جۋان ساننان سىعىمداپ جاتىر.
— باتىر، باتىر، قىز سەنىكى! قىز سەنىكى!
— باسە! — دەپ القىنىپ تۇرەگەلدى كوستيا.
ەكەۋىنىڭ بۇل ويىنى، ءازىلى، ءبىرىن-بىرى ءبىر ءتۇس كورمەسە شۇرقىراسىپ تابىسادى. جاپپارقان العاشقى جارالانىپ كەتكەننەن كەيىن ون ەكى اي اسكەردە، گوسپيتالدا بولىپ، قايتا كەلگەن. ءدال كەلگەن ساعاتىندا تريەۆوگا بولىپ، جۇرت جاسىرىنىپ جاتسا، ەكەۋى قۇشاقتاسىپ ءسۇيىسىپ تۇرا بەرىپتى. وسى ءۇشىن كومانديردەن ءومىرى الماعان «ەسكەرتۋ» الدى. جاپپارقان سونى ءقازىر ەسىنە ءتۇسىردى:
— سانىمدى ەزىپ تاستاپسىڭ. جۇمىستان قالسام كىم جاۋاپتى! كومانديرگە ايتىپ، نارياد بەرگىزەيىن بە، بالەم؟
— بەرگىزسەڭ بەرگىز. ورتاق بولارمىز.
— ويپىر-اي، جالىقپايدى-اق ەكەنسىڭدەر! — دەپ كوماندير باسىن كوتەرىپ الدى. — تۇرىڭدار. ۋاقىت بولدى.
بۇگىن ۇيدە قالاتىن كەزەك جاپپارقاندىكى. ءۇي كۇزەتەدى. قالاداعى اسحانادان اس اكەلىپ دايىندايدى. وزگە جولداستارى جۇمىسقا جونەلدى. كوستيا كەتىپ بارا جاتىپ تا قاعىتىپ بارادى:
— دودەن بۇگىن كورسەتەر ساعان رەكوردتى!
— مەن كورسەتكەندە قايدا قالدىڭ؟
— ساعان قارايلاعام. سەن الدى-ارتىڭا قاراماستان تۇرا جونەلدىڭ، وڭباعان. مەنى ەندى توقتاتىپ الارسىڭ.
— بار، بار. اتىڭنىڭ شابىسى ءبىلسىن! — دەپ جاپپارقان قالا بەردى.
ەكەۋىنىڭ بۇل قالجىڭىنىڭ ساباعى باتالوننىڭ ايگىلى كۇندەرىنە اپارىپ سوعادى. كالينين قالاسىنا تالاسقان ۇرىسقان ۇرىستا نەمىستەر بۇزعان وتە قاجەتتى ءبىر كوپىردى شاپشاڭ تۇزەتۋ كەرەك بولدى. سوعىپ تۇرعان بورانعا، ساقىلداعان ايازعا، جاعالاسقان جاۋدىڭ ارەكەتىنە قاراماستان، باتالون جارلىقتى ۋاقىتىندا ورىندادى. باتالون ىشىندە جاپپارقاننىڭ ۆزۆودى، ۆزۆود ىشىندە جاپپارقاننىڭ ءوزى كوزگە وزگەشە ءتۇستى. نورمانى بەس ەسە ارتىق ورىنداپ جىبەردى. كالينين جولداس كەلگەندە سول ءۇشىن ارقاعا قاققان جاپپارقاندى.
جاپپارقان ءقازىر بلينداجدا وڭاشا قالعاندا اسكەر قاتارىندا وتكەن ءتورت جىل، ونىڭ ىشىندە وسى كالينين مايدانىندا وتكەن ءۇش جىل ءومىرىن باستان-اياق شولىپ ءوتتى. بارلىق ءومىرى دە ءبىر، ءتورت جىل دا ءبىر ەكەن. بۇل جىلداردا قايدا بارمادى؟ نە كورمەدى؟.. ەسكە ءتۇسىرىپ، ەسەبىنە جەتە الماي وتىر. كوڭىلى سوندا دا كونشىگەن جوق. تoپ جارىپ، بۇكىل سوۆەت وداعىنا داڭقى كەتكەن باتىرلارعا قارايدى. ولار شالدىرماس تۇلپار، قول جەتپەس بيىك بوپ كورىنەدى. «ولارعا قاراعاندا ءبىز نە ىستەدىك» دەپ تومەندەيدى. «ايتەۋىر جاۋدى قاشىرعان كوپتەن قالىسقام جوق» دەپ كوتەرىلەدى. ويىن وسىمەن ءتۇيىپ، ەدەن جۋۋعا كىرىسە باستاعاندا ءبىر اسكەري جىگىت ەندى بلينداجعا.
— اسايىنوۆ جولداس بار ما وسىندا؟
— بار.
— قايدا؟
— مەن.
ءسىزدى باتالون كومانديرى شاقىرادى. تەز جەتىڭىز! — دەدى دە، كەلگەن جىگىت شىعىپ كەتتى.
ەدەندى جۋا سالا جاپپارقان دا جونەلدى. جول بويى بۇل شاقىرۋدىڭ ءجونىن تاپپاي كەلەدى. باتالون كومانديرى تىكەلەي شاقىرا بەرمەيتىن. «نە بوپ قالدى؟ وتە اسىعىس، وتە جاۋاپتى جۇمىس بولدى عوي بۇل... لاعنەتتەر بۇلدىرگەن ەكەن تاعى دا...» دەگەن ويمەن ادىمداي باسىپ جەتكەن كەزدە، كەرنار ۇشىپ كەلىپ قارسى الدى.
— قۇتتىقتايمىن، اسايىنوۆ جولداس. سىزگە «سوسياليست ەڭبەك ەرى» دەگەن اتاق بەرىلدى، — دەدى سالعان جەردەن. قولىن قىسىپ، اۋزىنان ءسۇيىپ جاتىر... جاپپارقان اڭ-تاڭ.
— نە دەيسىز؟
— سسرو جوعارى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ 1943 جىل، 5 نويابردەگى قاۋلىسى بويىنشا سىزگە دە، ماعان دا «سوسياليست ەڭبەك ەرى» دەگەن اتاق بەرىلىپتى. جاڭا عانا راديودان ەستىدىم.
— مەنىمەن اتتاس بىرەۋ بولماسا؟
— ءبىزدىڭ باتالوندا سىزدەن وزگe اسايىنوۆ جوق…
جاپپارقان تۇرىپ-تۇرىپ كۇلىپ جىبەردى. بەتىندە قان ويناپ كەتتى.
— سىزگە دە قۇتتى بولسىن! جاساسىن سوۆەت ۇكىمەتى!
1946 جىل.
You Might Also Like
-
ءار حالىقتىڭ ءوز ۇرپاعىنا قالدىرعان اسىل سوزدەرى مەن ونەگەلەرى بار. ءبىزدىڭ قولدانىسىمىزداعى سول دانالار سالاپ كەتكەن جولمەن، ارتىنان قالعان سوزدەرى كۇندەلىكتى ومىردە ءوز كەرەگىمىزگە جاراۋدا.
