كارتالارى قولمەن ەمەس، كومپيۋتەرمەن سىزىلعانداي...
كارتالارى قولمەن ەمەس، كومپيۋتەرمەن سىزىلعانداي...
پيري رەيستىڭ تەحنولوگياسى ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا قالۋدا
1513 جانە 1528 جىلى سىزىلعان دۇنيە جۇزىلىك كارتالار، ءالى كۇنگە دەيىن عالىمداردىڭ تاڭدانىسىن تۋدىرۋدا. ءتىپتى مۇنى وزگە پلانەتادان كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ كومەگىنە بايلاعىسى كەلەتىندەر دە بار.
اتاقتى تۇرىك تەڭىزشىسى پيري رەيس (1475-1554) ەندىگى پروگرامميستتەردىڭ دە كۇن تارتىبىنە ەنگەن سىڭايلى. ماكينتوش ءۇشىن ارنايى دايىندالعان "Earth-Plot" اتتى باعدارلاماداعى دۇنيە جۇزىلىك كارتامەن پيري رەيستىڭ 500 جىل بۇرىن سىزعان دۇنيە جۇزىلىك كارتاسىنىڭ سالىستىرىلۋىنان كەيىن تاڭعالارلىق ناتيجەلەر جانە جاۋاپسىز سۇراقتار تۋىندادى.
"Earth-Plot" باعدارلاماسى دۇنيەجۇزىلىك كارتاداعى دومالاق جەر شارىنىڭ بەتىندەگى تەڭىزدەر، قۇرلىقتار جانە ارالدار بەلگىلەنگەننەن كەيىن قارسىدان قاراعاندا نە كورىنسە، سونى سىزۋعا نەگىزدەلىپ دايىندالعان. سىزىلعان كارتاعا سحەمالىق ەندىك جانە بويلىق سىزىقتارى دا ەنگىزىلگەن.
پيري رەيستىڭ «كيتابى باحريە» اتتى ەڭبەگىندەگى ەۆروپانىڭ كارتاسى
ارحيتەكتور احمەت سونمەز جانە قۇرىلىس ينجينەرى تاحير دەنگيز وسى ەكى كارتانى سالىستىرا كەلە، كارتا ينجينەرلەرىمەن مامان تەڭىزشىلەرگە مىنا سۇراقتارىن جاۋدىردى:
1) پيري رەيستىڭ كارتالارى قالايشا، سول داۋىرلەردەگى گراۆيۋرا ادىسىمەن سىزىلعان جازىق كارتالار سەكىلدى ەمەس، «عارىشتان تۇسىرىلگەن سۋرەتتەي» دومالاق ءپىشىندى ادىسپەن سىزىلعان؟
2) پيري رەيستىڭ كارتاسىندا وڭ جاق تومەنگى بۇرىشىنان باستاپ جوعارى قاراي 1،2،3،4،5 دەپ بەلگىلەگەن نۇكتەلەرىمىز، قالايشا جەر اينالاسىنداعى «شەڭبەرلى وربيتاعا» ۇقساس گەومەترياعا يە؟ بۇل نۇكتەلەردە ەشقانداي ارال بولماعانىنا قاراعاندا، پيري رەيس وربيتا بەتىندە ورىن العان بۇل نۇكتەلەردى قانداي ماقساتپەن، نە ءۇشىن، قالاي، بەلگىلەگەن؟
3) قازىرگى دامىعان داۋىرىمىزدەگى، زاماناۋي گەودەزيا جانە تەڭىزشىلىك تاقىرىپتارىندا ءتالىمى بار، تاجىريبەلى ينجينەرلەر مەن تەڭىزشىلەر! سىزدەرگە 10 دانا جەلكەندى قايىق بەرسەك، 10 جىل مەرزىم بەرسەك، ءار كەمەگە كومپاس، استروليابيا، سەكستانت، ءدۇربى جەتكىلىكتى مولشەردە قالام-قاعاز، عافۋ وتىنەم سيالى قامىس قالام جانە كيىك تەرىسىن بەرسەك، اتنالت مۇحيتىن جانە اينالاسىنداعى قۇرلىق بولىكتەرىن قامتيتىن، سولتۇستىك امەريكادان باستاپ انتاركتيكاعا، افريكادان يسپانياعا دەيىنگى ارالىقتىڭ جان-جاقتى مالىمەتپەن قامتىلعان دۇنيە جۇزىلىك كارتاسىن سىزا الاسىزدار ما؟ ارينە بۇل كارتا دومالاق جەر شارىنداعىداي پىشىمدە بولۋ شارتىمەن...
بۇل ءۇش سۇراققا كارتا دايىنداۋ ماماندارىنىڭ دا تەڭىزشىلىككە قاتىستى مامانداردىڭ دا قاناعاتتاندىرارلىقتاي تولىق قاندى جاۋاپ بەرە الۋلارى مۇمكىن ەمەس.
باسقا دا بەلگىسىز ءجايتتار
پيري رەيستىڭ 1513 جىلى ول كارتانى جانە 1528 جىلى ودان دا جەتىلدىرگەن ءتۇرىن قالاي سىزا العانىن ءالى كۇنگە ەشكىم بىلمەيدى. سول زاماننىڭ ءبىلىمى جانە تەحنيكاسىمەن حح-شى عاسىردىڭ العاش بولىگىنە دەيىنگى كارتا سىزۋ شەبەرلىگىن قالاي باسىپ وزىپ، كولەڭكەدە قالدىرعانى عاجايىپ جاعداي. تاقىرىبىمىزدى وسىنداي عاجايىپتاردان بىرشاماسىمەن تىزبەكتەپ تۇيىندەيىك:
- پيري رەيس قۇرلىقتاردى، جاعالاۋلاردى، ارالداردى، تاۋ تىزبەكتەرىن، جازىقتاردى، وزەندەردى وتە دۇرىس سىزعان. دۇرىستىعى سونشالىق عارىشتان تۇسىرىلگەن فوتومەن دالدىگى بۇلجىتپاي اڭعارىلادى.
- كارتالاردا كورسەتىلگەن انتاركتيكا تاۋلارى 1952 جىلعا دەيىن بەلگىسىز ەدى. وندا دا بۇل كەزدە تەك دىبىس جاڭعىرتۋشى قۇرالدارمەن تابىلعان.
- گرەنلانديا 1 عانا ارال دەپ بىلىنەتىن ەدى. ال پيري رەيس ونى كارتاسىندا 3 ارال ەتىپ سىزعان. جانە سپۋتنيكتەن تۇسىرىلگەن سۋرەتتەن گرەنلانديانىڭ شىنىندا دا 3 ارالدان قۇرالعانى انىقتالعان.
- جەرگە عارىشتان قارالعاندا تومەندەردەگى قۇرلىقتاردىڭ كورىنىسىندە جيىرىلۋ بايقالادى. پيري رەيستىڭ كارتالارىندا دا ءدال وسىنداي ەرەكشەلىكتەر بار.
- بۇگىندەرى تەك سپۋتنيكتەردىڭ كومەگىمەن عانا دۇرىس ۇلگىدەگى دۇنيە جۇزىلىك كارتاسىن سىزۋ مۇمكىن بولۋدا. ال پيري رەيس كارتاسىن XVI عاسىردىڭ باس جاعىندا قالايشا سىزا الدى ەكەن؟ جازۋشى ەريح فون دانيكەن (Erich von Daniken) بۇل ماسەلەگە تۇسىنىكتەمە بەرە المايتىندىعىن بىلاي پايىمداۋدا:
«كارتالار سىزىلعان ەسكى داۋىرلەردە، عارىش كەمەلەرى، سپۋتنيكتەر بولماعاندىقتان، قانداي ادىستەرمەن جانە قالايشا وسىنشالىقتى دۇرىس سىزىلعاندىعىن تۇسىنە الماۋدامىز. ويلاۋ شەكتەۋلەرىن اسقاندىقتان جانە لوگيكا ەرەجەلەرىنە ساي كەلمەگەندىكتەن بۇعان جاۋاپ بەرە الماۋدامىز. نەمەسە بۇكىل كۇش-جىگەرىمىزدى جۇدىرىققا ءتۇيىپ بۇل كارتالاردىڭ عارىش كەمەسىنەن تۇسىرىلگەن فوتولاردىڭ كومەگىمەن سىزىلعان دەپ ايتساق بولار.»
پيري رەيستىڭ «كيتابى باحريە» اتتى كىتابى
امەريكا كولۋمبتان بۇرىن دا بەلگىلى ەدى.
تاريح كىتاپتارىندا، ەنسيكلوپەديالاردا امەريكا ماتەريگىنىڭ 1492 جىلى كريستوفور كولۋمب تاراپىنان اشىلعاندىعى جازىلادى. الايدا تۇرىكتەر بۇل ماتەريكتىڭ بارىن ودان شەيرەك عاسىر بۇرىنىراقتا بىلەتىن ەدى.
بۇل شەيرەك، پيري رەيستىڭ «كيتابى باحريە» اتتى ەڭبەگىندە اتالادى جانە امەريكانىڭ حيجري 870 جىلى (1465-66 جىلى) تابىلعانىن بىلدىرەدى. كانۋني سۇلتان سۋلەيمانعا ۇسىنىلعان كىتاپتا مىناداي ماندەگى ولەڭ شۋماقتارى ورىن الۋدا:
تابىلدى الگى جەر لودوستان جوعارى،
الىستا سەۋتادان ءتورت مىڭ ميل كوپ ارى،
سەگىز ءجۇز جەتپىس حيجري جىلدارى،
قۇرلىقتى الەۋمەت انتيليا اتادى.
You Might Also Like
-
اراب ايلارىنان ءزۇل-حيدجا ايىنىڭ ونىنشى كۇنى قۇربان ايتى بولىپ تابىلادى. مۇسىلماندار ايت كۇندەرىنە ۇلكەن ءمان بەرەدى. ويتكەنى، بۇل كۇندەر – كۇنالار كەشىرىلەتىن، بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىق سەزىمدە...
-
تۇركى حالىقتارىن بولشەكتەپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىندا «ءتىلدى» قارۋ رەتىندە قولدانعان ورىس شىعىستانۋشىسى:
