InfoHub Logo

تۇركى حالىقتارىن بولشەكتەپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىندا «ءتىلدى» قارۋ رەتىندە قولدانعان ورىس شىعىستانۋشىسى: 

نيكولاي يۆانوۆيچ يلمينسكيي

قازان ءدىن اكادەمياسىندا ماگيستر قىزمەتىن اتقارعان يلمينسكيي، تۇركى حالىقتارىن دىنىنەن، مادەنيەتىنەن ارىندىرۋ جولىندا كوپ كۇش-جىگەر جۇمساپ، وسى ماقساتتا تۇركى حالىقتارىنا ورتاق بولعان توتە ارىپتەرىن قولدانىستان شىعارىپ، كيريل الفاۆيتىنە كوشىرىلۋىنە ۇلەس قوسقان، تۇركى تىلدەرىندەگى اراپشا، پارسىشا سوزدەردى ءوز تىلدەرىندەگى سوزدەرگە اۋىستىرۋ جولىندا كولەمدى ەڭبەكتەر سىڭىرگەن شىعىستانۋشى-ميسسيونەر بولىپ تابىلادى. يلمينسكيي ورىس پاتشالىعىنا ساياساتىن وسى تۇرعىدا باعىتتاۋىن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى ماقساتتارىنا جەتكەن. ونىڭ تاعى ءبىر ايرىقشا قاسيەتى قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن شايقالتۋ (وزگەرتۋ)، ول ۇلتتى دەگەنىنە كوندىرۋدىڭ بۇلجىتپاس قارۋى ەكەنىن تۇسىنگەن ازۋلى ميسسيونەر بولۋى.

تۇركى حالىقتارىن جاۋلاۋ جولىنداعى يگناتيەۆتىڭ ورنى قانداي بولسا، يلمينسكييدىڭ مادەني سالاداعى اتقارعان ىستەرى دە وسىعان پارا-پار. يگناتيەۆ تۇركى حالىقتارىنىڭ ساياسي تۇرعىدان بولىنۋلەرى، ياعني بولەك بولەك حاندىق كۇيىندەگى تۇركىلەردىڭ باسى بىرىكپەۋى، بىر-بىرىنە دۇشپان بولۋى،  بىر-بىرىمەن سوعىس حالىندە بولۋى ءۇشىن ارالارىنا ىرىتكى سالىپ، كيكىلجىڭ تۋدىرىپ وتىرعان. ال يلمينسكيي بولسا ءتىلى، ءدىنى جانە مادەنيەتى ءبىر بولعان تۇركىلەردى مادەنيەتى مەن ءتىلى تۇرعىسىنان ءبولۋ ءۇشىن جوسپارلار قۇرىپ، وسى جولدا ەداۋىر كۇش جۇمساعان.

وسى تۇرعىدان دا جالپىلاما تۇركى حالىقتارىن جاۋلاعاننان كەيىنگى ورىس مادەني ساياساتىنداعى ەڭ ماڭىزدى ەسىم نيكولاي يۆانوۆيچ يلمينسكيي بولىپ تابىلادى.

يلمينسكيي قازان ءدىن اكادەياسىن ءبىتىرىپ، سوندا وقىتۋشى قىزمەتىن اتقاردى. ورىس جەرلەرىندەگى ازشىلىقتى قۇرايتىن ۇلتتاردى، اسىرەسە تۇركى حالىقتارىن حريستيانداستىرۋ ءۇشىن بەلسەنە ەڭبەك ەتتى. تاتارشا جانە اراپشا ۇيرەندى. 1851-1854 جىلدارى ارالىعىندا سيريا، پالەستينا جانە مىسىردا بولدى. بۇل جەرلەردە يسلامدى زەرتتەدى. 1861 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇركى-تاتار تىلدەرىنىڭ پروفەسسورى ەتىپ تاعايىندالدى. 1863 جىلى ونىڭ باستاماسىمەن «حريستياندىق تاتار مەكتەبى» اشىلدى. 1872 جىلى ورىس جانە وزگە دە ۇلت وكىلدەرىنىڭ باس قوسقان سەميناردا ورىس ءالفاۆيتىن نەگىزگە الىپ چۋۆاش، تاتار، ماري، ۋدمۋرد، ياكۋت ت.ب. تۇركى حالىقتارىنا نەگىزدەلگەن الفاۆيتتەردى دايىندادى¹.

قازان ءدىن اكادەمياسىندا ماگيستر قىزمەتىن اتقارعان يلمينسكيي تۇركى حالىقتارىنا ورتاق بولعان توتە ارىپتەرىن قولدانىستان شىعارىپ، ولاردى كيريل الفاۆيتىنە كوشىرۋ، تۇركى تىلدەرىندەگى اراپشا، پارسىشا سوزدەردى ءوز تىلدەرىندەگى سوزدەرگە اۋىستىرۋ كەرەكتىگىن ايتتى². بۇدان بۇرىندارى اشىق جانە شەشىمدى تۇردە جۇرگىزىلگەن ورىستاندىرۋ ساياساتى حالىق تاراپىنان قارسىلىقپەن قابىلدانىپ، ادامدارداردىڭ كەرىسىنشە دىندەرى مەن مادەنيەتىنە بەرىك بولا باستاۋىنا سەبەپ بولعان ەدى³. بۇدان كەيىن 1863 جىلدان باستاپ يلمينسكييدىڭ دايىنداپ، جولعا قويعان جاڭا ساياساتى قولدانىسقا ەنگىزىلۋى كوزدەلدى. بۇل ساياسات بويىنشا جاڭا تاتار (تۇركى) زيالىلار قاۋىمى قالىپتاسۋى قاجەت ەدى. بۇلار پراۆوسلاۆ حريستياندىعىن قابىلدايدى، ءبىراق ءوز تىلدەرىندە سويلەپ جازاتىن بولادى. ءدىنسىز ەتىپ ورىستاندىرىلعاننان گورى، پراۆوسلاۆ ەتىپ ورىستاندىرۋ جوباسى ءتيىمدى سانالدى. وسى ساياسات قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە قارقىندى تۇردە جەمىستەرىن بەردى. 1865 – 1900 جىلدار ارالىعىندا شامامەن 100 000 تاتار حريستيان ءدىنىن قابىلدادى⁴. ايتسە دە بۇل جوبا كوپ ىلگەرىلەي قويمادى. ويتكەنى ورىس شىركەۋلەرى مۇنداي جوباعا قارسى بولدى. جارتىلاي جەتىستىكتەر الىنا باستاعانىمەن شىركەۋ تەك ورىس حالقىنىڭ عانا تولىق قاندى پراۆوسلاۆ بولا الاتىندىعىن جانە ءدىني راسىمدەردىڭ ورىسشادان باسقا تىلدە، ياعني تاتار تىلىندە ورىندالۋىن قابىلداي المايتىنىن ايتتى⁵.

 

يلمينسكييدىڭ مەتودى

يلمينسكيي مەتودىنىڭ ورىس پاتشالىعى داۋىرىندە قولدانىلا باستاپ، ءبىراق بولشيەۆيك كوتەرىلىسىنەن كەيىن عانا كولەمدى ناتيجە الىنعان تاراپى، تۇركى تايپالارىنىڭ ءاربىرىن، بولەك ۇلت رەتىندە قالىپتاستىرۋ جوباسى بولاتىن. ءار تۇركى تايپاسىنىڭ ءتىلى تابيعاتىمەن وزگە تايپالاردىكىنەن بىرەن ساران فونەتيكالىق جانە باسقا دا وزگەشەلىكتەرى بار ەدى. باسپاحانا، گازەت جانە باسقا دا قوعامدىق بايلانىس قۇرالدارى بولماعان ول داۋىردە بۇل وزگەشەلىكتەر تابيعي جانە شەكتەۋلى تۇردە ورىن العان بولاتىن. ايتسە دە ورتا ازيانىڭ شىعىسىنداعى تۇركىلەرمەن باتىسىنداعى تۇركىلەر ءبىر بىرلەرىمەن ەركىن تۇسىنىسە الاتىن. بالكانداردان كەلگەن تۇركىلەر دە ورتا ازيانىڭ كەز كەلگەن جەرىندەگى تۇركىلەرمەن تۇسىنىسە بىلەتىن⁶.

تاريحشى تۇركولوگ پروفەسسور نادير ديەۆلەتتىڭ مالىمدەۋىنشە، 1917 جىلعى توڭكەرىستەن كەيىنگى جىلداردا ورىن العان تومەندەگى ءجايتتاردىڭ باستاماسى نەگىزىندە 1860 جىلدارى يلمينسكييدىڭ جوبالارىن ۇسىنعانىنان كەيىنگى كەزەڭدەرگە ءدال كەلۋدە⁷.    

ورىس پاتشالىق ۇكىمەتىنىڭ تۇركى حالىقتارىنا جۇرگىزگەن ساياساتى ءار ءبىر تۇركى تايپاسى ءۇشىن بولەك فونەتيكالىق جانە ورفوگرافيكالىق ەرەكشەلىكتەرگە يە الفاۆيتتەر ءتۇزىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ قولدارىنداعى بۇرىننان قالعان ەسكى كىتاپتارىن وقۋ جانە زەرتتەۋ مۇمكىندىكتەرىنە توسقاۋىل بولۋمەن قاتار وسى ارقىلى ولاردىڭ بىر-بىرىمەن بۇرىنعىشا تۇسىنىسە الۋلارىنا بوگەت بولدى. ءتىپتى بىر-بىرلەرىمەن ءبىتىسىپ كەتكەن ەدىل-ورال ايماعىنىڭ تۇرعىندارى تاتار مەن باشقۇرت تايپالارى ساياسي تۇرعىدان دا، مادەني تۇرعىدان دا اجىراتىلىپ، ەكى ءتۇرلى الفاۆيت قولدانۋعا ءماجبۇر قالدى.

پاتشالىق ۇكىمەت قاراماعىنداعى گرۋزين، ارميان سەكىلدى وزگە دە ازشىلىقتارعا ەمەس، تەك تۇركى حالىقتارىنىڭ تەگىنىڭ (فاميليا) سوڭىنا «ەۆ»، «وۆ»، «سكيي»، «ن» سەكىلدى جالعاۋلار تاعىپ، تۇركىلەردىڭ اتىن ورىس اتاۋىنداي ەتىپ كورسەتۋ ءادىسى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە دە دالمە ءدال جالعاسىن تاپتى. سونداي-اق كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە «ينتەرناسيوناليزم» جەلەۋىمەن تۇركى اتا-انالار، بالالارىنا وزگە ۇلتتىڭ، اسىرەسە ورىسشا اتتار تاعۋىنا ۇگىتتەلدى.       

 

مەكتەپتەردەگى وقۋ جوسپارى

يلمينسكييمەن باستالعان جوبا، جەرگىلىكتى ايماقتارداعى ۇلتتار مەن مادەنيەتىن قۇرايتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ ءوز ءتىلىن، مادەنيەتىن، تاريحىن ۇمىتتىرۋعا باعىتتالدى. بۇل ءادىس ورىس باسقىنشىلىعى مەن تۇركى جانە مۇسىلمان مادەنيەتى مەن قوعامىن قاجىتۋ تۇرعىسىنان ەداۋىر جەتىستىكپەن ناتيجەلەندى. بۇل ءادىس كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە دە سان ءتۇرلى الاڭداردا كورىنىس تاپتى.

1993 جىلى الماتى ۇيعىر ءتىلى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ جەتەكشىسى ءبيبى حاتۋن قازاقستاندا ءار ۇلتتىڭ بولەك مەكتەبى بولعاندىعىن، ماسەلەن قازاقستاندا ۇيعىر بالالاردىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە، ال قازاق بالالاردىڭ ۇيعىر مەكتەپتەرىنە بارا الماعاندىعىن ايتقان بولاتىن. كوشەدە كەزىككەن ۇيعىر مەن قىرعىزدىڭ ۇيعىرشا نەمەسە قازاقشا سويلەسىپ تۇسىنىسۋلەرى مۇمكىن بولماي قالعانىن، ويتكەنى ءتىل بۇگىندەرى بىر-بىرلەرىن تۇسىنە المايتىنداي دارەجەدە وزگەرىسكە ۇشىراعاندىعىن مالىمدەپ، بۇعان سەبەپشى بولعان ورىستاردىڭ ەنگىزگەن مىناداي وقۋ جوسپارى تۋرالى ايتىپ بەردى:

«مەكتەپتەردەگى ماتەماتيكا، فيزيكا سەكىلدى وقۋلىقتارمەن وقۋ جوسپارىن ءار ايماقتىڭ بىلىمگەرلەرى وزدەرى تاعايىنداپ باسا الادى. ال تاريح، گەوگرافيا، ادەبيەت جانە ءتىل ساباقتارىنىڭ وقۋ جوسپارى مەن كىتاپتارى تىكەلەي ماسكەۋدەن كەلەتىن جانە سول بويىنشا وقىتۋ ءماجبۇر بولاتىن.»

قوعامعا ءوز تاريحىن ۇمىتتىرۋ جانە ۇلت پەن قوعامنىڭ جويىلىپ كەتپەۋىنىڭ سەبەبى بولعان فاكتورلاردى قۇرتۋ جانە وسى ارقىلى اسسيميلياسياعا نەمەسە كوللونيزاسياعا ەڭ قولايلى حالگە كەلتىرۋ مەرزىمى اراسىندا وتە ماڭىزدى بايلانىس بار:

«قوعامنىڭ تاريحىن ماجبۇرلەپ (جاساندى تۇردە) ۇمىتتىرۋ جانە وسىلايشا تاريحي بارلىق نارسەگە قارسى شىعۋ سياقتى راديكالدى ۇمىتتىرۋ فاكتورلارى كەزدەسۋدە. بۇل جاعداي، قوعامنىڭ تاريحي مۇراسىنىڭ ءبىر نەمەسە بىرنەشە الاڭىن شەكتەي الاتىنىنداي، تولىعىمەن تاريحي بولعان بارلىق نارسەنى دە قاپتاي الادى. باسقارىلمالى قوعام قالىپتاستىرۋ سەكىلدى ديپلوماتيالىق ماقساتتارعا باعىتتالعان بۇل فاكتور، بەلگىلى دارەجەگە دەيىن جەمىسىن بەرۋدە. الايدا مەحانيكالىق بىرلىك بولماعان قوعام قولايلى شارتتاردا ۇمىتقان بارلىق نارسەسىن، ءالسىن كولەڭكە حالىندە دە بولسا قايتا ەسىنە الۋدا. ورتا ازياداعى تۇركى تىلدەس رەسپۋبليكالاردىڭ ءالى دە باستارىنان وتكەرىپ جاتقان قۇبىلىستار، وسى تاقىرىپتاعى فاكتورلاردىڭ ەڭ جاقىن مىسالى. بۇل قوعامداردىڭ كۇش-جىگەرلەرىن وتكەن ومىرىنە، تاريحىنا جۇمساپ جاتقاندىعى بايقالۋدا.

ماجبۇرلەنۋ سەبەبىنەن نەمەسە ءوز ەرىكتەرىمەن تاريحىنان تەرىس اينالعان قوعامنىڭ جەمىستىلىگى جانە تاريحقا ءىز قالدىرۋ مىندەتى باسەڭدەيدى. ويتكەنى قوعامنىڭ كەشەگىسى، بۇگىنىنىڭ قولداۋشىسى، ازىقتاۋشىسى. ەرتەڭىنە جەڭىن ءتۇرىپ قويىپ جولىن جالعاستىرا الادى. ازىق كوزى جويىلعانىندا ءوزىن تىرشىلىك الاڭىنا جاڭادان شىققان پاناسىز بالاداي سەزىنەدى. وسى تۇرعىدان دا ءتۇپ-تامىرىنان ۇزىلگەن قوعامنىڭ ءوزىن عارىش كەڭىستىگىندەي بوستىقتا سەزىنۋى، سەكىرۋ، سەرپىلۋ ءۇشىن اياق باسا الماعاندىقتان الدىنا شىققان كەدەرگىلەردى اتتاپ ءوتۋ ءۇشىن تۇراقسىز جانە جابايىشا ۇمتىلىستارعا بەت الۋى، ودان دا بەتەرى باسقا قوعامداردىڭ باسقارۋىندا ەلەۋسىز فيگۋرانت جاعدايىنا ءتۇسۋى بولماي قالمايتىن اقيقاتقا اينالادى... ەشبىر تاريحي ءتۇپ-تامىرى بولماعان جانە بولسا دا بۇدان حابارسىز بولعان قوعامداردىڭ ساياساتتا، عىلىمدا، وي-پىكىرلەۋدە جانە ەكونوميكادا جەمىستى ناتيجەلەرمەن تاريحقا كىرۋ جاعدايى اقىلعا قونىمدى ەمەس⁸...»

 

جاديدشىلەر (جاڭالاۋشىلار)

ورىس باسشىلارىمەن زيالىلارى تۇركى حالىقتارىن ورىستاندىرۋعا باعىتتالعان قادامدارى 19 عاسىردىڭ باسىنان باستاپ جەمىسىن بەرە باستادى.

تۇركى حالىقتارىنىڭ تىرشىلىگىن جالعاستىرۋى، الەۋمەتتىك جانە مادەني قۇندىلىقتارىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن وىرىستاردىڭ اسسيميليست ساياساتىنىڭ باعدارىن قۇپتاعان ازدى-كوپتى جەرگىلىكتى (تۇركى) زيالىلار دا شىقتى. بۇلاردىڭ ماقساتتارى ءوز حالىقتارىنىڭ قۇقىقتارىن قورعالاتىن حالگە كەلتىرۋ، كۇشەيتۋ، جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ بولعانىمەن بۇلاردىڭ ۇستانىمدارى ونسىزدا حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان ورىستاردىڭ ادىسىنە ۇقساعاندىقتان حالىق تاراپىنان قارسىلىقپەن قابىلداندى، ءتىپتى وندايلاردى ورىس باسقىنشىلارىمەن ءبىر تۇتقاندار دا بولعان.

جاديدشىلەر نەمەسە جاڭالاۋشىلار رەتىندە تانىلعان جانە يسمايىل عاسپىرالىمەن باستالعان بۇل ارەكەت ارقىلى تۇركىلەردىڭ ورىسشا ۇيرەنۋلەرى، ورىس مەكتەپتەرىندە وقۋلارى، جاڭا جازۋ تۇرلەرىن ۇيرەنۋلەرى، مەدرەسە جانە جەرگىلىكتى وقۋ جۇيەسىن توقتاتۋ سەكىلدى بەلگىلى دارەجەگە دەيىنگى يلمينسكييدىكىنە ۇقساس ۇسىنىستار قويىلىپ جاتتى. تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى رۋ بولىنىمىنە قوسىمشا تاعى ءجاديدشى-قاديمشى ءبولىنۋى دە وزىندىك تاقىرىپ رەتىندە بولەك تالقىلاناتىنداي وزەكتى ماسەلە.        

 

 

قولدانىلعان ادەبيەتتەر

1) پروفەسسور نادير ديەۆلەت «قازان تۇركىلەرىنە قولدانىلعان ورىستاندىرۋدىڭ مىسالى» (Ruslaştırmada Kazan türkleri örneği)

2) گانس كون، «شىعىستىڭ ۇلتتاندىرىلۋىنىڭ تاريحى» 237 بەت. (Hans Kohn، A History of Nationalism in the East (New York 1919) 237 page)

3) الەكساندر بەننيگسەن، «كەڭەستىك قوعامىنداعى يسلام»، 5 بەت. (Alexandre Bennigsen، islam in Soviet Union)

4) الەكساندر بەننيگسەن جانە ماريا بروكساپ، «كەڭەس ۇكىمەتىنە يسلام ءقاۋىپى» 19-20 بەتتەر. (Alexandre Bennigsen and Marie Broxup، Islamic Threat to the Soviet State (New York، St. Martin’s Press، 1983))

5) جوعارىداعى كىتاپ، 50-51 بەتتەر.

6) تۇركى ءتىلىنىڭ ايماقتاعى كەڭ اۋقىمدىلىعى تۋراسىندا ارنولد دجوزەف ءتوينبيدىڭ «تاريح ۇيرەنۋ» (Arnold J. Toynbee، A Study of history) اتتى كىتابىنىڭ «قۇرىقتالعان وركەنيەت» (Arrested Civilizations) بولىمىندە كەڭ كولەمدى مالىمەت بار. D.C. Somervell، Abrigement of Volumes |-\/| (New York 1969) 164-186 pages.

7-A.g.m. 88 بەتتەر.

8) حاسان اكگۋندۋز، «ادامنىڭ تاريحتاعى ءرولى جانە وقۋ-اعارتۋشىلىق سالتىنىڭ تاريحي نەگىزدەرى»، 150-151 بەتتەر. (Hasan Akgunduz،Insanın Tarih Yapma Rolü ve Eğitim Geleneğinin Tarihi Temelleri، TDAD، 77)

---