InfoHub Logo

كۇزدىك بيداي ازىق-تۇلىكتىك ماڭىزى جاعىنان جازدىق بيدايعا تەڭەسە وتىرىپ، ودان ءبىرقاتار ارتىقشىلىقتارىمەن ەرەكشەلەنەدى: ول كۇزگى-قىسقى جانە ەرتە كوكتەمگى ىلعال مەن قورەكتىك زاتتاردى ءتيىمدى پايدالانادى، توپىراقتى ەروزيادان قورعايدى، ارامشوپتەرمەن جاقسى كۇرەسەدى، اۋرۋلارمەن از زالالدانادى، استىق سۇر كوبەلەگىنىڭ جاراقاتتايتىن كەزەڭىنەن ءوتىپ كەتەدى، ۇيىمداستىرۋ-شارۋاشىلىق جاعىنان وتە باعالى جانە اناعۇرلىم ءونىمدى. 2001 جىلى قازاقستانداعى كۇزدىك بيداي ەگىستىگى 0،57 ملن/گا، ال استىق ءونىمى 14،1 س/گا بولدى.

ۇزاق ۋاقىت بويى سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا كۇزدىك بيداي وسىرۋگە ءمان بەرىلمەي كەلەدى. سەبەبى بۇل ايماقتىڭ كليمات جاعدايلارى ونى وسىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى، وسىمدىكتەرى ناشار قىستايدى، ماۋسىم ايىنىڭ قۋاڭشىلىعىنا توتەپ بەرە المايدى جانە تومەن ءونىم بەرەدى دەپ ءتۇسىندىرىلدى. الايدا، قوستاناي وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى تاجىريبە ستانسياسىنىڭ كوپ جىلدارعى زەرتتەۋلەرى ونى اتالعان ايماقتا ءوسىرۋدىڭ مۇمكىن ەكەندىگىن، ءونىمى جازدىڭ بيدايدان جوعارى ەكەندىگىن دالەلدەدى. قىستان شىعۋعا قولايلى جىلدارى كۇزدىك بيداي 15-20 س/گا ءونىم بەرە الادى. كۇزدىك بيداي سولتۇستىك قازاقستاندا جۇمساق بيداي تۇرىندە وسىرىلەدى.

بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى

كۇزدىك بيدايدىڭ ءوسىپ-دامۋى ەكى كەزەڭدە وتەدى: ءبىرىنشىسى كۇزدە، سەبۋدەن تۇراقتى بوزقىراۋعا دەيىن جانە ەكىنشىسى كوكتەمگى تىرىلۋىنەن باستالىپ، ءداننىڭ ءپىسىپ جانە وسىمدىكتىڭ قۋراپ قالۋىمەن اياقتالادى. كۇزگى كەزەڭدە وندا تامىر جۇيەسى مەن جاپىراق بەتى قارقىندى داميدى. كۇزگى سالقىن تەمپەراتۋرانىڭ ناتيجەسىندە تۇپتەنۋ تۇيىندەرى مەن جاپىراقتاردا قورلىق پلاستيكالىق زاتتار، اسىرەسە قانتتار مول جيناقتالادى.

وسىمدىكتەر تىنىشتىق كۇيىنە كوشەدى جانە قىس بويى وسى كۇيدە بولادى. كۇزدىك بيدايدىڭ ويداعىداي قىستاپ شىعۋىنا وسىمدىك ۇلپالارىنداعى سۋدىڭ مولشەرى كوپ وسەر ەتەدى. ونىڭ تىم كوپ مولشەرى جانە ازدىعى وسىمدىكتىڭ قۇرىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوعادى: جاسۋشالاردا سۋدىڭ ارتىق مولشەرى مۇز كريستالدارىنىڭ تۇزىلۋىنە ىقپال جاسايدى، بۇل ۇلپالار ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى، ال سۋ جەتىمسىزدىگى — پروتوپلازما بيوكوللويدتارىنىڭ كواگۋلياسياسىنا ۇرىندىرادى دا، وسىمدىكتەر قۇرىپ كەتەدى. وسىمدىكتەردىڭ قىستاپ شىعۋ كەزەڭىندەگى قۇرامدى قولايسىز جاعدايلارعا توتەپ بەرۋى ونىڭ قىسقا توزىمدىلىگى، ال وسىمدىكتەردىڭ تومەنگى تەرىس تەمپەراتۋراعا توتەپ بەرۋى ايازعا توزىمدىلىگى دەپ اتالادى.

وسىمدىكتەردىڭ ءۇسىپ كەتۋىنە قارسى بارىنشا ءتيىمدى شارالارعا ايازعا ءتوزىمدى سورتتاردى پايدالانۋ، فوسفور، كاليي تىڭايتقىشىن ەنگىزۋ، مەرزىمىندە سەبۋ، تۇقىمدى تەرەڭىرەك ءسىڭىرۋ، ىقتىرما كومەگىمەن قار توقتاتۋ، ت.ب. جاتادى. كۇزدىك بيدايدى سولىپ قالۋدان ساقتاندىرۋ ءۇشىن قار قاباتىن تىعىزداعان دۇرىس، بۇل جاعدايدا توپىراق تەزىرەك قاتادى دا، وسىمدىكتىڭ پلاستيكالىق زاتتارى تىنىس الۋعا از شىعىندالادى: تىم ەرتە ءجيى سەبۋ مەن ۇستەپ قورەكتەندىرۋ ازوتتىڭ ارتىق مولشەرىن قولدانۋدان، ت.ب. ساقتانۋ قاجەت. تۇپتەنۋ تۇيىندەرى مەن تامىرلاردىڭ توپىراق بەتىنە شىعىپ قالماۋىنا تۇقىمدى تۋر پرەپاراتىمەن وڭدەپ تەرەڭىرەك ءسىڭىرۋ جانە سەبۋ مەن سەبۋدەن كەيىن توپىراقتى زككش-6ا كاتوگىمەن تىعىزداۋ جاقسى كومەكتەسەدى. ا.ۆ.ارتيۋشەنكو مەن و.گ.ارتيۋشەنكونىڭ پىكىرىنشە، قوستاناي وبلىسى جاعدايىندا كۇزدىك بيدايدىڭ جويىلىپ كەتۋى قىستىڭ قولايسىز جاعدايلارىمەن ەمەس، نەگىزىنەن ەرتە كوكتەمنەن باستاپ وسىمدىك ىلعالدى بۋلاندىرا باستايدى، ال تامىر جۇيەسى ءالى توپىراقتىڭ توڭ قاباتىندا جاتادى دا، ىلعالمەن قامتاماسىز ەتىپ ۇلگەرمەيدى. سونىڭ ناتيجەسىندە وسىمدىكتەر السىرەيدى دە، تۇنگى ايازدىڭ اسەرىنەن (-12-14°س) وپات بولادى. سوندىقتان قار قاباتىن جاساي وتىرىپ وسىمدىكتىڭ ەرتە كوكتەمدە ءوسۋىن كەشەۋىلدەتۋدىڭ ماڭىزى زور.

كۇزدىك بيدايدىڭ تۇقىمى، جازدىڭ بيداي سياقتى، +1-2°س جىلىلىقتا ونە باستايدى، ءبىراق جاپپاي ءونۋى +12-15°س تەمپەراتۋرادا جۇرەدى. بۇل جاعدايدا ەگىن كوگى 6-9 تاۋلىكتە پايدا بولادى. مىسالى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وسىمدىك شارۋاشىلىعى كافەدراسىنىڭ تاجىريبەلەرىندە كۇزدىك بيداي كوگى ورتاشا توۋلىكتىك اۋانىڭ 18،6°س تەمپەراتۋراسىندا بەس تاۋلىك تە، ال 15،9 جانە 12،8°س بولعاندا (سەبۋ مەرزىمىنە بايلانىستى) تيىسىنشە ب.جونە 8 تاۋلىكتە پايدا بولدى. وسىمدىكتىڭ كوكتەمگى ويانۋى 3-4°س جىلىلىقتا باستالادى، الايدا ءوسىپ-دامۋىنا قولايلى جىلىلىق 12-15°س. قىسقى، كوكتەمگى تومەنگى تەمپەراتۋرا مەن ونىڭ كۇرت وزگەرۋىنە كۇزدىك بيداي وتە سەزىمتال. قار قاباتى بولماعاندا تۇپتەنۋ تۇيىنىندە -16-18°ستەمپەراتۋرادا وسىمدىك وپات بولادى، 20 سم قار قاباتى -30°س ايازعا، ال 30-60 سم -40°س ايازعا توتەپ بەرەدى.

كۇزدىك بيداي كۇزدە جانە كوكتەمدە +2-4°س جىلىلىقتا تۇپتەنە باستايدى، ءبىراق قولايلى جىلىلىق +12-14°س. سولتۇستىك قازاقستان ايماگىندا قولايلى مەرزىمدە سەبىلگەندە 9-20 كۇننەن كەيىن نەگىزگى ساباققا قوسا 2-3 قوسىمشا وركەندەر قالىپتاستىرادى جانە بۇل كەزەڭ 30-35 كۇنگە سوزىلادى. جەكەلەگەن جاعدايلاردا، توپىراقتا ىلعال جەتكىلىكسىز بولعاندا، وسىمدىكتەر تۇپتەنىپ ۇلگەرمەي، قىسقى تىنىشتىق كۇيگە كەتەدى. كۇزدىك بيدايدىڭ تۇپتەنۋ قارقىنى مەن ۇزاقتىعى تەمپەراتۋراعا، توپىراقتاعى ىلعال مەن قورەكتىك زاتتار قورىنا، وتتەگىنىڭ جەڭىل ەنۋىنە، قىستاپ شىققان وسىمدىك كۇيىنە بايلانىستى وزگەرەدى دە، ورتا ەسەپپەن 30-35 كۇنگە سوزىلادى. قولايلى تەمپەراتۋرا تۇپتەنۋ كەزەڭىندە +15-16°س، ماساقتانۋدا +18-20°س، گۇلدەنۋ مەن ءپىسىپ جەتىلۋ كەزەڭدەرىندە 20-25°س.

كۇزدىك بيدايدىڭ كوكتەۋى مەن تۇپتەنۋىندە ىلعالدىڭ ماڭىزى زور. ف.ن. پرۋسكوۆ پەن ي.پ.وسيپوۆتىڭ (1990) دەرەكتەرى بويىنشا، سەبۋ قارساڭىندا توپىراقتىڭ 0-10 سم قاباتىنداعى ءتيىمدى ىلعال قورى 10 مم ارتىق بولسا، وندا وسىمدىكتەردىڭ وسىپ-جەتىلۋىنىڭ العاشقى كەزەڭى قولايلى جاعدايدا وتەتىندىگىنىڭ سەنىمدى كورسەتكىشى، 10 مم از بولسا، ەگىن كوگىنىڭ پايدا بولۋى جاۋىن-شاشىنعا بايلانىستى، ال 5 مم تومەن بولسا — ەگىن كوگىنىڭ تولىقتىعى تومەندەيدى دە، وسىمدىكتەر دامۋىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە-اق وپات بولۋى ىقتيمال. كۇزگى ىلعال جەتىمسىزدىگىندە قالىپتاسقان تامىر جۇيەسى ناشار داميدى، كومىرسۋتەكتەرى (قانتتار) از جيناقتالادى، ەگىستىك ناشار قىستاپ، كوكتەمدە السىرەپ شىعادى، ونىڭ ۇستىنە كوكتەمگى ىلعال قورىن ءتيىمدى پايدالانا المايدى دا ناتيجەسىندە ەگىن ءونىمى ازايادى.

قالىپتى قىستاپ شىعۋ جاعدايىندا كۇزدىك بيداي كوكتەمگى ءتىرىلۋ كەزەڭىنەن ماساقتانۋعا دەيىن بارلىق قاجەتتى ىلعال مولشەرىنىڭ 70%، گۇلدەنۋ بالاۋىزدانىپ ءپىسۋ كەزەڭىندە 20% دەيىنگى مولشەرىن سىڭىرەدى. بۇل داقىلعا قولايلى توپىراق ىلعالدىلىعى 60 سم قاباتتا تدى-تىڭ 70-75%. كۇزدىك بيدايدىڭ ترانسپيراسيا كوەففيسيەنتى -460-500.

كۇزدىك ءداندى داقىلداردىڭ ىشىندە بيدايدىڭ توپىراققا قاجەتسىنۋى بارىنشا جوعارى. ول مول ءونىمدى ارام-شوپتەردەن تازا، قۇنارلى ءارى ىلعالدى قارا توپىراقتار مەن قوڭىر توپىراقتاردا قامتاماسىز ەتەدى. ويپاڭ، باتپاقتى جەرلەر كۇزدىك بيدايعا جارامايدى. وعان كەكتەمدە سۋ جينالىپ قالمايتىن جانە وسىمدىكتەردىڭ ەزىلىپ كەتۋىن بولدىرمايتىن تەگىس تاناپتاردى تاڭداپ العان ءجون. سولتۇستىك قازاقستان ايماعىندا كۇزدىك بيدايدىڭ ميرونوۆسكايا 808، سيەۆەرنايا زاريا سورتتارى اۋدانداستىرىلعان.

---