InfoHub Logo

قاراعانى وبلىسى تەمىرتاۋ قالاسى
№21 جببوم–ءنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
كاريبايەۆا مەرۋەرت تالعات قىزى 

وقۋ - بالا ومىرىندەگى ەڭ  ماڭىزدى ماقسات. وقۋعا سالماقتى ءمان-ماعىنا بەرۋ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەڭ ءبىر ماڭىزدى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. وقۋعا، ءبىلىم الۋعا دەگەن سەبەپ-سالداردىڭ جوقتىعى، بالانىڭ وقۋ پروسەسىنە دەگەن قاتىستىلىعىنىڭ جوقتىعىن جانە بالانىڭ تۇلعالىق - الاستاۋشىلىق كەسكىنىن كورسەتەدى. بالانىڭ مەكتەپكە ءبىرىنشى كەلگەن كەزىندەگى ەڭ باستى سوسيالدىق ءرولى، وقۋ، ءبىلىم الۋ بارىسىندا ۇزاق ۋاقىتقا سۇيەمەلدەنە المايدى دا، كەلە – كەلە ءوز ماعىناسىن جوعالتا باستايدى. وقۋدىڭ سەبەپ - سالدارلارى، وقۋ قىزمەتىنىڭ قاجەتتىلىگىن شەگەلەي كەلە، وقۋشىلاردى تەوريالىق بىلىمدەردى جاڭعىرتۋ تاسىلدەرىن يگەرۋگە (بۇل سەبەپ-سالدارلار بالالاردى ءبىلىم الۋ تاسىلىنە، ولاردىڭ ناتيجەسىنە ەمەس، باعىتتايدى) ۇمتىلدىرادى. ۆ. ۆ. داۆىدوۆ وقۋ قىزمەتىنىڭ قاجەتتىلىگى وقۋشىلاردى تەوريالىق ءبىلىم الۋعا، ال سەبەپ-سالدار وقۋ ماسەلەرىن يگەرۋگە باعىتتالعان تىكەلەي وقۋ قىزمەتىن قۇرۋ ءتاسىلىن يگەرۋ دەپ تۇسىندىرەدى. ل. س. ۆىگوتسكيي ءوزىنىڭ «پەداگوگيكالىق پسيحولوگيا» كىتابىندا، بالانى قانداي دا ءبىر قىزمەتكە جۇمىلدىرۋ ءۇشىن، الدىمەن بالانى سول جۇمىسپەن قىزىقتىرا الۋ كەرەك، ونىڭ سول جۇمىستى اتقارۋعا دايىن بولۋىنا قامقورلىق جاساۋ كەرەك دەپ كورسەتەدى. بۇل جاعدايدا، قىزىعۋشىلىق تۇسىنىكتەمەسىن قاراۋ ماڭىزدىراق بولىپ سانالادى، سەبەبى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تەك قانا قىزىعۋشىلىق، ادامنىڭ بەلسەندى قيمىلىنىڭ ءوز سۇرانىسىن يگەرۋگە ارنالعان، ادام بەلسەندىلىگىنىڭ قوزعالىتقىشى بولىپ سانالادى.

قىزىعۋشىلىق ۇعىمى ۆ. ۆىچيەۆتىڭ، ل. س. ۆىگوتسكييدىڭ، ب. ي. دادونوۆتىڭ، ە. پ. ءيليننىڭ، د. ا. كيكنادزەنىڭ، ا. ن. لەونتيەۆتىڭ، ا. ۆ. پەتروۆسكييدىڭ جۇمىستارىندا تەرەڭىرەك قاراستىرىلعان. سونىمەن، وقۋعا، وقۋ قىزمەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق، تۇتىنۋشىلىق پەن ونى قاناعاتتاندىرۋ تاسىلدەرى اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتارعا نەگىزدەلگەن جانە بالانىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ پايدا بولۋىنا وتە قاجەت. ءبىراق قىزىعۋشىلىق وقۋ قاقتىعىسى كەزىندەگى قاراما - قايشىلىقتار، بالانىڭ شەشۋىنە مۇمكىن بولسا عانا تۇراقتانا الادى، بولماسا قىزىعۋشىلىق جوعالادى. ءبىر جاعىنان، ەگەر قيىندىق بولماسا قىزىعۋشىلىق تا تۋىندامايدى. قىزىعۋشىلىقتى قاناعاتتاندىرۋ، ونىڭ وشۋىنە اكەلىپ سوقتىرمايدى، قايتا تانىم قىزمەتىنىڭ ودان جوعارعى دەڭگەيىندە جاڭا قىزىعۋشىلىقتار تۋدىرادى. بالانىڭ قىزىعۋشىلىعىن وقۋلىق - پاندىك ماعىناعا اۋدارۋ، وقۋ قىزمەتىنىڭ قۇرىلۋىنا، وقۋ قىزمەتىنىڭ سۋبەكتىسىنىڭ سومدالۋىنا، ءسويتىپ، وقۋ پروسەسىنە قاتىسىن كورسەتەتىن بالانىڭ جەكە قىزىعۋشىلىعىنىڭ تۋۋىنا اكەلەدى. مەكتەپ وقۋشىلارى كوپ جاعدايدا، مەكتەپ دەيىنگى جاستاعى بالالارعا قاراعاندا، ءوزىنىڭ ءبىر نارسەگە دەگەن كوڭىلىن، پەيىلىن تەجەي الادى. وقۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى ءوزىنىڭ وقۋ قىزمەتىنىڭ جالپى ماعىناسىنىڭ وزگەرگەنىنە قاراي، ناقتى ماقساتتارىن دا وزگەرتە الادى. بۇل ءىس - قيمىل دالەلىنىڭ قايتۋ – قايتارۋ مەحانيزمى جۇمىس ىستەي باستاعانىنىڭ دالەلى بولا الادى. مەكتەپ وقۋشىلارىندا ءوز ءىس - قيمىلدارىن جوسپارلاۋ ءادىسى دامىپ، وركەندەي باستايدى. وقۋدىڭ ءداستۇرلى تاسىلدەرىندە وقۋ موتيۆاسياسىنىڭ قۇرىلىمى بولماۋى دا مۇمكىن. ءالى دە وقىتۋ ءىس - قيمىلىنا جاتپايتىن قىزمەتتىڭ، وقىتۋ، ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىنە اينالۋىنىڭ بىربەن ءبىر العىشارتتارى بولىپ سەبەپ-سالداردىڭ وزگەرۋى بولىپ تابىلادى. وكىنىشكە وراي، مەكتەپتەردە، ادەتتە، سىرتقى تۇرتكى ادىسىمەن جۇمىس ىستەيدى، جانە سىرتقى تۇرتكى رەتىندە — باعا قويۋ ءادىسىن پايدالانادى، ياعني، مەكتەپتە ءماجبۇر ەتۋ جۇيەسى پايدا بولادى. وقۋ موتيۆاسياسىنىڭ ناعىز ءتۇرى، بالالار مەكتەپكە قۇستاي ۇشىپ، اسىققاندا، ولارعا ول جەردە بولۋ جاقسى، اسەرلى، قىزىق بولعاندا عانا پايدا بولادى.  وقۋدىڭ، ءبىلىم الۋدىڭ سەبەپ-سالدارلارىنىڭ بىرنەشە توپتارىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى: الەۋمەتتىك (وقۋدىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدىلىعىن سەزىنۋ، وقۋدىڭ تۇلعالىق-دامۋشىلىق ءمانىن ءتۇسىنۋ، دۇنيەتانىم مەن كوزقاراستى دامىتۋعا ۇمتىلۋ جانە ت. ب.)؛ تانىمدىق (ءبىلىم الۋعا قىزىعۋشىلىق، بىلمەككە قۇمارلىق، تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا ۇمتىلۋ، تانىمدىق ىس-ارەكەتتەن قاناعات تابۋ جانە ت. ب.)؛ تۇلعالىق (ءوزىن-وزى قۇرمەتتەۋ جانە نامىسقويلىق سەزىمدەرى، قۇربى-قۇرداستارىنىڭ اراسىندا بەدەلگە يە بولۋعا ۇمتىلۋ، جەكەتۇلعالىققا ۇمتىلۋ، تۇلعالىق قاسيەتتەردى دامىتۋعا ۇمتىلۋ جانە ت. ب.) مەكتەپتەردەن بايقاۋعا بولاتىن سەبەپ - سالدارلاردىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – ول ساتسىزدىكتەردەن قاشقاقتاپ نەمەسە جازا الۋدان جالتارۋ. ول، وقۋدىڭ باس كەزىندە، كىشى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جاقسى ۇلگىرۋشىلەرىنە دە، جامان ۇلگىرۋشىلەرىنە دە ءتان بولۋى مۇمكىن،  ءبىراق، باستاۋىش مەكتەپتى اياقتاۋ كەزىنە سوڭعىسىلارىندا ول اجەپتاۋىر كۇشكە يە بولادى، سەبەبى ول وقۋشىلاردا تابىسقا جەتۋ سەبەپ-سالدارى جەتە دامىماعان. نەگىزى، وقۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە وقۋدىڭ سەبەپ-سالدارى كىشى مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق فاكتورلاردان تۇرۋى مۇمكىن: سىنىپتاستارىنىڭ الدىندا جاقسى كورىنۋ، ءوز وقىتۋشىسىن ءقادىر تۇتىپ، وعان ءوزىنىڭ ساباقتا جاۋاپ بەرۋىمەن قاناعاتتاندىرىپ، ودان ماقتاۋ ەستۋى. كەلەشەكتە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ارنايى قۇرىلعان كەڭىستىكتەر ارقاسىندا سەبەپ - سالدارلاردىڭ قۇبىلۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، ەڭ باستى سەبەپ  بولىپ وقۋ، ءبىلىم الۋ قالادى. ساتسىزدىكتەردەن قاشقاقتاۋ بارىسىندا بالا، قورعانۋ ءىس - قيمىلدارىنا بارادى: كوشىرىپ جازۋ، سىبىرلاۋ كومەگىن پايدالانۋ، شپارگالكا جانە تاعى باسقالار. مۇنداي ءىس - ارەكەتتەردىڭ بولۋى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى قاقتىعىستاردى ءونىمسىز باسىپ ءوتۋ ستەرەوتيپتەرىن كورسەتەدى، اتاپ ايتقاندا، بالانىڭ بەرىلگەن ماعلۇماتتاردىڭ قارسىلىعىن جويا الماي  جانە وقۋ پروسەسىنەن الاستاۋىن، وقۋدى جاتىرقاۋىن كورسەتەدى. سونىمەن، وقۋ قىزمەتىنىڭ تەوريالىق ءبىلىم رەتىندەگى ماعىناسى، ەكىنشى جاعىنان قاجەتتىلىگى بولىپ سانالادى، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارى، ءار بالامەن ارنايى ۇيىمداستىرىلعان جۇمىس ارقىلى وقۋعا - ءبىلىم الۋعا دەگەن قاجەتتىلىككە اينالۋى كەرەك. وقۋ پروسەسى ونىڭ سەبەپ - سالدارىنىڭ ءپاندى يگەرۋدىڭ ىشكى ماعىناسىمەن بايلانىستى قۇرىلۋى كەرەك. قوعامدىق-قاجەتتى ىسكەرلىكتىڭ سەبەپ - سالدارى جالپىلامالىق بولىپ قالا بەرسە دە، وقۋعا دەگەن ىنتانى وياتاتىن ماعىنا، مەكتەپتەگى بالانى وقىتۋ ءىسىنىڭ ماعىناسىنداي بولىپ قالا بەرەدى. وقۋ ءىسىنىڭ سەبەپ - سالدارى، وقۋ قىزمەتىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى انىقتاي كەلە، وقۋشىلاردا تەوريالىق  بىلىمدەردى قايتا جاڭعىرتۋ (بۇل سەبەپ - سالدارلار بالالاردى يگەرۋ پروسەسى كەزىندە ولاردى ناتيجەلىك بولىگىنە ەمەس، الۋ تاسىلىنە بەيىمدەيدى) تاسىلدەرىن يگەرۋگە ىقپال جاسايدى.

---