InfoHub Logo

اتىراۋ وبلىسى، يساتاي اۋدانى،
ح. ەرعالييەۆ اۋىلى، جالپى ءبىلىم بەرەتىن نوۆوبوگات ورتا
5 - سىنىپ وقۋشىسى زينوللا ماحامبەت باعىتجان ۇلى

تاقىرىپ: قامىستىڭ تۇرمىستا جانە شارۋاشىلىقتا قولدانىلۋى

مازمۇنى:
I. كىرىسپە
قامىستىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى.

II. نەگىزگى ءبولىم
2. 1 قامىس وسىمدىگىنىڭ مورفولوگياسى
2. 2 قامىستىڭ تۇرمىستا جانە شارۋاشىلىقتا قولدانىلۋى
2. 3 قامىس قانتىنىڭ پايداسى
2. 4 قامىستان ءشيتى توقۋ تەحنولوگياسى

ءىىى. قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر مەن سىلتەمەلەر ءتىزىمى
اڭداۋ حات
زەرتتەۋ ماقساتى:
استىق تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپجىلدىق سۋ وسىمدىگى قامىستىڭ شارۋاشىلىقتا جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن انىقتاۋ
مىندەتتەرى:
- قامىس وسىمدىگى تۋرالى مالىمەتتەردى ىزدەستىرۋ.
- كەرەكسىز بولىپ كەلگەن سۋ وسىمدىگىنىڭ شارۋاشىلىقتا جانە تۇرمىستا قولدانىلۋىن سيپاتتاۋ.
- قامىس وسىمدىگىنەن قانت دايىنداۋداعى تيىمدىلىكتى دالەلدەپ، كوز جەتكىزۋ.
- قامىستى باسقا دا سالالاردا پايدالانۋ تۋرالى بولجامدار ايتۋ.
زەرتتەۋ نىسانى:
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ نەگىزگى نىسانى رەتىندە ح. ەرعالييەۆ اۋىلىن ءبولىپ اعىپ جاتقان «باقساي» وزەگى اۋماعىنداعى قامىس وسىمدىگى الىندى.
زەرتتەۋ جاڭالىعى:
جەرگىلىكتى جەردەگى قامىس وسىمدىگىنىڭ پايداسى، ماڭىزى تۋرالى بىلە وتىرىپ، ونىڭ پايدالى جاقتارى؛ تۇرمىستا، وندىرىستە قولدانۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلعان.
زەرتتەۋدىڭ بولجامى:
قامىس - قۇرىلىس ماتەريالى عانا ەمەس، ازىق – تۇلىك، وڭدەلگەن مال ازىعى، قاعاز ونەركاسىبى، وتىن رەتىندە قولدانۋعا بولاتىن جانە شىعىنسىز وسىرىلەتىن ەرەكشە وسىمدىك.
زەرتتەۋ ادىستەرى:
زەرتتەۋ جۇمىسى نەگىزىنەن ىزدەنۋ، سالىستىرۋ، جيناقتاۋ، تالداۋ تاسىلدەرى ارقىلى جۇرگىزىلدى.
جۇمىستىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماڭىزى:
بۇل جۇمىستى دۇنيەتانۋ، بيولوگيا ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ رەفەرات، بايانداما جۇمىستارىنا قولدانۋعا بولادى.

كىرىسپە
قازاق جەرى ءوز قويناۋىندا تالاي تاريح سىرلارىن بۇگىپ جاتقانى انىق. ءالى دە زەرتتەلمەگەن جەرلەر مەن وسىمدىكتەر قانشاما؟... “جالپاق جۇرتىڭدى، ءيىسى الاشىڭدى قۇرمەتتەۋ ءوزىڭ تۇرعان ولكەڭنىڭ تاريحىن، تابيعاتىن تانۋدان، ادامدارىن ارداقتاۋدان باستالادى... ءوڭىر تانۋ – وتان تانۋدىڭ الىپپەسى”- دەپ ەلباسىمىز ءوز جولداۋىندا كورسەتكەندەي، ءوز تۋعان ولكەمىزدىڭ جەر - سۋ اتاۋلارىن، وسىمدىكتەرىن، ولاردىڭ قالىپتاسۋ نەگىزدەرىن، تاريحىن ءبىلۋ – ءبىز ءۇشىن پارىز.
«سۋلى جەر - نۋلى جەر»، - دەپ حالىق تەگىن ايتپاعان. بۇل ماقال وزەن، كول، جىلعا، بۇلاق، قاينار سۋ كوزدەرىن ادام ءوزى ۇدايى قامقورلىققا الىپ، قورعاپ وتىرۋى قاجەت ەكەندىگىن ەسكە سالادى. ءوزىم تۇراتىن اۋىلدىڭ شىعۋ تاريحىنا قاراپ وتىرسام، ەرتەدە اۋىلدى ەكىگە ءبولىپ اعىپ جاتقان «بوقساق» وزەگىنىڭ بويىن قالىڭ قامىس باسقان ەكەن. مىنە، سول قامىستى اتا – بابالارىمىز شارۋاشىلىقتا كەڭىنەن قولدانعان. قامىستان ءۇي تۇرعىزۋ، مالعا ازىق ەتۋ، شي توقۋ سياقتى شارۋاشىلىققا پايدالانعان. قامىس جەر شارىندا كەڭ تارالعان. نەگىزىنەن، 250 - دەن استام ءتۇرى بەلگىلى، ال قازاقستاندا 14 ءتۇرى بار.(1 - قوسىمشا) ونىڭ بيىكتىگى 2، 5 م - دەي، تامىرى جۋان، جاقسى جەتىلگەن، ساباعى تىك. قامىس ۆەگاتاتيۆتى بۋىندارىنان شىققان وسكىندەردەن جانە تۇقىم ارقىلى ءوسىپ - دامىپ، ەلىمىزدىڭ تۇپكىر - تۇپكىرىندەگى سۋلى ايماقتاردا، كول جاعاسىندا تۇقىم ارقىلى وسە الادى. قامىستىڭ جەر استىنداعى تامىرىن قازاق تىلىندە بورىق دەپ اتايدى. بورىق - سۋدا وسەتىن قامىس ءتارىزدى وسىمدىكتىڭ تامىرى مەن ساباعىنىڭ اراسىنداعى شىرىندى، ءتاتتى بولىپ كەلەتىن ساباعىنىڭ ءتۇپ جاق بولىگى. سونىمەن قاتار ساسي باستاعان، بورسىعان ءيىستى سۋدى دا بورىق دەپ اتايدى. قىس مەزگىلىندە قامىس اراسىنداعى سۋلار قاتپاي، جىلىم بولىپ جاتادى. اۋا تەمپەراتۋراسى قاتتى سۋىتقان كەزدە عانا قاتادى. سۋ قاتقاننان كەيىن ادامدار قامىستى شاۋىپ، ونى باۋلاپ، ىقتىرما توقيدى. سول بورىقتىڭ بۋىندارىنان سۇيرىك كوكتەپ شىعادى. قامىستىڭ جاپىراقتارى پاراللەل جۇيكەلەرگە جاتادى. وسىمدىك وزىنە قاجەتتى وتتەگىن ساباعىنا ساقتايدى دا «ۇنەمدەپ» پايدالانادى. وسى قاسيەتىنە بايلانىستى قامىستىڭ تامىرى تەرەڭگە كەتسە دە، تىرشىلىگىن جويمايدى. ول باسقا دا وسىمدىكتەرمەن بىرگە اعىن سۋدى بيولوگيالىق جولمەن تازارتادى. تامىرى جۋان، جاقسى جەتىلگەن، ساباعى تىك، كوپ گۇلدى ماساقتارى سىپىرتقى گۇل شوعىرىنا توپتالعان. شىلدەدەن قىركۇيەككە دەيىن گۇلدەپ، جەمىستەنەدى. قامىس شابىندىعىنا جايىلعان ءىرى قارا مالداردىڭ قالدىرعان قيلارى قامىستىڭ قىسقا توزىمدىلىگىن ارتتىرادى، ءوسىپ دامۋىن جوعارىلاتادى جانە قورشاعان ورتانىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا قولايلى جاعداي تۋدىرادى.

2. 1 قامىس وسىمدىگىنىڭ مورفولوگياسى
دارا جارناقتى ءبىر جانە كوپ جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىكتەر. جەر شارىندا كەڭ تاراعان. 650 - دەي تۋىسى، 10 مىڭنان اسا ءتۇرى بەلگىلى. قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارىنا تاراعان 83 تۋىسى، 418 ءتۇرى بار. استىق تۇقىمداسىنىڭ تامىرلارى شاشاقتى كەلەدى، ال ساباعى جۇمىر، ءىشى قۋىس، بۋناقتارمەن بولىنگەن. كەيبىرەۋىنىڭ بۋىن ارالىقتارى جۇمساق ۇلپالى (مىس.، قانت قامىسى، جۇگەرى، ت. ب.). ساباقتارىنىڭ ۇزىندىعى 1 – 2 سم - دەن 30 – 40 م - گە دەيىن، ال جۋاندىعى 0، 5 مم - دەن 20 – 30 سم - گە دەيىن جەتەدى. ساباققا ەكى قاتار كەزەكتەسىپ ورنالاسقان جاپىراقتارى – جىڭىشكە تاسپا، قانداۋىر، جۇمىرتقا ءتارىزدى. استىق تۇقىمداسىنىڭ گ ۇلى كوبىنەسە قوس جىنىستى، كەيبىرەۋلەرى عانا دارا جىنىستى (جۇگەرى) بولادى. ولاردىڭ گۇل قۇرىلىسى باسقا وسىمدىكتەردەن وزگەشە كەلەدى. كوبىنە گ ۇلىنىڭ سىرتىن گۇل قابىرشاعى قورشاپ تۇرادى. ءبىر نەمەسە بىرنەشە گۇلدەردەن توپتالعان ماساقشادان – شاشاقباس، ايدار، ماساق، سوبىق، سىپىرتقى باس، ياعني كۇردەلى گۇلشوعىرى قۇرالادى. استىق تۇقىمداسىنىڭ كوبى جەل ارقىلى توزاڭدانادى. جەمىسى – ءبىر تۇقىمدى دانەك، كەيدە جاڭعاقشا. تۋىس قامىس (پھراگمىتەس) – استىق تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپجىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. قامىستىڭ جەر شارىندا كەڭ تارالعان (تەك اركتيكا مەن انتاركتيدادا كەزدەسپەيدى) 7 ءتۇرى، قازاقستاندا گرۋنت سۋلارى جەر بەتىنە جاقىن جاتقان شالعىندى، قۇمدى، سورتاڭ جەرلەردە وسەتىن 2 ءتۇرى بار. ەڭ ءجيى كەزدەسەتىنى كادىمگى قامىس نەمەسە قۇراق (پھ. ءسوممۇنىس). ونىڭ بيىكتىگى 0، 8 – 6 م. تامىرى جۋان، جاقسى جەتىلگەن، ساباعى تىك. كوپ گۇلدى ماساقتارى سىپىرتقى گۇلشوعىرىنا توپتالعان. نەگىزىنەن، ۆەگەتاتيۆتى جولمەن كوبەيەدى. شىلدەدەن قىركۇيەككە دەيىن گۇلدەپ، جەمىستەنەدى. قامىس – سۋ وسىمدىگى، سوندىقتان وزەندەردىڭ ساعاسى مەن كولدەر، ارىقتاردىڭ جاعاسىندا قالىڭ توعاي قۇرىپ وسەدى. قامىس سيىر، جىلقى، كەمىرگىشتەر (ونداتر، ساز قۇندىزى) ءۇشىن باعالى ازىق. قامىستان سەبەت توقىلادى، قۇرىلىستا قولدانىلادى، حيميالىق وڭدەۋ جولىمەن شايىر، مەتيل ءسپيرتى، سىركە قىشقىلى، قاعاز الىنادى.

ءتۇر قامىس – سۋ وسىمدىگى، سوندىقتان وزەندەردىڭ ساعاسى مەن كولدەر، ارىقتاردىڭ جاعاسىندا قالىڭ توعاي قۇرىپ وسەدى. قامىس سيىر، جىلقى، كەمىرگىشتەر (ونداتر، ساز قۇندىزى) ءۇشىن باعالى ازىق. قامىستان سەبەت توقىلادى، قۇرىلىستا قولدانىلادى، حيميالىق وڭدەۋ جولىمەن شايىر، مەتيل ءسپيرتى، سىركە قىشقىلى، قاعاز الىنادى. سونىمەن قاتار قامىس قالىڭ توعاي بولىپ ءوسىپ كەتسە، سۋارمالى ەگىستىك داقىلدارىنا زيان دا كەلتىرەدى. ونىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن جەردى تەرەڭدىگى 30 سم - دەي قازىپ، تامىر ساباقتارىنان تازارتىپ وتىرۋ قاجەت. سونىمەن قاتار قامىس قالىڭ توعاي بولىپ ءوسىپ كەتسە، سۋارمالى ەگىستىك داقىلدارىنا زيان دا كەلتىرەدى. ونىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن جەردى تەرەڭدىگى 30 سم - دەي قازىپ، تامىر ساباقتارىنان تازارتىپ وتىرۋ قاجەت.

2. 2 قامىستىڭ تۇرمىستا جانە شارۋاشىلىقتا قولدانىلۋى
قامىستىڭ 0، 5مەتر شاماسىندا وسكەنى ءشوپمامىق ءشوپ دەپ اتالادى. مال جەگەن كەزدە ءسۇيسىنىپ جەيدى، جۇمساق بولادى. ءبىراق قامىستى شابىندىقتى جاقساتتۋ ارقىلى ودان مول ءونىم الۋعا بولادى.
بۇگىنگى ەل اۋماعىندا وندىرىلەتىن جانە قۇرىلىستا قولدانىلىپ جۇرگەن ماتەريالداردىڭ دەنى تىعىزدالعان اعاش، قامىس جوڭقالى تاقتالار شىعارۋ قولعا الىندى. قامىستىڭ سۋدا وسەتىنى بەلگىلى جانە اعاشقا قاراعاندا 48%ىلعالعا ءتوزىمدى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان جىلدار بويى جەتە ءمان بەرمەي جاتقان قامىسقا دەگەن سۇرانىستىڭ كۇرت ءوسۋى تۇسىنىكتى جاعداي. قازاقستاندا تاقتالى ماتەريالداردى تۇتىنۋ نەگىزىنەن جيھاز ءوندىرىسى مەن قۇرلىس جۇمىستارىندا بايقالادى. شەتەل مەملەكەتتەرىنىڭ دە قامىسقا دەگەن سۇرانىسى ارتۋدا. قامىستىڭ باعالىلىعى، بەرىكتىگى، ىلعالعا توزىمدىلىگى، وڭدەۋگە جەڭىلدىگى مەن ەكولوگيالىق جاعىنان تازا ماتەريال ەكەنى بەلگىلى. قامىس كوگىنە سيىر، جىلقى، قوي ۇستاپ ءسۇت، قىمىز، ەت سەكىلدى ارزان مال ونىمدەرىن وندىرۋگە جانە قامىس پىشەنىن ورىپ - جيناپ، جەم - ءشوپ قورىن جاساۋعا نەمەسە باۋلاپ بازارعا ساتۋعا دا بولادى. قامىس دەگەن ناعىز كاسىپ پەن تابىستىڭ كوزى. قازىرگى كەزدە قامىستان توقىلعان ستول، ورىندىقتار دا ساۋداعا شىعارىلۋدا. جالپى سەبەتتەردەن توقىلعان ءتۇرلى بۇيىمدار جاساپ جاتقاندىعىن دا كورەمىز. قامىستىڭ پايداسى قۇرىلىستا دا قولدانىلادى شاتىر توبەلەرىن(شيفەر) جابۋعا دا پايدالانادى. قامىسپەن ءۇيدىڭ توبەسىن جاۋىپ قانا قويماي، قابىرعالارىن تۇرعىزۋعا دا پايدالانعان، ول - جىلۋ ۇستاعىش تاپتىرماس قۇرىلىس ماتەريالى. قامىس ءۇيدىڭ جىلۋىن ساقتاپ تۇرادى. قامىس ساباقتارىن بۋىپ باقشاعا قورشاۋىن دا جاساعان.