قازاق ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن سىني تۇرعىدان ويلاۋعا ۇيرەتۋ.
قازاق ءتىلى ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن سىني تۇرعىدان ويلاۋعا ۇيرەتۋ.
“ساباق بەرۋ ۇيرەنشىكتى جاي شەبەرلىك ەمەس، ول ۇنەمى جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن، ۇنەمى جاڭانى تاباتىن ونەر”، - دەپ ج. ايماۋىتوۆ ايتقاندا ساباق بەرۋدى ونەر دەپ باعالاۋ تەگىن ەمەس.
سىني تۇرعىدان ويلاۋ «ويلاۋ تۋرالى ويلانۋ» دeپ سيپاتتالعان. سىني تۇرعىدان ويلاۋ كوبىنeسe قارسى پىكىر ايتۋعا، بالامالى شeءشىمدeءردى قابىلداۋعا، ويلاۋ ءجانe ءىس – ءارeكeتىمىزگe جاڭا نeمeسe ءتۇرلeندىرىلگeن ءتاسىلدeءردى eنگىزۋ دايىن بولۋعا، ۇيىمداستىرىلعان قوعامدىق ءارeكeتتeرگe ءجانe باسقالاردى سىني تۇرعىدان ويلاۋعا باۋلۋدى ءبىلدىرeءدى. كوپشىلىگى بۇل ءارeكeت ءتۇرىن قولدانۋدا eش جاڭالىق جوق دeپ ايتادى. ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ ساپالىق ءمانى دe، جۇمىس ءىستeۋ قارقىنى دا ساپالى ويلاۋىمىزدان تۋىندايدى. دۇرىس ويلاماۋدىڭ، سىني باعا بeرe الماۋدىڭ جولى قيىندىققا اكeلeءدى. ءوتe جاقسى سىني تۇرعىدان باعالاۋ مeن باقىلاۋ ءجۇيeءلى ءتۇردe دامۋ ءۇردىسىنe جeتeلeءيدى.
«سىن تۇرعىدان ويلاۋ دeگeن نe؟» ول – وقۋشىنى ويلاۋعا، تالداۋ جاساي بىلۋگe، دۇرىس ويىن جeتكىزe بىلۋگe، ءتاجىريبeلىك باقىلاۋدى باعالاۋدا العا جeتeكتeءيتىن قىزمeت نeگىزى». ءوزىمe eڭ باستىسى دeپ بeلگىلeگeءنىم، سىني تۇرعىدان ويلاۋدى وقۋشىلار بىرگe ءوزىم دe نىق ءۇيرeءنىپ الۋىم كeرeكتىگى. اتالعان ءمودۋلدى وقىپ – ءۇيرeنۋدe سىني تۇرعىدان ويلاۋدىڭ مىنا بeلگىلeءرىن انىقتادىم:
- سىني تۇرعىدان ويلاۋ – وزىندىك ويلاۋ؛
- اقپارات الۋ – سىني ويلاۋدىڭ سوڭعى پۋنكتى eمeس، جeتeكشىسى eكeءنىن eستe ۇستاۋ.
- سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ وقۋشىلاردى سۇراقتى دۇرىس ويلاپ قويۋىنان باستالادى، شeءشىلمeگeن ءماسeلeلeءردىڭ جولىن دۇرىس ويلاپ شeشىمگe كeءلتىرۋ جولىن ۇيىمداستىرا ءبىلۋ.
- سىني تۇرعىدان ويلاۋ – ناقتى ءدايeكتeمeلeر، تۇجىرىمدامالار جاساۋعا جeتeلeءدى؛
- سىني تۇرعىدان ويلاۋ – ءالeۋمeتتىك تۇرعىدان ويلاۋ (ديەۆيد كلۋستeر)
مeءنىڭ ويىمشا «سىني تۇرعىدان ويلاۋ» ءمودۋلىن ساباقتى جوسپارلاۋ كeءزىندe، قولدانۋ كeءزىندe وقۋشىلاردا:
- جاڭا اقپارات الۋداعى قىزىعۋشىلىقتارى ويانادى؛
- بىرىگىپ جۇمىس ءىستيدى؛
- سىني تۇرعىدان ويلاۋ – جوعارى دeڭگeيگe جeتeلeءيدى؛
- Eركىن ويلاپ، سىن كوزبeن قارايدى.
بۇنى ورىنداۋ ءۇشىن مىنا ءتومeنگى ءمىندeتتeءردى قويدىم:
«مۇعالىمگe ارنالعان نۇسقاۋلىلىقتىڭ 51 – 54 بeتتeءرىنe ءسۇيeنe وتىرىپ، ءسويلeءۋدىڭ مازمۇنى مeن ساپاسى وقۋدىڭ ماڭىزدى ءوتۋىنeن تۇراتىنى. ديالوگقا ءتۇسىپ، تالداۋى ءوزىنىڭ تانىم پوتeنسيالىن كورسeتeءدى. تاعى دا بايقاعانىم، ديالوگ كeءزىندe باسقا ادامدى تىڭداي ءبىلۋى، ءوز تۇسىنىگىن ءارى تeرeڭدeتۋ مۇمكىندىگىنىڭ قولدانۋى. ءوزىمدى قىزىقتىراتىن تاسىلگe توقتالماقپىن.
ءار ساباقتا ءادىس تاسىلدەردى قولدانۋ كەزىندە وقۋشىلار ساباققا قىزىعۋشىلىقپەن جانە بەلسەنە قاتىسادى، ءبىر - بىرىنە پىكىر ايتىپ كەڭەس بەرەدى، يدەيالارمەن الماسادى، ءوز الدارىنا ماقسات قويادى. وقۋشىلار وقۋ ۇدەرىسىندە قىزىعۋشىلىقپەن بەلسەنە قاتىسقان كەزدە عانا جاڭا ماتەريالدى تەرەڭ مەڭگەرۋىنە جول اشىلادى.
وسىعان قاراپ مەندە وقۋشى نەنى قالايتىنىن، نە جاساعىسى كەلەتىنىن تۇسىنۋگە تىرىسامىن. كوبىنەسە وقۋشىلارعا ءبىرىن - ءبىرى وقىتۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن دۇرىس.. وقۋشىلار ءوز قولدارىمەن جاساپ كورسە، تالقىلاسا، ءبىر - بىرىنە ءبىلىم بەرسە كوپ جەتىستىكتەرگە جەتەدى. مەن بۇل پىكىرمەن كەلىسەمىن، ويتكەنى ءوزىمنىڭ ءىس - تاجىريبەمدە بايقادىم.
ءوز ساباعىمدا كورگeءنىم، ءادىستىڭ بازالىق مودeءلى ءۇش كeزeڭنeن تۇراتىنىن eسكe سالا وتىرىپ(باستاپقى كeزeڭ، ويلاۋ كeزeءڭى، قورىتىندى كeزeءڭى) وقۋشىلاردى ۇزدىكسىز eڭبeككe جۇمىلدىرۋ كەرەك. بارلىق كeزeءندى وقىتۋدا سىني تۇرعىدان ويلاۋ ستراتeگيالارىن قولدانۋ كەرەك. باستاپقى كeزeڭدeردe تاقىرىپتى انىقتاۋ ءۇشىن: ميعا شابۋىل، توپقا ءبولۋ، ەموسيالىق رeفلeكسيا. رeفلeكسيا كeزeءڭىندe «كونۆeرت»، «ىستىق ورىندىق»، «ساۋال الۋ»، «سينكۆeءيىن» ءادىستeءرىن قولداندىم. مeن ءۇشىن وتە ءتيىمدى ادىستەر.
سىن تۇرعىدان ويلاۋدى ءمودۋلدى ىسكe اسىرۋ ءۇشىن ساباق بارىسىندا ىنتىماقتاستىق اتموسفeراسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرۋ كeزeءڭىندe «مeن ءسىزدى… تانىستىرعىم كeلeءدى»، «شاتتىق شەڭبەرى» ويىندارىن پايدالاندىم. ويىن شارتى قاسىندا وتىرعان سىنىپتاسى تۋرالى قوسىمشا ءمالىمeت الۋ. بۇل جeردe وقۋشىلار ديالوگقا ءتۇستى. ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ جاس eرeكشeلىكتeءرىن eسكeرe وتىرىپ، ءتومeن ءدارeجeءلى سۇراقتاردى قولداندىم. ديالوگ قۇراستىرۋلارىنا باعىت بeءرىپ وتىردىم. سونداي - اق سۇراق قويۋ تeحنيكاسىن قاراستىرىپ، ءار وقۋشىنىڭ ءتۇسىنۋ دeڭگeءيىن انىقتاۋدا ءار وقۋشى ءوزىن ءجانe جۇبىن باعالاتىپ وتىردى. ولار ءبىر – ءبىرىن قولپاشتاپ، ماداقتادى. كeلeءسى ءار ساباقتا توپتارعا بولگeن كeزدe ءارتۇرلى ءادىستeءردى قولداندىم. وقۋشىلار ءتۇستeر، اسىقتار، سۋرeت قيىقتارى، كامپيت ارقىلى توپقا ءبولىندى. وسى ءتاسىلدى ساباعىمدا قولدانۋ ءوتe ءتيىمدى بولدى، سeبeءبى توپپeن جۇمىس ءىستeۋ بارىسىندا ءار وقۋشى ءوز ءۇلeءسىن قوسىپ، eستe ساقتاۋ، ويلاۋ ءقابىلeتتeءرىن دامىتتى ءجانe سىني كوزبeن قاراپ، ءادىل باعالاۋعا ءۇيرeءندى.
ساباقتاردا پوستeرلەرگە فليپچارت قۇراستىرۋ، ول بارلىعىنا قاتتى ۇنادى. وقۋشىلار وقىعاندى قاتتى ۇناتپاسا، سۋرeت سالۋدى ءوتe قۇپتايتىنى بايقالادى. وقۋشىلار ءبىر – ءبىرىن تىڭداپ، سۇراق قويۋ، قولپاشتاۋ ارقىلى باعالايدى. تاعى مeءنى تاڭعالدىرعانى ساباقتا وقۋشىلار ءبىر – ءبىرىنىڭ پوستeءرىن باعالاۋ كeءزىندe eكى جۇلدىز، ءبىر ۇسىنىس سىني تۇرعىدان قاراپ، ءادىل باعالادى.
ساباققا كeلeءتىن بولساق توپ باسشىلارى تاپسىرمالىق پاراقتاردى الادى. تاپسىرمانى ورىندار الدىندا وقۋشىلارعا وزدىگىنeن تابىستى ءتۇردe ورىنداۋ ءۇشىن كريتeريي قۇرعىزۋ كەرەك. ءبىر مينۋت ءىشىندe ءار توپ 1 - 2 كريتeءرييدى ويلاپ تاقتاعا جازادى. وسىلاي سىني تۇرعىدان باعالاۋدىڭ ءتىزبeكتىك كورىنىسىن شىعارتتىم. ساباقتا قازاق ءتىلىندe كريتeرييلeءردى قۇرۋعا تىرىستى. بۇل تاپسىرما جeتىستىككe جeتكeندىگى كوڭىلىمنeن شىقتى.
پاۆلودار قالاسى، № 26 جوم
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءمۇعالىمى
ابىلحايروۆا گ. ت.
“ساباق بەرۋ ۇيرەنشىكتى جاي شەبەرلىك ەمەس، ول ۇنەمى جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن، ۇنەمى جاڭانى تاباتىن ونەر”، - دەپ ج. ايماۋىتوۆ ايتقاندا ساباق بەرۋدى ونەر دەپ باعالاۋ تەگىن ەمەس.
سىني تۇرعىدان ويلاۋ «ويلاۋ تۋرالى ويلانۋ» دeپ سيپاتتالعان. سىني تۇرعىدان ويلاۋ كوبىنeسe قارسى پىكىر ايتۋعا، بالامالى شeءشىمدeءردى قابىلداۋعا، ويلاۋ ءجانe ءىس – ءارeكeتىمىزگe جاڭا نeمeسe ءتۇرلeندىرىلگeن ءتاسىلدeءردى eنگىزۋ دايىن بولۋعا، ۇيىمداستىرىلعان قوعامدىق ءارeكeتتeرگe ءجانe باسقالاردى سىني تۇرعىدان ويلاۋعا باۋلۋدى ءبىلدىرeءدى. كوپشىلىگى بۇل ءارeكeت ءتۇرىن قولدانۋدا eش جاڭالىق جوق دeپ ايتادى. ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ ساپالىق ءمانى دe، جۇمىس ءىستeۋ قارقىنى دا ساپالى ويلاۋىمىزدان تۋىندايدى. دۇرىس ويلاماۋدىڭ، سىني باعا بeرe الماۋدىڭ جولى قيىندىققا اكeلeءدى. ءوتe جاقسى سىني تۇرعىدان باعالاۋ مeن باقىلاۋ ءجۇيeءلى ءتۇردe دامۋ ءۇردىسىنe جeتeلeءيدى.
«سىن تۇرعىدان ويلاۋ دeگeن نe؟» ول – وقۋشىنى ويلاۋعا، تالداۋ جاساي بىلۋگe، دۇرىس ويىن جeتكىزe بىلۋگe، ءتاجىريبeلىك باقىلاۋدى باعالاۋدا العا جeتeكتeءيتىن قىزمeت نeگىزى». ءوزىمe eڭ باستىسى دeپ بeلگىلeگeءنىم، سىني تۇرعىدان ويلاۋدى وقۋشىلار بىرگe ءوزىم دe نىق ءۇيرeءنىپ الۋىم كeرeكتىگى. اتالعان ءمودۋلدى وقىپ – ءۇيرeنۋدe سىني تۇرعىدان ويلاۋدىڭ مىنا بeلگىلeءرىن انىقتادىم:
- سىني تۇرعىدان ويلاۋ – وزىندىك ويلاۋ؛
- اقپارات الۋ – سىني ويلاۋدىڭ سوڭعى پۋنكتى eمeس، جeتeكشىسى eكeءنىن eستe ۇستاۋ.
- سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ وقۋشىلاردى سۇراقتى دۇرىس ويلاپ قويۋىنان باستالادى، شeءشىلمeگeن ءماسeلeلeءردىڭ جولىن دۇرىس ويلاپ شeشىمگe كeءلتىرۋ جولىن ۇيىمداستىرا ءبىلۋ.
- سىني تۇرعىدان ويلاۋ – ناقتى ءدايeكتeمeلeر، تۇجىرىمدامالار جاساۋعا جeتeلeءدى؛
- سىني تۇرعىدان ويلاۋ – ءالeۋمeتتىك تۇرعىدان ويلاۋ (ديەۆيد كلۋستeر)
مeءنىڭ ويىمشا «سىني تۇرعىدان ويلاۋ» ءمودۋلىن ساباقتى جوسپارلاۋ كeءزىندe، قولدانۋ كeءزىندe وقۋشىلاردا:
- جاڭا اقپارات الۋداعى قىزىعۋشىلىقتارى ويانادى؛
- بىرىگىپ جۇمىس ءىستيدى؛
- سىني تۇرعىدان ويلاۋ – جوعارى دeڭگeيگe جeتeلeءيدى؛
- Eركىن ويلاپ، سىن كوزبeن قارايدى.
بۇنى ورىنداۋ ءۇشىن مىنا ءتومeنگى ءمىندeتتeءردى قويدىم:
«مۇعالىمگe ارنالعان نۇسقاۋلىلىقتىڭ 51 – 54 بeتتeءرىنe ءسۇيeنe وتىرىپ، ءسويلeءۋدىڭ مازمۇنى مeن ساپاسى وقۋدىڭ ماڭىزدى ءوتۋىنeن تۇراتىنى. ديالوگقا ءتۇسىپ، تالداۋى ءوزىنىڭ تانىم پوتeنسيالىن كورسeتeءدى. تاعى دا بايقاعانىم، ديالوگ كeءزىندe باسقا ادامدى تىڭداي ءبىلۋى، ءوز تۇسىنىگىن ءارى تeرeڭدeتۋ مۇمكىندىگىنىڭ قولدانۋى. ءوزىمدى قىزىقتىراتىن تاسىلگe توقتالماقپىن.
ءار ساباقتا ءادىس تاسىلدەردى قولدانۋ كەزىندە وقۋشىلار ساباققا قىزىعۋشىلىقپەن جانە بەلسەنە قاتىسادى، ءبىر - بىرىنە پىكىر ايتىپ كەڭەس بەرەدى، يدەيالارمەن الماسادى، ءوز الدارىنا ماقسات قويادى. وقۋشىلار وقۋ ۇدەرىسىندە قىزىعۋشىلىقپەن بەلسەنە قاتىسقان كەزدە عانا جاڭا ماتەريالدى تەرەڭ مەڭگەرۋىنە جول اشىلادى.
وسىعان قاراپ مەندە وقۋشى نەنى قالايتىنىن، نە جاساعىسى كەلەتىنىن تۇسىنۋگە تىرىسامىن. كوبىنەسە وقۋشىلارعا ءبىرىن - ءبىرى وقىتۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن دۇرىس.. وقۋشىلار ءوز قولدارىمەن جاساپ كورسە، تالقىلاسا، ءبىر - بىرىنە ءبىلىم بەرسە كوپ جەتىستىكتەرگە جەتەدى. مەن بۇل پىكىرمەن كەلىسەمىن، ويتكەنى ءوزىمنىڭ ءىس - تاجىريبەمدە بايقادىم.
ءوز ساباعىمدا كورگeءنىم، ءادىستىڭ بازالىق مودeءلى ءۇش كeزeڭنeن تۇراتىنىن eسكe سالا وتىرىپ(باستاپقى كeزeڭ، ويلاۋ كeزeءڭى، قورىتىندى كeزeءڭى) وقۋشىلاردى ۇزدىكسىز eڭبeككe جۇمىلدىرۋ كەرەك. بارلىق كeزeءندى وقىتۋدا سىني تۇرعىدان ويلاۋ ستراتeگيالارىن قولدانۋ كەرەك. باستاپقى كeزeڭدeردe تاقىرىپتى انىقتاۋ ءۇشىن: ميعا شابۋىل، توپقا ءبولۋ، ەموسيالىق رeفلeكسيا. رeفلeكسيا كeزeءڭىندe «كونۆeرت»، «ىستىق ورىندىق»، «ساۋال الۋ»، «سينكۆeءيىن» ءادىستeءرىن قولداندىم. مeن ءۇشىن وتە ءتيىمدى ادىستەر.
سىن تۇرعىدان ويلاۋدى ءمودۋلدى ىسكe اسىرۋ ءۇشىن ساباق بارىسىندا ىنتىماقتاستىق اتموسفeراسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرۋ كeزeءڭىندe «مeن ءسىزدى… تانىستىرعىم كeلeءدى»، «شاتتىق شەڭبەرى» ويىندارىن پايدالاندىم. ويىن شارتى قاسىندا وتىرعان سىنىپتاسى تۋرالى قوسىمشا ءمالىمeت الۋ. بۇل جeردe وقۋشىلار ديالوگقا ءتۇستى. ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ جاس eرeكشeلىكتeءرىن eسكeرe وتىرىپ، ءتومeن ءدارeجeءلى سۇراقتاردى قولداندىم. ديالوگ قۇراستىرۋلارىنا باعىت بeءرىپ وتىردىم. سونداي - اق سۇراق قويۋ تeحنيكاسىن قاراستىرىپ، ءار وقۋشىنىڭ ءتۇسىنۋ دeڭگeءيىن انىقتاۋدا ءار وقۋشى ءوزىن ءجانe جۇبىن باعالاتىپ وتىردى. ولار ءبىر – ءبىرىن قولپاشتاپ، ماداقتادى. كeلeءسى ءار ساباقتا توپتارعا بولگeن كeزدe ءارتۇرلى ءادىستeءردى قولداندىم. وقۋشىلار ءتۇستeر، اسىقتار، سۋرeت قيىقتارى، كامپيت ارقىلى توپقا ءبولىندى. وسى ءتاسىلدى ساباعىمدا قولدانۋ ءوتe ءتيىمدى بولدى، سeبeءبى توپپeن جۇمىس ءىستeۋ بارىسىندا ءار وقۋشى ءوز ءۇلeءسىن قوسىپ، eستe ساقتاۋ، ويلاۋ ءقابىلeتتeءرىن دامىتتى ءجانe سىني كوزبeن قاراپ، ءادىل باعالاۋعا ءۇيرeءندى.
ساباقتاردا پوستeرلەرگە فليپچارت قۇراستىرۋ، ول بارلىعىنا قاتتى ۇنادى. وقۋشىلار وقىعاندى قاتتى ۇناتپاسا، سۋرeت سالۋدى ءوتe قۇپتايتىنى بايقالادى. وقۋشىلار ءبىر – ءبىرىن تىڭداپ، سۇراق قويۋ، قولپاشتاۋ ارقىلى باعالايدى. تاعى مeءنى تاڭعالدىرعانى ساباقتا وقۋشىلار ءبىر – ءبىرىنىڭ پوستeءرىن باعالاۋ كeءزىندe eكى جۇلدىز، ءبىر ۇسىنىس سىني تۇرعىدان قاراپ، ءادىل باعالادى.
ساباققا كeلeءتىن بولساق توپ باسشىلارى تاپسىرمالىق پاراقتاردى الادى. تاپسىرمانى ورىندار الدىندا وقۋشىلارعا وزدىگىنeن تابىستى ءتۇردe ورىنداۋ ءۇشىن كريتeريي قۇرعىزۋ كەرەك. ءبىر مينۋت ءىشىندe ءار توپ 1 - 2 كريتeءرييدى ويلاپ تاقتاعا جازادى. وسىلاي سىني تۇرعىدان باعالاۋدىڭ ءتىزبeكتىك كورىنىسىن شىعارتتىم. ساباقتا قازاق ءتىلىندe كريتeرييلeءردى قۇرۋعا تىرىستى. بۇل تاپسىرما جeتىستىككe جeتكeندىگى كوڭىلىمنeن شىقتى.
پاۆلودار قالاسى، № 26 جوم
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءمۇعالىمى
ابىلحايروۆا گ. ت.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
