بالا ءتىلىن ويىن ارقىلى دامىتۋ
بالا ءتىلىن ويىن ارقىلى دامىتۋ.
«ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىر ەسىگىن اشىپ ونىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتادى. ويىنسىز اقىل ويدىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس».
(ۆ. ا. سۋحاملينسكيي).
بالانىڭ ومىرگە قادام باسقانداعى العاشقى قيمىل ارەكەتى – ويىن، سوندىقتاندا ونىڭ ءمانى ەرەكشە. جاس بالانىڭ ءومىردى تانۋ، ەڭبەككە تانىسى، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى وسى ويىن تۇرىندە قالىپتاسادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ قوعامدىق قۇبىلىستاردى، قوعامداعى ەرەسەك ادامداردىڭ ءىس - ارەكەتىن ءوز تۇسىنىگىنشە ارەكەتى ارقىلى بەينەلەۋى ويىن بولىپ سانالادى. ويىننىڭ شىعۋ تاريحىنا شولۋ جاساۋدا كوڭىل اۋداراتىنىمىز ول ەڭبەكپەن، ونەرمەن، قورشاعان ورتامەن تىعىز بايلانىستا دامىعان، ياعني ويىندى ومىردەن اجىراتىپ قاراي المايمىز بالالار تەك ويناپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ويلايدى، اڭعارادى كوپ نارسەنى بىلۋگە، زەرتتەۋگە تالپىنادى. ولار بىردەڭە جاساپ قانا قويمايدى، سونداي - اق زامان اعىمىنا دا بەلسەنە قاتىسادى.
بالاباقشالاردا وقىتۋ – تاربيەلەۋ جۇمىسىندا بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ، سوزدىك قورلارىن مولايتۋ، اۋىزشا سويلەۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، ۇيرەنگەن سوزدەرىن كۇندەلىكتى ومىردە ەركىن قولدانۋ، ودان ءارى كۇندەلىكتى ءىس - ارەكەت كەزىندەگى تىلدىك قارىم - قاتىناستا قولدانا بىلۋگە جاتتىقتىرۋ.
ويىن دۇنيەگە اشىلعان ۇلكەن جارىق تەرەزە ىسپەتى. ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاسامپاز ومىرمەن ۇشتاسىپ، ءوزىن قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى. ادامدى وجەتتىلىككە، شاپشاڭدىققا، ەپتىلىككە، باتىلدىققا، بايسالدىققا، تاپقىرلىققا ۇيرەتەتىن دە ويىن. بالا ءۇشىن ويىن ءوزىن - ءوزى جەتىلدىرۋ مەن ءوزىن - ءوزى كورسەتۋدىڭ قۇرالى. بالانى ويىنعا قىزىقتىرا وتىرىپ وقۋ ءىس - ارەكەتىن ويىن تۇرىندە كۇردەلەندىرە ءتۇسۋ كەرەك.
ويىن بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرە وتىرىپ، ونىڭ قيالىن دامىتادى. بالا جالعىز ويناعاندى ۇناتپايدى، ول قاتار قۇربىلارىمەن بىرلەسىپ ويناي وتىرىپ ءبىر - بىرىمەن قارىم قاتىناس جاسايدى.
وقۋ ءىسى - ارەكەتىندە قولداناتىن ويىن تۇرلەرى مىناداي توپتارعا بولىنەدى.
ويىننىڭ تۇرلەرى:
• ۇلتتىق ويىندار
• سيۋجەتتى ءرولدى ويىندار
• پەداگوگيكالىق ويىندار
• ديداكتيكالىق ويىن
• شىعارماشىلىق ويىن
• قيمىلدى ويىندار
پەداگوگيكالىق ويىن تەحنولوگياسى دەگەنىمىز - پەداگوگيكالىق جۇمىستى ويىن تۇرىندە ۇيىمداستىرۋدىڭ ادىستەرى مەن تاسىلدەرىنىڭ جيىنتىعى.
ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى وقۋ ءىس - ارەكەتى بارىسىندا بالالاردى قىزىقتىرۋ ماقساتىندا قولدانىلادى جانە مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى ۇيىمداردىڭ بارلىعىندا دا، وقۋ ءىس - ارەكەتى ويىن تۇرىندە وتكىزىلەدى. وقۋ ءىس - ارەكەتى بارىسىندا ويىن تۇرلەرى جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قولدانىلادى.
تاربيەشى ويىنعا تەك قانا بالانى قىزىقتىرىپ قويماي، بەس سالانى ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى دەپ تۇسىنسە عانا ءوز ماقساتىنا جەتە الادى.
ويىن تۇرلەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور، ول ءاربىر ادام دەنەسىنىڭ دامىپ جەتىلۋىنە پايداسى مول. ويىن ۇستىندە بالالاردىڭ بويىنداعى بارلىق دەرلىك پسيحولوگيالىق پروسەستەرى، سەزىمدەرى مەن ەموسيالارى، ەرىك - جىگەر قاسيەتتەرى شىڭدالادى، مىنەز - قۇلىق ايقىندالا تۇسەدى.
بالا وزىنە جاڭالىق بولىپ سەزىلگەن ءارقيلى نارسەلەرگە ەلىكتەگىش كەلەدى. بالا وسى قاسيەتىمەن ءوز قابىلەتىمەن ەرەكشەلىكتەرىن اڭعارتادى. بالانىڭ جاعىمسىز مىنەزىنىڭ بايقالاتىنى دا وسى تۇستا. تاربيەشى ويىن بارىسىندا ءتىلدىڭ دىبىستىق مادەنيەتىنىڭ بارلىق جاقتارىن جەتىلدىرۋگە، سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرۋگە، بالانى ۇيرەتىپ وتىرۋى كەرەك.
ۇلكەندەر وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن ەڭبەكتەنۋ بارىسىندا كورسەتسە، مەكتەپ جاسىنداعى بالالار ساباق ۇستىندە، ال مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ءوز پسيحولوگياسىن ويىن ۇستىندە بايقاتادى. بالالار ويىن ارقىلى كۇردەلى ارەكەتتەردى، ءبىلىمدى ۇيرەنەدى جانە ۇلكەندەر دە ۇيرەتۋگە ءتيىستى. ويىننىڭ ءوز ماقساتى، جوسپارى بولادى. ويىن مەن ەڭبەكتىڭ ءبىر - بىرىنە ۇقساس سيپاتتارى كوپ، كەيبىر پەداگوگتار، عالىمدار «جاقسى ويىن - جاقسى جۇمىس سياقتى دا، ال جامان ويىن - جامان جۇمىس سياقتى» دەگەن. بالانىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى ويىن ارقىلى بايقالادى
ويىن كەزىندەگى بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى: بالا ويلانادى، ەموسيالىق ارەكەتكە ۇشىرايدى، بەلسەندىلىگى ارتادى، ەرىك قاسيەتى، قيال ەلەستەرى داميدى. مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى مەن دارىنىن ۇشتايدى. ويىن ۇستىندە بالا بەينە ءبىر ءومىردىڭ وزدىگىندەي قۋانىش، رەنىش سەزىمگە بولەنەدى. ويىن ارقىلى بالالاردىڭ سويلەمدەردى ايتۋ، سويلەم قۇراي ءبىلۋ، سۋرەت بويىنشا اڭگىمە قۇراپ ايتا ءبىلۋ، سونداي - اق ءار بالانى سويلەتە وتىرىپ ءوز ورتامەن قارىم - قاتىناسقا ءتۇسىپ اشىلۋىنا سەبەپ بولادى.
ويىنداردا كۇتىلەتىن ناتيجەلەر:
1. ويىن - تاربيە قۇرالى، اقىل - ويدى، ءتىلدى ۇشتاستىرادى، سوزدىك قوردى مولايتادى، ءوزىن قورشاعان ورتانى تانىپ، مەيرىمدىلىك سەزىمگە تاربيەلەيدى.
2. ەركىن مىنەز – قاسيەتتەرىن بەكىتەدى، ادامگەرشىلىك ساپانى جەتىلدىرەدى.
3. ۇجىمدىق سەزىم ارەكەتتەرى وسە تۇسەدى.
4. ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ قۇرالىنا اينالادى.
5. ەڭبەك تاربيەسىن بەرۋ ماقساتتارىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
6. دەنە كۇشىنىڭ جەتىلۋىنە كومەكتەسەدى.
دەمەك، ويىن بالانى جان - جاقتى جاراسىمدى تاربيەلەۋدىڭ پسيحولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق نەگىزدەرى بولىپ تابىلادى. ويىن بالانىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، بويىن سەرگىتىپ قويماي، ونىڭ ءومىر قۇبىلىستارى جايلى تانىپ تۇسىنۋگە دە اسەر ەتەدى. بالالار ويىن ارقىلى تەز ءتىل تابىسىپ ءبىر – بىرىمەن جاقسى قاتىناستا بولادى. ويىن ۇستىندە دە بالا ءوز دەنساۋلىعىن قيمىل ارقىلى نىعايتادى. ويىننىڭ قانداي ءتۇرى بولماسىن اتادان بالاعا ياعني ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرادى. حالىق ويىندارى ءومىر قاجەتتىلىكتەرىنەن تۋادى. پسيحولوگيالىق جاقتان دەنساۋلىقتى نىعايتۋعا نەگىزدەلگەن.
قورىتا كەلە ايتقاندا:
ويىن مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ نەگىزگى ءىس - ارەكەتى. ويىن بالالار ءومىرىنىڭ ءنارى، ياعني ونىڭ رۋحاني جەتىلۋى مەن تابيعي ءوسۋىنىڭ قاجەتتى العى شارتى. ويىن ارقىلى بالالار قوعامدى تاجىريبەنى مەڭگەرەدى، ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ويىن بالانىڭ جان - جاقتى دامۋىن كوزدەيتىن، ونىڭ ءتىلىن جاتتىقتىراتىن، قيمىل - قوزعالىسىن جەتىلدىرەتىن، بەلسەندىلىگىن ارتتىراتىن، باسقا ادامدارمەن قارىم - قاتىناسىن رەتتەپ، قۇرداستارىمەن ۇيىمشىلدىعىن ارتتىرۋعا نەگىز بولىپ تابىلادى. ويىن - بالا ءۇشىن بىلىكتىلىكتىڭ قاينار كوزى. سوندىقتان جاس ورەندەر ويناي وتىرىپ ويلاي ءبىلسىن.
«ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىر ەسىگىن اشىپ ونىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتادى. ويىنسىز اقىل ويدىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس».
(ۆ. ا. سۋحاملينسكيي).
بالانىڭ ومىرگە قادام باسقانداعى العاشقى قيمىل ارەكەتى – ويىن، سوندىقتاندا ونىڭ ءمانى ەرەكشە. جاس بالانىڭ ءومىردى تانۋ، ەڭبەككە تانىسى، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى وسى ويىن تۇرىندە قالىپتاسادى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ قوعامدىق قۇبىلىستاردى، قوعامداعى ەرەسەك ادامداردىڭ ءىس - ارەكەتىن ءوز تۇسىنىگىنشە ارەكەتى ارقىلى بەينەلەۋى ويىن بولىپ سانالادى. ويىننىڭ شىعۋ تاريحىنا شولۋ جاساۋدا كوڭىل اۋداراتىنىمىز ول ەڭبەكپەن، ونەرمەن، قورشاعان ورتامەن تىعىز بايلانىستا دامىعان، ياعني ويىندى ومىردەن اجىراتىپ قاراي المايمىز بالالار تەك ويناپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ويلايدى، اڭعارادى كوپ نارسەنى بىلۋگە، زەرتتەۋگە تالپىنادى. ولار بىردەڭە جاساپ قانا قويمايدى، سونداي - اق زامان اعىمىنا دا بەلسەنە قاتىسادى.
بالاباقشالاردا وقىتۋ – تاربيەلەۋ جۇمىسىندا بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ، سوزدىك قورلارىن مولايتۋ، اۋىزشا سويلەۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، ۇيرەنگەن سوزدەرىن كۇندەلىكتى ومىردە ەركىن قولدانۋ، ودان ءارى كۇندەلىكتى ءىس - ارەكەت كەزىندەگى تىلدىك قارىم - قاتىناستا قولدانا بىلۋگە جاتتىقتىرۋ.
ويىن دۇنيەگە اشىلعان ۇلكەن جارىق تەرەزە ىسپەتى. ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاسامپاز ومىرمەن ۇشتاسىپ، ءوزىن قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى. ادامدى وجەتتىلىككە، شاپشاڭدىققا، ەپتىلىككە، باتىلدىققا، بايسالدىققا، تاپقىرلىققا ۇيرەتەتىن دە ويىن. بالا ءۇشىن ويىن ءوزىن - ءوزى جەتىلدىرۋ مەن ءوزىن - ءوزى كورسەتۋدىڭ قۇرالى. بالانى ويىنعا قىزىقتىرا وتىرىپ وقۋ ءىس - ارەكەتىن ويىن تۇرىندە كۇردەلەندىرە ءتۇسۋ كەرەك.
ويىن بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرە وتىرىپ، ونىڭ قيالىن دامىتادى. بالا جالعىز ويناعاندى ۇناتپايدى، ول قاتار قۇربىلارىمەن بىرلەسىپ ويناي وتىرىپ ءبىر - بىرىمەن قارىم قاتىناس جاسايدى.
وقۋ ءىسى - ارەكەتىندە قولداناتىن ويىن تۇرلەرى مىناداي توپتارعا بولىنەدى.
ويىننىڭ تۇرلەرى:
• ۇلتتىق ويىندار
• سيۋجەتتى ءرولدى ويىندار
• پەداگوگيكالىق ويىندار
• ديداكتيكالىق ويىن
• شىعارماشىلىق ويىن
• قيمىلدى ويىندار
پەداگوگيكالىق ويىن تەحنولوگياسى دەگەنىمىز - پەداگوگيكالىق جۇمىستى ويىن تۇرىندە ۇيىمداستىرۋدىڭ ادىستەرى مەن تاسىلدەرىنىڭ جيىنتىعى.
ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى وقۋ ءىس - ارەكەتى بارىسىندا بالالاردى قىزىقتىرۋ ماقساتىندا قولدانىلادى جانە مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى ۇيىمداردىڭ بارلىعىندا دا، وقۋ ءىس - ارەكەتى ويىن تۇرىندە وتكىزىلەدى. وقۋ ءىس - ارەكەتى بارىسىندا ويىن تۇرلەرى جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قولدانىلادى.
تاربيەشى ويىنعا تەك قانا بالانى قىزىقتىرىپ قويماي، بەس سالانى ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى دەپ تۇسىنسە عانا ءوز ماقساتىنا جەتە الادى.
ويىن تۇرلەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى زور، ول ءاربىر ادام دەنەسىنىڭ دامىپ جەتىلۋىنە پايداسى مول. ويىن ۇستىندە بالالاردىڭ بويىنداعى بارلىق دەرلىك پسيحولوگيالىق پروسەستەرى، سەزىمدەرى مەن ەموسيالارى، ەرىك - جىگەر قاسيەتتەرى شىڭدالادى، مىنەز - قۇلىق ايقىندالا تۇسەدى.
بالا وزىنە جاڭالىق بولىپ سەزىلگەن ءارقيلى نارسەلەرگە ەلىكتەگىش كەلەدى. بالا وسى قاسيەتىمەن ءوز قابىلەتىمەن ەرەكشەلىكتەرىن اڭعارتادى. بالانىڭ جاعىمسىز مىنەزىنىڭ بايقالاتىنى دا وسى تۇستا. تاربيەشى ويىن بارىسىندا ءتىلدىڭ دىبىستىق مادەنيەتىنىڭ بارلىق جاقتارىن جەتىلدىرۋگە، سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرۋگە، بالانى ۇيرەتىپ وتىرۋى كەرەك.
ۇلكەندەر وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن ەڭبەكتەنۋ بارىسىندا كورسەتسە، مەكتەپ جاسىنداعى بالالار ساباق ۇستىندە، ال مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ءوز پسيحولوگياسىن ويىن ۇستىندە بايقاتادى. بالالار ويىن ارقىلى كۇردەلى ارەكەتتەردى، ءبىلىمدى ۇيرەنەدى جانە ۇلكەندەر دە ۇيرەتۋگە ءتيىستى. ويىننىڭ ءوز ماقساتى، جوسپارى بولادى. ويىن مەن ەڭبەكتىڭ ءبىر - بىرىنە ۇقساس سيپاتتارى كوپ، كەيبىر پەداگوگتار، عالىمدار «جاقسى ويىن - جاقسى جۇمىس سياقتى دا، ال جامان ويىن - جامان جۇمىس سياقتى» دەگەن. بالانىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى ويىن ارقىلى بايقالادى
ويىن كەزىندەگى بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى: بالا ويلانادى، ەموسيالىق ارەكەتكە ۇشىرايدى، بەلسەندىلىگى ارتادى، ەرىك قاسيەتى، قيال ەلەستەرى داميدى. مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى مەن دارىنىن ۇشتايدى. ويىن ۇستىندە بالا بەينە ءبىر ءومىردىڭ وزدىگىندەي قۋانىش، رەنىش سەزىمگە بولەنەدى. ويىن ارقىلى بالالاردىڭ سويلەمدەردى ايتۋ، سويلەم قۇراي ءبىلۋ، سۋرەت بويىنشا اڭگىمە قۇراپ ايتا ءبىلۋ، سونداي - اق ءار بالانى سويلەتە وتىرىپ ءوز ورتامەن قارىم - قاتىناسقا ءتۇسىپ اشىلۋىنا سەبەپ بولادى.
ويىنداردا كۇتىلەتىن ناتيجەلەر:
1. ويىن - تاربيە قۇرالى، اقىل - ويدى، ءتىلدى ۇشتاستىرادى، سوزدىك قوردى مولايتادى، ءوزىن قورشاعان ورتانى تانىپ، مەيرىمدىلىك سەزىمگە تاربيەلەيدى.
2. ەركىن مىنەز – قاسيەتتەرىن بەكىتەدى، ادامگەرشىلىك ساپانى جەتىلدىرەدى.
3. ۇجىمدىق سەزىم ارەكەتتەرى وسە تۇسەدى.
4. ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋ قۇرالىنا اينالادى.
5. ەڭبەك تاربيەسىن بەرۋ ماقساتتارىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
6. دەنە كۇشىنىڭ جەتىلۋىنە كومەكتەسەدى.
دەمەك، ويىن بالانى جان - جاقتى جاراسىمدى تاربيەلەۋدىڭ پسيحولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق نەگىزدەرى بولىپ تابىلادى. ويىن بالانىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، بويىن سەرگىتىپ قويماي، ونىڭ ءومىر قۇبىلىستارى جايلى تانىپ تۇسىنۋگە دە اسەر ەتەدى. بالالار ويىن ارقىلى تەز ءتىل تابىسىپ ءبىر – بىرىمەن جاقسى قاتىناستا بولادى. ويىن ۇستىندە دە بالا ءوز دەنساۋلىعىن قيمىل ارقىلى نىعايتادى. ويىننىڭ قانداي ءتۇرى بولماسىن اتادان بالاعا ياعني ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرادى. حالىق ويىندارى ءومىر قاجەتتىلىكتەرىنەن تۋادى. پسيحولوگيالىق جاقتان دەنساۋلىقتى نىعايتۋعا نەگىزدەلگەن.
قورىتا كەلە ايتقاندا:
ويىن مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ نەگىزگى ءىس - ارەكەتى. ويىن بالالار ءومىرىنىڭ ءنارى، ياعني ونىڭ رۋحاني جەتىلۋى مەن تابيعي ءوسۋىنىڭ قاجەتتى العى شارتى. ويىن ارقىلى بالالار قوعامدى تاجىريبەنى مەڭگەرەدى، ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ويىن بالانىڭ جان - جاقتى دامۋىن كوزدەيتىن، ونىڭ ءتىلىن جاتتىقتىراتىن، قيمىل - قوزعالىسىن جەتىلدىرەتىن، بەلسەندىلىگىن ارتتىراتىن، باسقا ادامدارمەن قارىم - قاتىناسىن رەتتەپ، قۇرداستارىمەن ۇيىمشىلدىعىن ارتتىرۋعا نەگىز بولىپ تابىلادى. ويىن - بالا ءۇشىن بىلىكتىلىكتىڭ قاينار كوزى. سوندىقتان جاس ورەندەر ويناي وتىرىپ ويلاي ءبىلسىن.
You Might Also Like
