InfoHub Logo

تاقىرىبى: تابيعات تاڭعاجايىپتارى (پرەزەنتاسيا تۇرىندە)
ماقساتى:
• تۋعان جەر تابيعاتىن ايالاۋعا، كەلەر ۇرپاققا ميراس ەتىپ قالدىرعان اسىل قازىنامىز، وشپەس بايلىعىمىز سانالعان تابيعاتتى سۇيۋگە، ونى قورعاپ، قاستەرلەپ، ساقتاي بىلۋگە باۋلۋ، جاستاردى تابيعاتتىڭ بولمىسىنا، زاڭدىلىعىنا ۇيرەتە وتىرىپ، تابيعات بايلىعىن قورعاۋعا جونە ونى ءتيىمدى پايدالانۋعا ۇيرەتۋ.
مىندەتتەرى:
1. تابيعاتتىڭ ادام بالاسىنا بەرەر سىيى مول ەكەنىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ.
2. تابيعاتتىڭ ءتۇرلى قۇبىلىستارى تۋرالى سىر شەرتۋ.
3. ءوزىنىڭ قايتالانباس بايلىعى ساناعان تابيعاتتاعى بولاتىن قۇبىلىستاردى كورەگەن قازاق حالقىنىڭ بولجاي الۋ قابىلەتى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.

ءادىس - تاسىلدەرى:
ىزدەنىس - ساراپتاما جاساۋ
سۇراق - جاۋاپ
پىكىرلەسۋ
تالداۋ - جيناقتاۋ

ءى. كىرىسپە ءبولىم
تابيعات پەن ادام ەگىز
ءىى نەگىزگى ءبولىم
ا) تابيعات – ادام تاربيەشىسى
ءا) تابيعات قۇبىلىستارى
ب) حالىق بولجامدارى

كىرىسپە
تابيعاتتا سەزىم بار، قۇلاق تا بار،
رەنجىتسەڭ، كۇرسىنىپ، جىلىپ تا الار.
ايالاساڭ، جانىڭا شۋاق تامار،
قاجىعاندا بويىڭا قۋات بولار - دەپ اقىن جىرلاعانداي تابيعات پەن ادامنىڭ مىنەزى دە ۇقساس. تابيعات نە توكسە، بار الەم قۇلپىرىپ جۇرە بەرەدى. حالىق ءوزىن قورشاعان تابيعاتتىڭ مىنەز، ادەت - قالىپتارىن وزىنە الادى جانە ماڭگىگە قالدىرادى. تابيعاتتاعى بارلىق نارسە ءوزارا تىعىز بايلانىستى. ادام دا تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى. تابيعاتتىڭ بىرىندە بولىپ جاتقان وزگەرىس مىندەتتى تۇردە ەكىنشى جەرگە
اسەرىن تيگىزەدى. سوندىقتان دا تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگىن جويۋ وزىنە زيان كەلتىرەدى، سول ارقىلى ادام بالاسىنىڭ كۇن كورىسىنە زالالىن تيگىزەدى. تابيعات سىرىن تەرەڭ بىلمەي وعان قالاي بولسا سولاي شابۋىل جاساۋ ۇلكەن اپاتقا اكەپ سوقتىرادى. تابيعات – حالىق قازىناسى. ادام مەن تابيعات ەگىز. تابيعات پەن ادام ەگىز الەم رەتىندە ءبىرىن - ءبىرى كۇتۋگە، ايالاۋعا مىندەتتى. ولار ءبىر - بىرىنە سىي - قۇرمەت جاساۋعا ءتيىس بولسا، سول سىيلاستىقتىڭ جانە ءبىر ءتۇرى – ادامنىڭ تابيعاتقا دەگەن پەيىلى. ادام – تابيعات پەرزەنتى.

نەگىزگى ءبولىم
تابيعات - ادام تاربيەشىسى. ونىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ سانالاتىن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار الەمى، بيىك تاۋلار مەن سارقىراعان وزەندەر، كەڭ دالا بارلىعى دا ادام بالاسىنا وي سالىپ، دەنەسىنە قۋات، بويىنا كۇش، كوڭىلىنە شابىت بەرەدى. ادام دا، قوعام دا - تابيعاتتىڭ ءتول بالاسى.، جالعاسى. ءتىپتى، ادام اۋاسىز، سۋسىز ءومىر سۇرە المايدى دەيتىن بولساق، سول اۋا مەن سۋدىڭ ءوزى جان - جانۋارلار، ادامزاتقا تابيعاتتىڭ تارتۋ ەتكەن عاجايىپ سىيى.
باسقاشا ايتقاندا، تابيعات بارلىق ۋاقىتتا دا ادامزاتتىڭ ءومىر سۇرەتىن ورتاسى، تىرشىلىكتىڭ قاينار كوزى بولعان جانە سولاي بولىپ قالا بەرمەك. تابيعات پەن قوعام اراسىنداعى قارىم - قاتىناستى تەرەڭ ءارى ناقتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن گەوگرافيالىق ورتا دەپ اتالاتىن تۇسىنىك قالىپتاسادى.
ادامزاتتىڭ قورشاعان ورتاعا تاۋەلدىلىگى سول تابيعاتتىڭ، ەن بايلىقتاردىڭ قاينار كوزى جانە ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى بولعاندىعىنان. عۇلاما ويشىل ءابۋ ناسىر ءال - فارابي ايتقانداي «ادام بويىندا ەرەكشە جارالعان، ولار – دەنە قۇرىلىسى، جان قۇمارلىعى مەن وي - پاراساتى»
ادام مەن تابيعاتتىڭ، تابيعات پەن قوعامنىڭ اراسىنداعى قارىم - قاتىناس ءومىر سۇرۋدەگى اسا قاجەتتى العى شارت جانە گەوگرافيالىق ورتا بولىپ سانالادى. «تابيعات ءبىرتۇتاس الەم، ودان تىسقارى ەشتەڭە بولۋى مۇمكىن ەمەس»، دەگەن ەكەن وقۋ تاربيە ماسەلەسىنە كوڭىل بولگەن جازۋشى، فيلوسوف، پسيحولوگ – عالىم جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. تابيعات مەيىرىمى، تابيعات كوركەمدىگى ادام بالاسىندا مەيىرىمگە بولەك، ار تازالىعىن ساقتاۋعا بەيىمدەپ وتىرادى.

تابيعاتتا ءتۇرلى قۇبىلىستار بار. ولار جىل مەزگىلدەرىنە ساي وزگەرىپ وتىرادى.
قار - اتموسفەرادان تۇسەتىن ءار ءتۇرلى ءپىشىندى ۇلپا مۇز كريستالدارى تۇرىندەگى جاۋىن - شاشىن. ول قىس مەزگىلىندە جاپالاقتاپ جاۋادى.

جاڭبىر - بۇلتتان ءبولىنىپ جەرگە تۇسەتىن اتموسفەرالىق سۇيىق تامشىلاردىڭ جيىنتىق اتاۋى. تامشىلاردىڭ ديامەترى 0، 5 — 7 مم بولادى. تروپوسفەرانىڭ جوعارعى قاباتىندا قالىپتاسقان قار، مۇز تۇيىرشىكتەرى ونىڭ جەر بەتىنە جاقىن قاباتىنان وتكەندە ەرىپ جاڭبىر تامشىلارىنا اينالادى. كەيدە جاڭبىر بۇلت اراسىنداعى تىم ۇساق تامشىلاردىڭ ءبىر - بىرىمەن قوسىلۋىنان پايدا بولادى. جاڭبىردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. اق جاڭبىر — قاتپارلى بۇلتتاردان جاۋادى، بىرنەشە ساعاتتان بىرنەشە تاۋلىككە دەيىن سوزىلادى. نوسەر جاڭبىر — بۋداق بۇلتتاردان قاتتى جاۋىپ تەز اياقتالادى؛ ولار، كوبىنەسە، تومەنگى ەندىكتەرگە ءتان.
تۇمان — اتموسفەرانىڭ جەرگە تاياۋ قاباتىنا ۇساق سۋ تامشىلارىنىڭ نەمەسە مۇز كريستالدارىنىڭ جينالۋى.

نايزاعاي — بۇلتتار نە بۇلت پەن جەر اراسىندا بولاتىن ۇزىندىعى بىرنەشە كم، ديامەترى ونداعان سم جانە ۇزاقتىعى سەكۋندتىڭ ونداعان ۇلەسىندەي بولاتىن الىپ ەلەكترلىك ۇشقىندى رازرياد.[1] نايزاعاي - كەشەندى اتموسفەرالىق قۇبىلىس. بۇل قۇبىلىس كەزىندە قالىڭ بۋداق - جاڭبىرلى بۇلتتاردا جانە بۇلتتار مەن جەر اراسىندا كوپ ەسەلى ەلەكتر رازريادتارى پايدا بولادى، كۇن كۇركىرەيدى. ۇيتقىما جەل، داۋىل سوعىپ، كەيدە بۇرشاق ارالاس نوسەر جاڭبىر جاۋادى. نايزاعايدى شەپتىك جانە ماسسا ىشىندەگى دەپ اجىراتادى.

كەمپىرقوساق – اسپان كۇمبەزىندە ءتۇرلى ءتۇستى دوعا تۇرىندە كورىنەتىن اتموسفەراداعى وپتيكالىق قۇبىلىس. تامشى ۇلكەن بولسا كەمپىرقوساق ايقىن، جارىق بولىپ كورىنەدى. كەيدە العاشقى كەمپىرقوساقپەن بىرگە ەكىنشى كەمپىرقوساق قاباتتاسا كورىنەدى، ونى قوس كەمپىرقوساق دەپ اتايدى. قوس كەمپىرقوساق كۇن ساۋلەسىنىڭ سۋ تامشىسىنا بەلگىلى بۇرىش جاساي، ەكى رەت شاعىلىسۋىنان تۇزىلەدى. سونىمەن بىرگە اي ساۋلەسىنەن پايدا بولاتىن كەمپىرقوساقتى اي كەمپىرقوساعى دەپ اتايدى.

ءتۇرلى وزگەرىستەر مەن قۇبىلىستارعا بايلانىستى حالقىمىز جىلدىڭ ءار ايى مەن توقسانىندا بولاتىن اۋا رايىنداعى، تابيعاتتاعى وزگەرىستەر مەن قۇبىلىستاردى الدىن - الا بولجاپ، وعان ات قويىپ، ايدار تاعىپ وتىرعان. جىلدىڭ ون ەكى ايىنداعى تابيعات قۇبىلىسىنا بايلانىستى حالىقتىق قاعيدالارعا سايكەس بولجامدار مەن اتاۋلار ناۋرىز ايىنان باستاۋ الادى.
ءولىارا. بۇل – ەكى ايدىڭ اراسىنداعى ۋاقىت. حالقىمىز: «ءولىارادا جاۋىن - شاشىن بولسا، جاڭا اي (كەلەسى اي) جاۋىندى - شاشىندى بولادى»، - دەپ، ءولىارا ارقىلى اۋا - رايىنا بولجام جاساعان. ول دالمە - ءدال كەلگەن.
امال. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ىستىق پەن سۋىق، قار مەن جاڭ - بىر، جەل مەن بوران اينالىپ كەلىپ وتىرادى. حالىق ونى وسىلاي دەپ اتاپ، جىلدىڭ ءار مەزگىلىندەگى وتكىنشى ءارى توسىن، از ۋاقىتتا بولىپ وتەتىن تابيعات وزگەرىستەرى مەن كورىنىستەرىن جەتى امالعا بالاپ، ولاردى بىلاي تۇرلەپ، تۇستەگەن:

قۇس قاناتى. ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىنا قاراي جىلى جاقتان قۇستار ۇشىپ كەلە باستاعانىندا قار ارالاس جاڭبىر، سۋىق جەل تۇرىپ، اۋا رايى بۇزىلادى. ونى حالىق قۇس قاناتى دەيدى. بەينە - ءبىر سۋىق قۇس قاناتىمەن كەلگەندەي.
الاساپىران. ناۋرىز، ءساۋىر - دە قاردىڭ كۇرت ەرىپ، اينالانىڭ لايساڭعا اينالۋىن وسىلاي دەپ اتاعان، - دەيدى اتالارىمىز.