InfoHub Logo

امەريكالىق ايگىلى ونەرتاپقىش، 19 عاسىردىڭ تالانتتى بيزنەسمەنى، بىرنەشە ءىرى ەلەكتر تەحنيكالىق كومپانيالاردىڭ نەگىزىن قالاۋشى - توماس ەديسوننىڭ ەسىمى ۇلى ونەرتابىستارمەن تىعىز بايلانىستىلىعىمەن ءوزىنىڭ تانىمالدىلىعىن بۇگىنگى كۇندە دە جوعالتقان ەمەس. ۇلى ەكسپەريمەنتاتوردىڭ  ەسەبىندە ەلەكتروتەحنيكانىڭ ءار ءتۇرلى سالاسىنداعى مىڭنان اسا ونەرتابىس بار. تەك امەريكادا ەديسون ءوز ونەرتابىستارىنا 1093 پاتەنت العان. ودان بولەك گەرمانيا، فرانسيا، انگليادا شىققان 1200 استام پاتەنت بولعان. الەم تاريحىندا ودان باسقا ەشكىم دە مۇنشالىقتى العان ەمەس. ءتىپتى ونىڭ  ونەرتابىستارىنىڭ ءبارى بىرەگەي بولماسا دا، وعان باسقا ونەرتاپقىشتارعا وزىنىكى ەكەنىن دالەلدەپ، سوتتاسۋعا تۋرا كەلگەن. ەديسون عىلىم سالاسىنىڭ شىڭىن باعىندىرۋعا ۇمتىلمادى. ول اياعىنان نىق تۇرىپ، بۇنىڭ وعان تابىس اكەلمەيتىنىن ءتۇسىندى. عالىم ەمەس، كاسىپكەر ءارى ۇلى ەكسپەرتمەنت جاساۋشى بولىپ، عىلىم سالاسىن كوممەرسيالىق جولعا تۇسىرە الدى. عىلىمداعى ونەرتابىستارى  مەن جەتىستىكتەرىنىڭ كوپ بولىگىن قولدانىسقا ەنگىزۋدىڭ جولىن تاپتى.

بولاشاق دانىشپان 11.02.1847 جىلى وگايو شتاتىنداعى شاعىن ميلان قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. توماس ساۋدامەن اينالىساتىن اۋقاتتى وتباسىنىڭ جەتىنشى بالاسى بولدى. ول 7 جاسقا تولعاندا، اكەسىنىڭ شىعىنعا باتۋىنا بايلانىستى، وتباسى ميچيگان شتاتىنداعى پورت-گۋرون قالاسىنا كوشۋگە ءماجبۇر بولعان. ەديسون مەكتەپتە 3 ايدان ارتىق وقىمادى. ءمۇعالىمى توماستىڭ قابىلەتىن قاتتى سىناعان سوڭ، بۇرىن ءوزى دە ءمۇعالىم بولعان اناسى بالاسىن ۇيدە وقىتا باستايدى. بالا كەزىندەگى قىزامىق (سكارلاتينا) اۋرۋىنىڭ سالدارىنان ەديسوننىڭ ەستۋ قابىلەتىنىڭ ەرتە بۇزىلۋىنا اكەلگەن. ول قىزىعا وتىرىپ كوپ وقىعان، حيمياعا قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەن. ءتىپتى ءۇيدىڭ استىنداعى جەرتولەدە، ەڭ العاشقى زەرتحاناسىن جاساقتاعان. وندا ول حيميالىق ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزدى. وسى جىلدار ىشىندە ەديسوننىڭ وتباسى قاراپايىم ءومىر ءسۇردى.  اناسىنا كومەكتەسىپ ءارى ءوزىنىڭ ەكسپەريمەنتتەرىنە اقشا تابۋ ءۇشىن ول، 12 جاسىندا پويىزدا ءتاتتى مەن گازەت ساتادى. ول (پويىزدا) بوس جۇك ۆاگونىنا ورنالاسىپ، سول جەردە دە حيميالىق زەرتحانا ۇيىمداستىرعان. ول 15 جاسىندا كەزدەسوق باسپا ستانوگىن الىپ، ونى  جۇك ۆاگونىنا ورناتىپ، ودان گازەت شىعارىپ، جولاۋشىلارعا ساتىپ، ءساتتى ساۋدا جاساعان. بىردە ەديسون ءۇش جاسار بالانى پويىز دوڭگەلەگىنىڭ استىنان امان الىپ قالادى. سول بالانىڭ اكەسى العىس رەتىندە ەديسوندى تەلەگراف جۇمىسىنا ورنالاستىرادى. 1863 جىلدان باستاپ ەديسون تەلەگراف وپەراتورى رەتىندە جۇمىس ىستەي باستايدى. ەديسون بەس جىل بويى تەلەگرافتا جۇمىس ىستەپ، بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن وقۋ مەن ءارتۇرلى تاجىريبە جاساۋعا ارنايدى.

1869 جىلى ول ءوزىنىڭ ونەرتابىسىنا ەڭ العاش پاتەنت الادى. ونىڭ ونەرتابىسى داۋىس بەرۋ كەزىندە پايدالانۋعا جارايتىن، ەلەكتروندى داۋىس جازۋ قۇرىلعىسى بولدى. الايدا پاتەنتتى ساتىپ الۋشىلار بولمادى. بۇل ەديسونعا ونەرتابىسىمەن ءارى قاراي جۇمىس ىستەپ، قالايدا سۇرانىس بولاتىنداي ەتىپ جاساۋعا تالپىندىردى. 1870 جىلدىڭ اياعىندا ول بيرجالىق تيكەر— تەلەگراف جاساۋدىڭ ارقاسىندا قوماقتى اقشاعا يە بولادى. ول نيۋاركتەگى زەرتحاناسىنا كەلىپ، تيكەرلەردى شىعارۋ مەن تەلەگرافتىڭ جۇمىسىمەن اينالىسا باستاعان. كەيىن ول وسى جاساعاندارىنان ءساتتى ساۋدا جاساپ، تاپقان اقشاسىنا 1876 جىلى مەنلو پارك زەرتحاناسىن قۇرعان. بۇل زەرتحانا وندىرىستىك زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ  ءپروتوتيپى بولدى. ول جاقسى جابدىقتالعان ءارى وندا وتە تالانتتى قىزمەتكەرلەر جۇمىس ىستەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى جاساعان زاتتارىن پراكتيكالىق قولدانىسقا يە بولۋىن تاپتى. كاسىپورىننىڭ باستى ماقساتى - يننوۆاسيالار، جاڭا ونەرتابىستار مەن قولدانىستاعى تەحنولوگيالاردى  كوممەرسيالىق ماقساتتا جەتىلدىرۋ بولدى. زەرتحانا قابىرعاسىنان شىققان العاشقى ءونىم (1877-1878 جج.) كومىر تەلەفونىنىڭ ميكروفونى بولدى.  بەلل ويلاپ تاپقان تەلەفونعا ەديسون يندۋكسيالىق شارعى(كاتۋشكا) مەن كومىر ميكروفوندى قوسىپ، بەلل  قۇرىلعىسىنىڭ دىبىس دەڭگەيى مەن انىقتىعىن ارتتىردى. ەديسون پاتەنت بيۋروسىنا ۇسىنعان كونسترۋكسيا ءتۇپنۇسقا ەكەنىن دالەلدەپ، سول ءۇشىن 300 مىڭ دوللار العان.

^{مەنلو پارك زەرتحاناسى}

ەديسوننىڭ ەڭ تانىمال ونەرتابىستارىنىڭ ءبىرى، 1878 جىلى ونەركاسىپتىك وندىرىستە باستاعان— ەلەكتر شامى.  ونىڭ ءپروتوتيپىن اعىلشىن حەمفري ديەۆي  70 - جىلدارى قۇرعانمەن، ەديسون ستاندارتتى سوكول(ەلەكتر شامدارىنىڭ پاترونمەن جالعاساتىن بولىگى) قۇرىپ، ەلەكتر شامىنىڭ ءسپيرالىن جەتىلدىرىپ، قىزمەت ەتۋ مەرزىمىن ۇزارتقان. ەديسونمەن ءبىر ۋاقىتتارى ەلەكتر شامىن ورىس ونەرتاپقىشى ا. يابلوچكوۆ دا جاساعان. الايدا ول ءوز جۇمىسىن سوڭىنا دەيىن جەتكىزبەگەن. ەديسون 1882 جىلى  العاشقى ورتالىق ەلەكتروستانسيا قۇرعان كەزدە، جۇيەگە قاجەتتى  جابدىقتار مەن ترانسفورماتور ويلاپ تاۋىپ، نيۋ-يوركتىڭ ەكى كۆارتالىنىڭ  ءبارىن جارىقتاندىرىپ، ءوزىنىڭ ونەرتابىسىنىڭ پايدالىلىعى مەن ونىڭ پراكتيكالىق قولدانىلۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلدەيدى. ەديسوننىڭ شاممەن قاتار باستى ونەرتابىستارىنىڭ ءبىرى 19.02.1878 جىلى پاتەنتتەلگەن - فونوگراف. كەيىننەن فونوگرافتى جاقسارتۋ ناتيجەسىندە وعان تاعى 80 پاتەنت بەرىلدى. 1875 جىلى ەديسون ءسوز بەن كەسكىندەردى(سۋرەتتەردى) اۋىستىراتىن ءتاسىل ويلاپ تاۋىپ، ونى ترافەتتى باسىپ شىعارۋ ءادىسى دەپ اتاعان. قازىرگى ۋاقىتتا ترافەتتى باسپانىڭ قابىلەتىنە جاپوندىق RISO كومپانياسى نازار اۋدارىپ، ءداستۇرلى باسپا ءادىسى مەن XX عاسىرداعى تەحنولوگيانىڭ جەتىستىكتەرىن بىرىكتىرە الدى.  1980 جىلى الەم ساندىق دۋبليكاتورلاردىڭ اراسىنان ءبىرىنشى قۇرىلعىنى كوردى. كەيىن ونى ريزوگراف دەپ اتادى. ريزوگرافتا باسىپ شىعارۋ ساپالى بولدى. 1887 جىلى ەديسون ۋەست-وريندجگە  كوشتى. بۇل جەردە ول الدەقايدا ءىرى زاماناۋي زەرتحانا قۇرىپ، فونوگرافتى جەتىلدىرىپ، ديكتوفون، كينو كامەرانىڭ ۇلگىسىندە فلۋوروسكوپ، قوزعالاتىن كەسكىندەرگە باقىلاۋ جاسايتىن قۇرىلعى جاسايدى. ونىڭ ونەرتابىستارىنىڭ باسىم بولىگىن بىرنەشە باعىتتارعا بولۋگە بولادى: ەلەكتر جارىعى، قوزعالاتىن كەسكىندەر(كينەتوسكوپ)، فونوگراف جانە دىبىس جازۋ، تەلەگراف پەن تەلەفون، اككۋمۋلياتور باتەرەيالارى، تاۋ-كەن ونەركاسىبى، سەمەنت.

ۇلى ونەرتاپقىش ءارى تابىستى بيزنەسمەن ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن بەلسەندى جۇمىس ىستەدى. بالا كەزىنەن بولعان ساڭىراۋلىق،  جىلدار وتە اسقىنعانمەن، ەديسونعا  جەتىستىككە جەتىپ، تانىمال بولۋىنا ەش كەدەرگى كەلتىرە الماعان. ونىڭ جەكە ءومىرى دە جاقسى بولدى. ول ەكى رەت ۇيلەنىپ، ءار نەكەدەن ءۇش بالاسى بولدى. ەديسون 18.10.1931 جىلى 84 جاسىندا قايتىس بولدى. 

---