InfoHub Logo

ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم: كسرو-نىڭ نەگىزگى ميفءى تۋرالى

كسرو-دا «پرولەتارلىق ينتەرناسيوناليزم» بولعان جوق. كسرو-نىڭ بۇكىل تاريحى — بۇل ەتنوسارالىق قاتىناستارداعى كەسكىنسىزدىك پەن دەفورماسيالاردىڭ تاريحى. كسرو-دا ينتەرناسيوناليزم بولعان جوق، ءبىراق ءىس ءجۇزىندە انتيسەميتيزم، ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم بولدى.

سونىمەن قاتار، بۇل تەك كۇندەلىكتى دەڭگەي تۋرالى عانا ەمەس: كسرو ءومىر سۇرگەن ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە بەلگىلى ءبىر كسەنوفوبيالىق تەندەنسيالار مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ سيپاتىنا يە بولدى. شىندىعىندا، «پرولەتارلىق ينتەرناسيوناليزم» دەپ اتالاتىن بۇل جالعان كوممۋنيستىك ۇران، ودان باسقا ەشتەڭە جوق. ەگەر ونى قازاق تىلىنە اۋدارىلساق، بۇل ءار ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ «جۇمىسشىلارىنىڭ باۋىرلاستىعىن» بىلدىرەدى.

ءبىراق 1940 جىلى كسرو فينلياندياعا شابۋىل جاساعان كەزدە، كەڭەستىك پرولەتارياتتى فيندىك پرولەتاريات ولاردى اۆتوماتتىق قانجارمەن قارسى الىپ، ولارمەن باۋىرلاستىققا بارعىلارى كەلمەگەنىنە تاڭ قالدى.

سونىمەن بىرگە كسرو قۇرامىنداعى ونداعان حالىقتار — شەشەندەر، ينگۋشتەر، كورەيلەر، نەمىستەر، بولگارلار، گرەكتەر، قالماقتار، قىرىم تاتارلارى – بارلىعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە جانە ءماجبۇرلى دەپورتاسياعا ۇشىراعان كەزدە «پرولەتارلىق ينتەرناسيوناليزم» مەن «حالىقتار دوستىعىنىڭ» كۇشىن ءوز باستارىنان وتكىزدى.

كۇندەلىكتى دەڭگەيدە كسرو-دا «حالىقتار دوستىعى» ونى كەڭەس ارمياسىنىڭ شانىشقىلارىمەن قورعالعان كەزدە عانا ءومىر ءسۇردى. كوممۋنيستىك مەملەكەتتىڭ تۇتقاسى بوساي سالىسىمەن قاندى ۇلتارالىق قاقتىعىستار باستالدى: وشتاعى وزبەكتەر مەن قىرعىزدار اراسىنداعى قىرعىن، ءارميان-ازىربايجان قاقتىعىسى، پريدنەستروۆە جانە ت.ب. شىندىعىندا، كسرو قۇلادى، ويتكەنى وندا ەشقانداي ينتەرناسيوناليزم بولماعان ەدى.

1986 جىلى 15 جەلتوقساندا الماتىعا كوكپ وك مۇشەسى گ. رازۋموۆسكيي جانە ۋليانوۆسك وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ. كولبين كەلدى. 16 جەلتوقساندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا كولبين جوعارى پارتيا ورگاندارىنىڭ رەسپۋبليكالىق ءبىءرىنشى حاتشى قىزمەتىنە ۇسىنىس جاريالادى. قازاقستانداعى پارتيالىق ەليتالار «تالقىلاۋسىز» داۋىس بەردى، ءسويتىپ، پارتيانىڭ بارلىق نورمالارى مەن جارعىسىن بۇزا وتىرىپ، ادام تەك قازاقستانمەن بايلانىسى جوق جانە جەرگىلىكتى جاعدايلاردى بىلمەيتىن، ءبىراق كەز كەلگەن جەرگىلىكتى جەردە تىركەلمەگەن رەسپۋبليكانىڭ باسشىسى بولىپ سايلاندى. بۇل قازاق حالقىنا ءتىل تيگىزۋ رەتىندە قابىلداندى جانە رياسىز نارازىلىق تۋعىزدى.

1986 جىلعى 17-18 جەلتوقساندا الماتى قالاسىنىڭ جاستارى رەسپۋبليكانىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرمەۋگە قارسى نارازىلىق رەتىندە كوشەگە شىقتى. دەمونستراسيا بەيبىت بولدى، مەملەكەتكە قارسى نەمەسە ۇكىمەتكە قارسى ۇراندار بولعان جوق، ازاماتتار وزدەرىنىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىعىن پايدالاندى، ءبىراق بيلىك ديالوگقا قاتىسقىسى كەلمەگەن، تەررور مەن رەپرەسسياعا جۇگىنىپ، دەمونسترانتتارعا قارسى اسكەرلەر مەن ميليسيا جىبەردى. وسىلايشا، كونستيتۋسيا مەن كەڭەس زاڭدارى قايتادان ورەسكەل بۇزىلدى.

بيلىك تەمىر دۋبينكالارمەن جانە ساپەر كۇرەكتەرمەن قارۋلانعان اسكەرلەر مەن ميليسيا، ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردىڭ ورىس ءتىلدى جۇمىسشىلارىنان قۇرالعان وتريادتاردى قازاق دەمونسترانتتارىنا قارسى قويادى. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، 17-18 جەلتوقسانداعى قايعىلى وقيعالار كەزىندە 150-دەن استام دەمونسترانت قازا تاپتى، الماتىدا 540 ادام مەديسينالىق مەكەمەلەرگە، 200-دەن استامى اۋرۋحاناعا ءتۇستى، 1700-دەن استام ادام ءتۇرلى جاراقاتتار الدى.

دەمونستراسيانى تاراتۋ ءۇشىن ساپەر كۇرەكتەر، قىزمەتتىك يتتەر قولدانىلدى، ادامداردى سۋىقتا سۋعا باتىرىپ، ۇستالعانداردى ۇرىپ-سوعىپ، جارتىلاي كيىنگەن كوپتەگەن ادامدار قالا سىرتىنا شىعارىلدى. دەمونستراسيانىڭ تاراتىلۋى تۋرالى حابار بۇكىل قازاقستاندى ءدۇرلىكتىردى، وسىعان ۇقساس سوزدەر رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن قالالارىندا دا وتكىزىلىپ، بيلىك باسىلدى.

حالىق كوتەرىلىسىنىڭ قاندى باسۋى قاتىگەز رەپرەسسيامەن اياقتالدى. 900-گە جۋىق ادام اكىمشىلىك جازاعا تارتىلدى، 99 ادام سوتتالدى، ونىڭ ىشىندە تۇرمە زىنداندارىندا قايتىس بولعان 18 جاستاعى ق. رىسقۇلبەكوۆ. تەك ەلوردادا جوعارى وقۋ ورىندارىنان 264 ادام، كومسومولدان 758 ادام، پارتيادان 52 ادام شىعارىلدى. كومسومولدىق جانە پارتيالىق جازالار 1400-گە جۋىق ادامعا قابىلدادى. ىشكى ىستەر ورگاندارىنان 1200 ادام، كولىك جانە مەديسينالىق مەكەمەلەردەن 300 ادام جۇمىستان شىعارىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 12 رەكتورى قىزمەتىنەن كەتتى. تەرگەۋ مەن سوت پروسەدۋرالىق ەرەجەلەردى ورەسكەل بۇزۋمەن جۇرگىزىلدى، بيلىك ستاليننەن كەيىنگى كەزەڭدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىق ينتەلليگەنسيانى قۋعىن-سۇرگىن مەن قۋدالاۋدىڭ تولقىنىن باستادى.

1987 جىلدىڭ باسىندا كوكپ وك قارار قابىلدادى، وندا وقيعا «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ» كورىنىسى دەپ جاريالاندى. 1987 جىلى جۇمىس ورىندارىنا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە پايىزدىق كۆوتالار ەنگىزۋ پراكتيكاسى ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا قاراماستان تەڭدىگىنىڭ كونستيتۋسيالىق پرينسيپتەرىن بۇزۋ بولىپ تابىلادى.

گ.كولبيننىڭ ينتەرناسيوناليزم جانە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى دەماگوگيالىق مالىمدەمەسى بىلىمگە قول جەتىمدىلىكتىڭ جابىلۋىنا جانە بايىرعى تۇرعىنداردىڭ بەدەلدى جۇمىسىنا، «ۇلتشىلدار» مەن «جەمقور شەنەۋنىكتەردى» ىزدەۋمەن قاتار ءجۇردى. سوعان قاراماستان، 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي ءومىرىن دەموكراتيالاندىرۋدىڭ كاتاليزاتورى بولعانىن جانە كسرو حالىقتارى ءۇشىن دە، بۇكىل الەم ءۇشىن دە ماڭىزدى تاريحي ماڭىزى بارىن اتاپ وتكەن ءجون. سونىمەن قاتار، بۇل بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا قالىپتاسقان ساياسي جۇيەگە قارسى العاشقى دەموكراتيالىق كوتەرىلىس بولدى، ول قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك پەن ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋىنە جول اشتى.

حرۋششيەۆ انا ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ەرىكتى ەكەنىن جاريالادى، سودان كەيىن برەجنيەۆ رۋسيفيكاسيا ساياساتىندا تاعى ءبىر قادام جاسادى — ول ورىس ءتىلىن ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ءۇشىن مەملەكەتارالىق ءتىل عانا ەمەس، رەسپۋبليكالاردىڭ وزدەرى مەن تۇرعىندارى ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالادى.ونىڭ ءۇشىنشى قادامى ۇلتقا قارسى ەمەس: جاڭا تاريح تۇجىرىمداماسىنا سۇيەنە وتىرىپ، كەڭەستىك تاريحشىلاردى ورىس ەمەس حالىقتاردىڭ بۇكىل تاريحىن قايتا جازۋعا ءماجبۇر ەتكەن برەجنيەۆ باسشىلىعى بولدى. جاڭا تاريحي تۇجىرىمداما تەك انتي-عىلىمي عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اشىق انتي-تاريحي بولدى.

جوعارىدا اتالعان ءۇش تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ءۇش قاعيدا ۇسىنىلدى: ءبىرىنشى قاعيدا — بارلىق ورىس ەمەس حالىقتار پاتشالىق يمپەرياعا وزدەرى ەرىكتى تۇردە قوسىلدى؛ ەكىنشى قاعيدا — بۇعان قارسى تۇرعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار رەاكسيالىق قوزعالىستار بولدى؛ ءۇشىنشى قاعيدا — بۇل حالىقتاردىڭ ەسكى پاتشا يمپەرياسىنا ەنۋى ولار ءۇشىن تاريحي پروگرەسسيۆتى ارەكەت بولدى.

كسرو قۇرىلۋىنىڭ 60 جىلدىعىنا ارنالعان بايانداماسىندا اندروپوۆ بارلىق ۇلتتاردىڭ ءبىر ۇلتقا بىرىگۋى تۋرالى بولشيەۆيزمنىڭ ەسكى ۋتوپيالىق تەزيسىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىنىڭ ورتالىق نۇكتەسى، لەنيننىڭ ءوزى كوپ ۇلتتى رەسەيدى باسقارعان كەزدە ونى تەز قابىلداعان تەزيسىن جاسادى. الايدا، ول قايتىس بولعاننان كەيىن، ستالين مەن ونىڭ مۇراگەرلەرى وسى «العاشقى لەنينيزمگە» ورالدى.