InfoHub Logo

حالىق شارۋاشىلىعىنداعى ماڭىزى، تارالۋى، ءونىمى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا استىق ءوندىرۋدى تۇراقتاندىرۋ اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارى مەن ءوندىرىستىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. اسىرەسە بۇل ماسەلە نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋگە بايلانىستى وتكىر قويىلىپ وتىر، ءبىر جاعىنان رەسپۋبليكامىزدىڭ دۇنيەجۇزىندەگى دامىعان 50 ەلدىڭ قۇرامىنا كىرۋ ماقساتىندا جانە قۋاتتى بيداي استىعىن ارتتىرۋدىڭ، ونىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن تۇراقتاندىرۋدىڭ، ءارى ازىق - تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ايتارلىقتاي شارتى.
مۇنداي قوسىمشا استىق الۋ كوزدەرىنىڭ ءبىرى – قازاقستاندا كۇزدىك ءداندى داقىلداردى ءوسىرۋ. استىق داقىلدارىنىڭ ىشىندە بارىنشا ءونىمدىسى كۇزدىك بيداي ەكەندىگى بەلگىلى. ول بارلىق استىق داقىلدارىنان ءونىمى بويىنشا 4، 0 - تەن 10 - 12 س/گا دەيىن اسىپ تۇسەدى. وسىعان قوسا جازدىق بيدايعا قاراعاندا ازىق - تۇلىكتىك قۇندىلىعى كەم بولماسا دا ودان ءبىرقاتار ارتىقشىلىقتارىمەن ەرەكشەلەنەدى: ول توپىراقتان، كۇزگى، قىسقى، ەرتە كوكتەمگى ىلعالدى جانە قورەكتىك زاتتاردى جاقسى پايدالانادى؛ توپىراقتى سۋ جانە جەل ەروزياسىنان سەنىمدى قورعايدى؛ ارامشوپتەرگە قارسى كۇرەستە ەرەكشە ماڭىزى بار؛ اۋرۋلارمەن از زالالدانادى جانە استىق زيانكەسى – استىق سۇر كوبەلەگى جاراقاتتانۋىنان «ءوتىپ كەتەدى»، ءارى 7 - 10 - نان 15 - 30 تاۋلىككە دەيىن ۆەگەتاسياسىن ەرتە اياقتايدى. كۇزدىك بيدايدىڭ ەرتە ءپىسۋى ناتيجەسىندە ەگىن جىلى، قۇرعاق ۋاقىتتا جينالادى، اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكالارى ءتيىمدى پايدالانىلادى، كوكتەمگى - كۇزگى سەبۋ جانە جازدىق داقىلداردى جيناۋ كەزەڭىندەگى قاۋرىتتىلىقتى تومەندەتەدى. ونىڭ ەرتە جينالۋىنا بايلانىستى تامىز ايىنىڭ باس كەزىندە سۇدىگەر دايىنداۋدى ەرتە جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، ال مۇنىڭ ءوزى اڭىز قالدىقتارىنىڭ جاقسى ميەراليزاسياسىن قامتاماسىز ەتەدى، توپىراقتا ىلعال جيناۋعا جانە ارامشوپتەر مەن زيانكەستەرگە قارسى ەرەكشە ماڭىزدى. كۇزدىك بيداي العى داقىل رەتىندە جارتىلاي ءسۇرى تانابى بولىپ تابىلادى دا كەيىنگى داقىلداردىڭ ءونىمىن ارتتىرادى.
ءداندى استىق داقىلدارى ىشىندە بيداي وتە قۇندى تاعامدىق وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى رەتىندە دۇنيەجۇزىندە 230 ملن. گا ەگىس القابىن الىپ جاتىر، ونىڭ ىشىندە كۇزدىك بيداي ەگىستىكتەرى 35%- ىن قۇرايدى، ال ونىڭ استىق ءونىمى ورتا ەسەپپەن 25، 4 س/گا.
2009 جىلى قازاقستاندا كۇزدىك بيداي 465، 1 مىڭ گا ەگىستىكتە ءوسىرىلدى جانە ورتاشا استىق ءونىمى 19، 4 س/گا قۇرادى. ال جازدىق بيدايدىڭ استىق ءونىمى 11، 7 س/گا بولدى. ەلىمىزدە كۇزدىك بيدايدىڭ نەگىزگى ەگىستىك اۋدانى باتىس قازاقستان (133 مىڭ گا)، وڭتۇستىك قازاقستان (137 مىڭ گا)، جامبىل (113 مىڭ گا) وبلىستارىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. بۇل جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا كۇزدىك بيداي 29، 9 مىڭ گا القاپقا ءوسىرىلدى.
سولتۇسىك قازاقستاندا ۇزاق ۋاقىت بويى كۇزدىك بيدايعا جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەدى: ايماقتىق قاتال كليمات جاعدايلارى ونىڭ بيولوگياسىنا سايكەس كەلمەيدى، ناشار قىستايدى، ماۋسىم ايىنىڭ قۇرعاقشىلىعىن كوتەرە المايدى دا استىق ءونىمىن تومەندەتەدى، - دەپ ءتۇسىندىرىلدى. سوعان قاراماي قوستاناي وبلىستىق اۋىلشارۋاشىلىق تاجىريبە ستانساسى مەن باسقا دا مەكەمەلەر اتالعان داقىلدى وسى ايماقتا وسىرۋگە بولاتىندىعىن جانە جازدىق بيدايدىڭ ارتىق استىق ءونىمىن بەرەتىنىن كورسەتتى.
بيولوگياسىنداعى ەرەكشەلىكتەر. كۇزدىك بيداي بيولوگياسى بويىنشا جازدىق بيدايدان ەرەكشەلەنەدى. جازدىق بيدايدان ايىرماشىلىعى – ونىڭ ۆەگەتاسيالىق كەزەڭى كۇزدە باستالادى دا، كەلەسى جىلى جازدا اياقتالادى. تىرشىلىك ۇردىسىندە كۇزدىك بيداي ءونۋ، كوكتەۋ، تۇپتەنۋ، تۇتىككە شىعۋ، ماساقتانۋ، گۇلدەنۋ جانە ءپىسۋ (سۇتتەنە ءپىسۋ، بالاۋىزدانا جانە تولىق ءپىسۋ) كەزەڭدەرىنەن وتەدى. العاشقى ءۇش كەزەڭدەرى كۇزدە، قالعاندارى – كەلەسى جىلى كوكتەمدە جانە جازدا وتەدى. وسى كەزەڭدەرى بويىنشا ونىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىرايىق.
تۇقىمنىڭ ءونۋى – بۇل تىنىشتىق كۇيدەگى تۇقىمنىڭ بەلسەندى ارەكەتكە كوشۋى، ول ءۇشىن جىلۋ، ىلعال جانە اۋا قاجەت. تۇقىمى ءوز ماسساسىنىڭ 45 - 50 % سۋ سىڭىرگەننەن كەيىن ونە باستايدى، توپىراقتىڭ وڭتايلى ىلعالدىلىعى تىس - تىڭ 60 - 70 % مولشەرىندە بولعانى دۇرىس. قۇرعاق - دالالى ايماقتا العى داقىلدى تاڭداعاندا جانە دايىنداعاندا بۇل وتە ماڭىزدى. تۇقىمنىڭ سۋدى سىڭىرۋىنە تەمپەراتۋرا كوپ اسەر ەتەدى. كۇزدىك بيداي تۇقىمى 0وس - دا سۋدى سىڭىرە الادى، ءبىراق مۇنداي جاعدايدا تۇقىم بورتكەنىمەن فيزيولوگيالىق ءوسۋ ءۇردىسى توقتاپ قالادى. توپىراق ىلعالدىلىعى تىس - تىڭ 60 %- دا جانە تەمپەراتۋرا 4وس - دا تۇقىم ىلعالدىلىعى 50 %- عا جەتىنشى تاۋلىكتە، ال تەمپەراتۋرا 10وس - دا – 3، 5 تاۋلىكتە جەتەدى. تۇقىمنىڭ ءونۋى ءۇشىن وڭتايلى اۋا تەمپەراتۋراسى 14 - 16وس. توپىراق ىلعالدىلىعى وتە جوعارى، قاتتى تىعىزدالىپ قالعاندا نەمەسە توپىراق قابىرشاعى پايدا بولعاندا اناەروبتى جاعدايلاردا تۇقىم ونبەيدى نەمەسە ناشار ونەدى.
تۇقىمنىڭ ءونۋىنىڭ العاشقى كۇندەرىندە ورگانوگەنەزدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى جالعاسادى - ءوسۋ كونۋسىنىڭ ءارتۇرلى تكاندەرگە ديففەرەنسياسى (وقشاۋلانۋى) جۇرەدى، ۇرىقتىق تامىرشالارمەن جاپىراقشالاردىڭ ۇزارا ءوسۋى كۇشەيەدى، ۇرىقتىق ساباق وقشاۋلانادى، جاڭا جاپىراقتار ۇرىقتارى قالىپتاسادى. تۇقىمنىڭ ءونۋ مەرزىمى توپىراقتىڭ تىعىزدىعى مەن ونى وڭدەۋ تۇرىنە، تۇقىمنىڭ ءسىڭىرۋ تەرەڭدىگى مەن توپىراقپەن تۇيىسۋىنە بايلانىستى وزگەرەدى. قۇرعاق ءىرى كەسەكتى ناشار وڭدەلگەن، ارامشوپتەرمەن لاستانعان توپىراقتار كۇزدىك بيداي تۇقىمىنىڭ جاپپاي ونۋىنە جاعداي جاسامايدى، مۇنى ءوسىرۋ تەحنولوگياسىن جاساعاندا ەسكەرۋ قاجەت.
ەگىن كوگى (كوكتەۋ) كەزەڭى. توپىراق بەتىنە اۋەلى كولەوپتيلە شىعادى، ول جارىلادى دا ءبىرىنشى ناعىز جاپىراق پايدا بولادى، وسى ءساتتى ەگىن كوكتەدى دەپ ەسەپتەيدى. سەبۋدەن وسىمدىكتەردىڭ كوكتەۋ كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىعى تەمپەراتۋراعا، ىلعالعا ج. ب. بايلانىستى. قوستاناي وبلىسى جاعدايىندا جاقسى دايىندالعان ىقتىرمالى ءسۇرى تانابىندا 12 - 17وس جىلىلىقتا كۇزدىك بيداي 6 - 9 – تاۋلىكتە، ال قۋاڭشىلىقتى جىلدارى جانە ءسۇرى تانابى ناشار وڭدەلگەندە – 10 - 16 – تاۋلىكتە كوكتەگەن. اقمولا وبلىسىنىڭ بۇرىنعى «كراسنىي فلاگ» كەڭشارىندا ىلعالى بويىنشا قولايلى 1990 جىلى ورتاشا تاۋلىكتىك اۋا تەمپەراتۋراسى 18، 6وس بولعاندا كۇزدىك بيداي 5 - تاۋلىكتە كوكتەدى، ال تەمپەراتۋرا 15، 9وس جانە 12، 8وس بولعاندا (سەبۋ مەرزىمىنە بايلانىستى) تيىسىنشە كۇزدىك بيداي 6 جانە 8 – تاۋلىكتە ەگىن كوگىن بەردى (ارينوۆ ك. ك.، مۋسىنوۆ ك. م.، 1996).
تۇپتەنۋ كەزەڭى. تۇپتەنۋ كەزەڭىنىڭ باسىن ادەتتە تومەنگى جاپىراق قولتىعىنا ءبىرىنشى ءبۇيىر وركەنىنىڭ پايدا بولۋىمەن انىقتايدى. ءبىرىنشى ءبۇيىر وركەنىنىڭ جاپىراعىنىڭ وسۋىنە قاراي نەگىزگى وركەننىڭ ەكىنشى جاپىراق نەگىزىندە ورنالاسقان بۇرشىكتەن ەكىنشى ءبۇيىر وركەن قالىپتاسادى ج. ب. ورتا ەسەپپەن 5 - 7 وركەن تۇزىلەدى، ەگىستىك سيرەك بولعاندا ولاردىڭ سانى جوعارى بولۋى مۇمكىن. وسى كەزەڭدە نەگىزگى وركەندەردىڭ ءتۇزىلۋى جانە وسۋىمەن قاتار تۇپتەنۋ تۇيىنىنەن ەكىنشىلىك نەمەسە ءتۇيىن تامىرلارى (ءاربىر وركەنگە 2 - دەن) قالىپتاسا باستايدى. كۇزدىك بيدايدا كۇزگى جانە كوكتەمگى تۇپتەنۋ كەزەڭدەرى اجىراتىلادى. كۇزدىك بيدايعا ءتۇيىن تامىر جۇيەسى جازدىق بيدايعا قاراعاندا قۋاتتى داميدى.
كۇزدىك بيدايدىڭ تۇپتەنۋى 2 - 4وس - دا جۇرە الادى، الايدا وڭتايلى تۇپتەنۋ تەمپەراتۋراسى 12 - 14وس. سولتۇستىك قازاقستان ايماعى جاعدايىندا وڭتايلى سەبۋ مەرزىمىندە سەبىلگەن كۇزدىك بيداي نەگىزگى ساباققا قوسىمشا 2 - 3 ءبۇيىر وركەندەرىن (ساباقتارىن) قالىپتاستىرادى جانە تۇپتەنۋ كەزەڭى 30 - 35 تاۋلىككە دەيىن سوزىلادى. جەكەلەگەن جاعدايلاردا، توپىراقتا ىلعال جەتكىلىكسىز بولعاندا، وسىمدىكتەر تۇپتەنىپ ۇلگەرمەي قىستاپ شىعۋعا كەتەدى.
كوكتەمدە، توپىراق تەمپەراتۋراسى 2 - 3وس جەتىسىمەن، ءوسۋ ءۇردىسى باستالادى. وركەندەردە كۇزدە قالىپتاسقان كۇزدىك بيدايدى جاپىراقتارىمەن قاتار، قىستاپ شىققان وركەندەردىڭ تومەن جاپىراقتارىنىڭ قولتىعىندا ورنالاسقان بۇرشىكتەردەن جاڭا ءبۇيىر وركەندەر تۇزىلەدى. كۇزدىك بيدايدىڭ كوكتەمگى تۇپتەنۋ كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىعى مەن پارمەندىلىگى توپىراقتىڭ تەمپەراتۋراسى، ىلعال جانە قورەكتىك زاتتار قورىنا، وتتەگىنىڭ سىڭىرىلۋىنە، قىستاپ شىققان وسىمدىكتەر كۇيىنە بايلانىستى وزگەرەدى جانە ورتا ەسەپپەن 30 - 35 تاۋلىكتى قۇرايدى.
تۇپتەنۋدىڭ كۇزگى كەزەڭىن (20 - 40 تاۋلىك) جانە كوكتەمگى بۇل كەزەڭنىڭ ءبىر بولىگىن (15 - 20 تاۋلىك) ورگانوگەنەزدىڭ ەكىنشى كەزەڭى قامتيدى. ورگانوگەنەزدىڭ ەكىنشى كەزەڭىنىڭ سوڭىندا ءوسۋ كونۋسى ۇزارادى دا 0، 5 - 0، 8 مم جەتەدى. كوكتەمگى تۇپتەنۋ كەزەڭى ورگانوگەنەزدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنە سايكەس كەلەدى – ءوسۋ كونۋسى ۇزارادى، ونىڭ تومەنگى بولىگى وقشاۋلانادى، ماساق بىلىگىنىڭ تۇعىرلارى تۇزىلەدى جانە داميدى. تۇپتەنۋ كەزەڭىنىڭ سوڭى دەپ العاشقى بۋىنارالىعىنىڭ ءوسۋ كەزەڭىن اتايدى.
تۇتىككە شىعۋ (ساباقتانۋ) كەزەڭى. بۇل كەزەڭ ءبىرىنشى بۋىنارالىعىنىڭ 5 - 6 سم - گە ۇزارۋىنان باستالادى. وسىمدىك ساباعىنىڭ شاپشاڭ ءوسۋى مەن ماساقتىڭ دامۋى وسى كەزەڭنەن باستالادى، جاپىراقتاردىڭ نەگىزگى ماسساسىنىڭ ءتۇزىلۋى اياقتالادى. بۇل كەزەڭدە بارلىق بۋىنارالىقتار قالىپتاسادى، تامىر جۇيەسى جايىلىپ وسەدى. ايماق جاعدايىندا كەزەڭ ءساۋىردىڭ سوڭى – مامىردىڭ ءبىرىنشى ونكۇندىگىنە ءدال كەلەدى دە 20 - 30 تاۋلىككە سوزىلادى. بۇل كەزەڭدە توپىراقتا ىلعال جەتكىلىكتى، ال وڭتايلى تەمپەراتۋرا 10 - 22وس دەڭگەيىندە بولادى. ماساقتىڭ قالىپتاسۋىنا ازوتتىڭ وتە كوپ مولشەرى دە، جەتىمسىزدىگى دە تەرىس اسەرىن تيگىزەدى. فوسفورمەن جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتىلۋى ماساقتىڭ ءتۇزىلۋىن تەزدەتەدى جانە گەنەراتيۆتىك مۇشەلەرىنىڭ دامۋىنا، ال كەيىننەن ماساقتىڭ داندىلىگىنە ىقپال ەتەدى، جوعارى تەمپەراتۋرا مەن تومەن سالىستىرمالى اۋا ىلعالدىلىعى ماساق پەن ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ (ورگاندارىنىڭ) قالىپتاسۋىنا تەرىس اسەرىن تيگىزەدى، بۇل كەزەڭدەگى ىلعال مەن قورەكتىك زاتتاردىڭ جەتىمسىزدىگى وسىمدىكتەردىڭ كەيىنگى ءوسۋى مەن ءونىم شاماسىنا تەرىس اسەرىن بايقاتادى. بۇل كەزەڭ ورگانوگەنەزدىڭ IV - VII – كەزەڭدەرىن قامتيدى: ماساق تومپەشىكتەرىنىڭ سالىنۋى – IV - كەزەڭ؛ ساباقتىڭ ءبىرىنشى بۋىنارالىعىنىڭ جەر ۇستىندە پايدا بولۋى مەن ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بۋىنارالىقتارىنىڭ ۇزارا ءوسۋى – V – كەزەڭ؛ ءۇشىنشى - بەسىنشى بۋىنارالىقتارىنىڭ ءوسۋى مەن گەنەراتيۆتىك ورگاندارىنىڭ وقشاۋلانۋى – VI - كەزەڭ؛ ساباقتىڭ بەسىنشى - جەتىنشى بۋىنارالىقتارىنىڭ ءوسۋى جانە ماساقتىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ قارقىندى ءوسۋى – VII - كەزەڭ.
ماساقتانۋ كەزەڭى. كەزەڭ ماساقتىڭ جوعارعى جاپىراق قىنابى بولىگىنەن سىرتقا شىعۋىمەن سيپاتتالادى جانە تۇتىككە شىققاننان كەيىن 20 - 25 تاۋلىكتەن سوڭ باستالادى، ايماق جاعدايىندا بۇل كەزەڭ مامىردىڭ ورتاسى مەن اياعىنا ءدال كەلەدى. كەزەڭنىڭ ءوتۋى ءۇشىن وڭتايلى اۋا تەمپەراتۋراسى 18 - 20وس. وسىمدىكتەردىڭ جەكە دامۋىنا بۇل ورگانوگەنەزدىڭ سەگىزىنشى كەزەڭىنە سايكەس كەلەدى: ەڭ جوعارعى بۋىنارالىقتىڭ ءوسۋى جالعاسادى، ماساقتىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ قالىپتاسۋى مەن توزاڭدىق داندەر مەن ۇرىق قابىنىڭ ءپىسۋى اياقتالادى. جەكەلەگەن وسىمدىكتەردىڭ ماساقتانۋى 4 تاۋلىكتە ءتامامدالادى، ال تاناپ تۇگەلدەي – 5 - 7 تاۋلىكتە. بۇل كەزەڭدەگى ىلعال جەتىمسىزدىگى، اۋا مەن توپىراقتىڭ تىم جوعارى تەمپەراتۋراسى ماساقتاعى گۇلدەردىڭ جەمىسسىز قالۋىنا، تۇپتەپ كەلگەندە استىق ءونىمىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنە ۇرىندىرادى.
گۇلدەنۋ كەزەڭى. قولايلى جاعدايلاردا كۇزدىك بيدايدىڭ گۇلدەنۋى ماساقتانۋدان سوڭ ىلە - شالا باستالادى. ونىڭ ۇزاقتىعى تەمپەراتۋراعا، اۋا مەن توپىراق ىلعالدىلىعىنا تاۋەلدى. گۇلدەنۋ مەن توزاڭدانۋ جۇرەتىن ەڭ تومەنگى تەمپەراتۋرا 6 - 7وس، ال بارىنشا قولايلى اۋا تەمپەراتۋراسى – 20 - 25وس. وڭتايلى جاعدايلار گۇلدەنۋ مەن توزاڭدانۋ ۋاقىتىندا توپىراق ىلعالدىلىعى تىس - تىڭ 75 - 80 % دەڭگەيىندە قالىپتاسادى. سولتۇستىك قازاقستاندا ءبىر ماساقتىڭ گۇلدەنۋىنە 3 - 5 تاۋلىك، ال بۇكىل تاناپ ءۇشىن – 5 - 7 تاۋلىك قاجەت. بارىنشا جاقسى گۇلدەنۋ مەن توزاڭدانۋ تاۋلىكتىڭ تاڭعى جانە كەشكى ساعاتتارىندا وتەدى. گۇلدەنۋ، توزاڭدانۋ، ۇرىقتانۋ، زيگوتانىڭ ءتۇزىلۋى مەن ەندوسپەرمنىڭ قالىپتاسۋى ورگانوگەنەزدىڭ 9 – كەزەڭىن قامتيدى.
ءپىسۋ كەزەڭى. ۇرىقتانعان ۇرىق بۇرشىگىندە ەندوسپەرم قالىپتاسادى، ۇرىق ءوسىپ - داميدى، جاتىن قابىرعاسىنان قابىق تۇزىلەدى دە تۇقىممەن بىرىگىپ وسەدى، سوڭىنان دانگە اينالادى. كۇزدىك بيدايدىڭ ءپىسۋ ەرەكشەلىكتەرى كوپ جاعدايدا باسقا ءداندى داقىلدارعا ۇقساس جانە ول “تۇقىمتانۋ” بولىمىندە تولىق قامتىلعان.
كۇزدىك بيدايدىڭ قورشاعان ورتا فاكتورلارىنا قاجەتسىنۋىن قورىتىندىلاي كەلە مىنانى كورسەتكەن ءجون:
- بارلىق ءوسىپ - دامۋ كەزەڭدەرىندە توپىراققا جوعارى تالاپ قويادى – قارا توپىراقتاردا جاقسى وسەدى، الايدا كۇڭگىرت - قوڭىر توپىراقتاردا دا وسىرۋگە بولادى؛
- ۆەگەتاسيا كەزەڭىندە كۇزدىك بيداي جازدىق بيدايعا قاراعاندا ىلعالدى كوبىرەك شىعىندايدى، بۇل ونىڭ اتالعان كەزەڭنىڭ ۇزاقتىعىنا بايلانىستى؛ بارىنشا وڭتايلى توپىراق ىلعالدىلىعى تىس - تىڭ (تومەنگى ىلعالسيىمدىلىقتىڭ) 70 - 75 % مولشەرىندە دەپ ەسەپتەلەدى؛ ىلعالدى ءوسۋ جانە دامۋ كەزەڭدەرىندە پايدالانۋ زاڭدىلىعى جازدىق بيدايعا ۇقساس؛
- كۇزدىك بيدايدىڭ تەمپەراتۋرالىق بايقالاتىن ءوسۋ شەكاراسى 2 - 3 - تەن 37 - 40وس ارالىعى، الايدا وسىمدىكتەردىڭ پارمەندى ءوسۋ مەن دامۋىنا بارىنشا قولايلىسى – 20 - 25وس؛ تاناپتىق جاعدايدا كۇزدىك بيدايدىڭ كۇزگى ۆەگەتاسياسى، تۇپتەنۋدى قوسا ەسەپتەگەندە، 15وس - دان 3وس ارالىعىندا وتەدى، باسقاشا ايتقاندا، وڭتايلى شامادان تومەن دەگەن ءسوز؛ دەگەنمەن تومەنگى تەمپەراتۋرا وسىمدىكتەردىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتەدى؛ 2 - 10وس تەمپەراتۋرادا كۇزدىك بيداي تۇپتەنۋ تۇيىنىندە بۇكىل قۇرعاق زاتقا ەسەپتەگەندە 20 - 30 %- عا دەيىن قانت جيناقتايدى، ال مۇنىڭ ءوزى جاسۋشا شىرىنىنىڭ كونسەنتراسياسىن ارتتىرادى جانە جاقسى قىستاپ شىعۋعا مۇمكىندىك جاسايدى. اشىق كۇندەر جانە قىسقا كەتەردە تەمپەراتۋرانىڭ بىرتە - بەرتە تومەندەۋى كۇزدىك بيدايدىڭ شىنىعۋىن جاقسارتادى. قىسقى جىلىمىق داقىلدىڭ ايازعا توزىمدىلىگىن ازايتادى. جاقسى شىنىققان كۇزدىك بيداي وسىمدىكتەرى تۇپتەنۋ ءتۇيىنى ورنالاسقان توپىراق قاباتىنىڭ تەرىس 30وس تەمپەراتۋرانى (ايازدى) كوتەرە الادى. قىستا قار قالىڭ تۇسكەن جىلدارى (25 سم جانە ودان جوعارى) كۇزدىك بيداي 35وس دەيىنگى ايازعا شىدايدى، ويتكەنى قاردىڭ استىنداعى تەمپەراتۋرا ۇستىندەگىگە قاراعاندا 10 - 15وس جوعارى، ءارى قار قاباتى كۇزدىك بيدايدى كوكتەمگى ءۇسىپ جانە كەۋىپ كەتۋدەن ساقتايدى. قار قاباتى بولماعاندا كۇزدىك بيداي تۇپتەنۋ تۇيىنىندەگى – 16 - 18وس ايازدىڭ وزىنەن ءۇسىپ كەتەدى.
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا، اسىرەسە سولتۇستىك قازاقستان جاعدايىندا كۇزدىك بيداي نەگىزىنەن كوكتەمگى قاردىڭ ەرۋ كەزەڭىندە، اسىرەسە قارى از قىستا، وپات بولادى؛ بۇل ۋاقىتتا وسىمدىكتەردىڭ جاپىراقتارى تىرشىلىگىن باستاپ، ىلعالدى بۋلاندىرا باستايدى، ءبىراق تامىر جۇيەسى توپىراقتىڭ توڭ قاباتىندا ءالى تىنىشتىق كۇيدە بولاتىندىقتان جاپىراقتارعا ەشقانداي كومەك جاساي المايدى؛ وسىمدىكتەر تەز السىرەيدى دە تۇنگى 12 - 14وس ايازدان وپات بولادى؛ كۇزدىك بيداي قولايلى قىستاپ شىعۋ جاعدايىندا كوكتەمگى تىرشىلىگىنىڭ باسىنان ماساقتانۋعا دەيىن بارلىق قاجەتتى ىلعالدىڭ 70 %، گۇلدەنۋدەن بالاۋىزدانىپ پىسۋگە دەيىن – 20 % شىعىندايدى؛ توپىراقتىڭ 60 سم قاباتىنداعى وڭتايلى ىلعال مولشەرى تىس - تىڭ 70 - 75 %، داقىلدىڭ ترانسپيراسيالىق كوەففيسيەنتى – 460 - 500.
- كۇزدىك استىق داقىلدارىنىڭ ىشىندە كۇزدىك بيداي توپىراقتارعا بارىنشا جوعارى تالاپ قويادى؛ ول جوعارى استىق ءونىمىن قۇنارلى، ارامشوپتەردەن تازا، ىلعالدى قارا جانە كۇڭگىرت - قوڭىر توپىراقتاردا قامتاماسىز ەتەدى؛ وعان باتپاقتانعان توپىراقتار جارامسىز؛ وعان تەگىس بەتتى، شۇڭقىرلارسىز تاناپتاردى تاڭدايدى – كوكتەمدە سۋ جينالمايتىن جانە وسىمدىكتەردىڭ تۇنشىقپاۋى قاپەرگە الىنادى. كۇزدىك بيدايدىڭ ۆەگەتاسيالىق كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىعى (قىسقى تىنىشتىق كۇيىن قوسا ەسەپتەگەندە) 180 - 310 كۇن ارالىعىندا وزگەرەدى.
- كۇزدىك بيدايدىڭ وپات بولۋ سەبەپتەرى: وسىمدىكتەردىڭ ءۇسىپ كەتۋىنەن (كۇزگى ناشار دامۋىنان، قار قاباتىنىڭ تومەندەۋىنەن تەمپەراتۋرانىڭ كۇرت وزگەرۋىنەن ج. ب.)؛ ويپاڭ جەرلەردە سۋدىڭ ارتىق مولشەرىنەن تىنىس الۋ ەرەجەسىنىڭ بۇزىلۋىنان وسىمدىكتەردىڭ تۇنشىعۋى؛ تۇپتەنۋ ءتۇيىنىنىڭ توپىراق بەتىنە شىعىپ قالۋىنان (وسىمدىكتەر السىرەۋىنەن)؛ توپىراق بەتىنە مۇز قابىرشاقتارىنىڭ پايدا بولۋىنان (ۇزاق جىلىمىقتان كەيىن كۇننىڭ كۇرت سۋىتۋىنان وسىمدىكتەر مۇزدىڭ بەتىنە جابىسادى دا مەحانيكالىق جاراقاتتار الادى) ت. ب.
- ءۇسىپ كەتۋگە قارسى ءتيىمدى كۇرەس شارالارى – ايازعا ءتوزىمدى سورتتاردى ءوسىرۋ، فوسفور - كاليي تىڭايتقىشتارىن ەنگىزۋ، دەر كەزىندە سەبۋ، تۇقىمدى توپىراققا تەرەڭىرەك ءسىڭىرۋ، ءسۇرى تاناپتارىندا ىقتىرما ءوسىرۋ ارقىلى قار توقتاتۋ ج. ب.؛ كۇزدىك بيدايدى شىرۋدەن وپات بولدىرماۋعا توپىراق تەزىرەك قاتۋ ءۇشىن جانە وسىمدىكتەردە تىنىس الۋعا پلاستيكالىق زاتتاردىڭ شىعىنىن ازايتۋ ءۇشىن قاردى تىعىزداۋ قاجەت؛ ەرتە سەبۋدى جانە ءجيى ەگىستىك قالىپتاستىرۋدى؛ ارتىق مولشەردە ازوتپەن ۇستەپ قورەكتەندىرۋدى بولدىرماۋ ج. ب.؛ تۇپتەنۋ تۇيىندەرى مەن تامىرلاردىڭ توپىراق بەتىنە شىعىپ قالماۋى ءۇشىن تۋر پرەپاراتىمەن وڭدەلگەن تۇقىمدى توپىراققا تەرەڭىرەك سىڭىرگەن دۇرىس، ءارى سەبۋگە دەيىن جانە سەبۋدەن كەيىن زككش - 6ا بۇدىرلى كاتوكتارىمەن ەگىستىكتى تىعىزداعان ءجون؛ ارتيۋشەنكو ا. ۆ. مەن ارتيۋشەنكو و. گ. (1977) تۇجىرىمدارى بويىنشا قوستاناي وبلىسى جاعدايىندا كۇزدىك بيدايدىڭ وپات بولۋى قىستاپ شىعۋدىڭ قولايسىز جاعدايلارىنان ەمەس، ەرتە كوكتەمگى قۇبىلىستارعا بايلانىستى – قارى جوق جەرلەردە وتكىر كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن وسىمدىكتەر مەزگىلسىز ەرتە تىرىلەدى دە ىلعالدى بۋلاندىرا باستايدى، ال تامىر جۇيەسى ءالى توپىراقتىڭ توڭ قاباتىندا جاتادى دا ولاردى ىلعالمەن قامتاماسىز ەتە المايدى، وسىمدىكتەر تۇنگى ايازدان دا (- 12 - 14وس) السىرەيدى جانە وپات بولادى؛ سوندىقتان وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىك ءۇردىسىن كوكتەمدە كەشىكتىرۋدىڭ ماڭىزى زور (جەتكىلىكتى قار قاباتىن جاساۋ جولىمەن).
وسىرۋگە رۇقسات ەتىلگەن سورتتار. ميرونوۆسكايا 808 - ۋكراينانىڭ ۆ. ن. رەمەسلو اتىنداعى ميرونوۆ بيداي سەلەكسياسى جانە تۇقىم شارۋاشىلىعى عزي - دا توپتىق سۇرىپتاۋ تاسىلىمەن شىعارىلعان. ماساعى ءالسىز پريزما ءپىشىندى، اق، قىلتىقسىز، ورتاشا ۇزىندىقتا جانە تىعىزدىقتا (تۇرشەسى – سۋبەريتروسپەرمۋم). ءدانى قىزىل، جارتىلاي شىنىلى نەمەسە شىنىلى، ءىرى، 1000 سانىنىڭ ماسساسى 36 - 45 گ. داندەگى كلەيكوۆينا 28 - 37 % ارالىعىندا وزگەرەدى. ناندىق ساپاسى جاقسى، قۋاتتى بيداي سورتىنا جاتادى. سابانى بەرىك، جاپىرىلۋعا جانە شاشىلۋعا ورتاشا ءتوزىمدى. قىسقا جانە ايازعا وتە ءتوزىمدى. قۇرعاقشىلىققا توزىمدىلىگى ورتاشا جانە ورتادان جوعارى. قوڭىر تات اۋرۋىمەن ورتا دەڭگەيدە زالادانادى، ورتاشا مەرزىمدە پىسەدى. سورت ءونىمدى، ورتا ەسەپپەن 2001 - 2003 جج. س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاتۋ - ءنىڭ وسىمدىك شارۋاشىلىعى كافەدراسىنىڭ اقمولا وبلىسىنىڭ كۇڭگىرت - قوڭىر توپىراقتارىندا جۇرگىزىلگەن تاناپتىق تاجىريبەلەرىندە زەرتتەلگەن ۆاريانتتارعا بايلانىستى 16، 7 - 17، 6 س/گا استىق ءونىمىن بەردى.
اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىنىڭ تيىمدىلىگىن جوعارىلاتۋدىڭ ماڭىزدى شارالارىنىڭ ىشىندە كۇزدىك بيدايدىڭ اۋرۋلارعا ءتوزىمدى، جوعارى ساپالى سورتتارىن وندىرىسكە ەندىرۋ جانە ولاردان جوعارى ءونىم الۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلە بولىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك - شىعىسى ءۇشىن ونىمدىلىك پوتەنسيالى 90 - 120 س/گا جەتەتىن، اۋرۋلارعا ءتوزىمدى، ءدانىنىڭ ساپا كورسەتكىشتەرى جوعارى جانە سۋىققا، ىستىققا جانە قۇرعاقشىلىققا توزىمدىلىگى جوعارى سورتتار شىعارىلۋدا.
ماسەلەن، ر. ا. ورازالييەۆ پەن ا. ت. ساربايەۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ ءبىراز ايماقتارىندا، شەت ەلدەردە، جوعارى ساپالى اگروەكوتيپىنە جاتاتىن پروگرەسس، الماتينسكايا پولۋكارليكوۆايا، قارلىعاش سورتتارى وسىرىلۋدە، بوگارنايا 56 جانە وپاكس سورتتارى ءتالىمى جەرلەردە جوعارى ساپالى استىق ءوندىرۋ تالاپتارىنا ساي كەلەدى. تۇقىمى جوعارى ساپالى كۇزدىك بيداي سورتتارى الدىڭعى قاتارلى شارۋاشىلىقتاردا گەكتارىنان 80 - 100 س، ال قالعاندارىندا 20 - 40 س ءونىم بەرەدى.
كەزىندە قازاقستانعا بەزوستايا 1 سورتىنىڭ ورنىنا وپاكس 1 كۇزدىك بيدايىنىڭ جاڭا سورتى كەلدى. ول 1993 جىلى الماتى وبلىسىندا 50 مىڭ گەكتاردان استام ەگىستىككە سەبىلگەن بولاتىن. قازاق ەگىنشىلىك عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ باقىلاۋلارى بويىنشا كۇزدىكتەر ءۇشىن قىس جاعدايلارى وتە قولايسىز بولعان جىلدارى (1981، 1985) بۇل سورتتىڭ كوكتەمگە دەيىن ساقتالۋى ستاندارتتان 5، 8%- عا جوعارى بولعان، قىسقا توزىمدىلىگى جوعارى بولۋى ەسەبىنەن ونىمدىلىگى دە ستاندارتتان ورتا ەسپپەن گەكتارىنان 0، 2 - 0، 3 تونناعا جوعارى بولعان.
ر. ا. ورازالييەۆتىڭ تۇجىرىمىنشا، سورت اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىن وزگەرتەتىن نەگىزگى بۋىن، سوندىقتان جاڭا سورتتاردى ءوسىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ تۇقىمىن جاقسارتىپ، ءوسىرۋدىڭ اگروتەحنيكالىق ماسەلەلەرىن شەشۋ قاجەت. سەبەبى، تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەلەردى دۇرىس شەشۋ كوپ جىلدار بويى، جوعارى، ءارى تۇراقتى ءونىم الۋعا جانە ەلدىڭ، بۇكىل اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جوعارى تيىمدىلىگىنە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
1984 جىلى الماتى وبلىسىندا پروگرەسس سورتى اۋدانداستىرىلدى. گەكتارىنان پوتەنسيالدى ونىمدىلىگى 9، 0 - 10، 0 ت. 1985 - 1986 ج. ج. قىس مەزگىلى جاعدايلارىنىڭ قولايسىزدىعىنا قاراماستان، قازاق ەگىنشىلىك عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ «قاسكەلەڭ» تاجىريبە شارۋاشىلىعىنىڭ ەگىستىك جەرلەرىندە وڭتايلى سەبۋ مەرزىمىندە سەبىلگەن بۇل سورتتىڭ كوكتەمگە دەيىن ساقتالۋى 86%، ال گەكتارىنان ونىمدىلىگى 7، 6 ت. بولدى، بۇل سورت باسقا سورتتارعا قاراعاندا سۋىققا توزىمدىلىگى جانە جوعارى ونىمدىلىگىمەن ەرەكشەلەندى.
پارمەندى تيپتەگى الماتينسكايا پولۋكارليكوۆايا سورتى جاۋىن - شاشىنمەن قامتاماسىز ەتىلگەن ءتالىمى جەرلەردە وسىرۋگە رۇقسات ەتىلگەن. قىسقا توزىمدىلىگى ورتاشا. وڭتۇستىك كازاكستان وبىلىسىنىڭ ءتالىمى جەرلەرىندەگى مەملەكەتتىك سورت سىناۋ ۋچاسكەلەرىندە سىنالعان جىلدارى بۇل سورتتىڭ كوكتەمگە ساقتالۋى ورتا ەسەپپەن العاندا 71% بولدى، بۇل ستاندارت رەتىندە الىنعان بەزوستايا 1 سورتىنان 5، 7%- عا جوعارى ەدى. سونىمەن قاتار ورتاشا ونىمدىلىگى دە ستاندارتتان 0، 84 ت/گا جوعارى بولدى.
قازاق ەگىنشىلىك عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ سەلەكسيونەرلەرى شىعارعان كۇزدىك بيدايدىڭ جەتىسۋ، المالى جانە تازا سورتتارى سۋىققا جانە قىسقا توزىمدىلىگى جوعارىلىعىمەن ەرەكشەلەندى. كونكۋرستىق سورت سىناۋ ناتيجەلەرى بويىنشا ولاردىڭ ورتاشا ونىمدىلىگى ستاندارت پروگرەسس سورتىمەن (8، 61 ت/گا) سالىستىرعاندا الدەقايدا جوعارى بولىپ شىقتى (9، 56 ت/گا). بۇل سورتتاردىڭ قىستاپ شىعۋ دەڭگەيى دە 4، 9%- عا جوعارى بولدى.
ەلىمىزدە 2007 جىلعا دەيىن كۇزدىك جۇمساق بيدايدىڭ 27 سورتى ءوسىرىلىپ كەلدى. كوپ تارالعاندارى - بەزوستايا 1، ميرونوۆ­سكايا 808، كارلىعاش، كومسومولسكايا 56، بوگارنايا 56، جەتىسۋ، يۋجنايا 12، ستەكلوۆيدنايا 24، كراسنوۆودوپادسكايا جانە ت. ب.
سوڭعى جىلدارى كۇزدىك بيدايدىڭ اكتەرەكسكايا، المالى، يۋبيلەينايا 60، اليا، ەگەمەن جانە سارا­توۆسكايا 90 اتتى جاڭا سورتتارى وسىرىلۋگە رۇقسات ەتىلدى.
قازاقستان بويىنشا (جامبىل جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا) وسى كەزگە دەيىن كۇزدىك قاتتى بيدايدىڭ ءبىر عانا ايسبەرگ ودەسسكيي سورتى ءوسىرىلىپ كەلەدى.
ءتالىمى جەرلەردە ءوسىرۋ تەحنولگياسى. ورنالاستىرۋ جانە اۋىسپالى ەگىستەگى ورنى. كۇزدىك بيداي جوعارى ونىمدىلىكتىڭ داقىلى رەتىندە ءوزىنىڭ بيولوگيالىق پوتەنسيالىن قۇنارلى توپىراقتاردا جانە جاقسى العى داقىلداردا ىسكە اسىرادى. سوندىقتان ونى وسىرگەندە جەرگىلىكتى جەردىڭ توپىراق - كليمات ەرەكشەلىكتەرى مەن جەر پايدالانۋ اۋماعىنىڭ بەدەرىنە (رەلەفىنە) ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ قاجەت. ونى ناشار ىلعالدانعان، ارامشوپتەرمەن لاستانعان جانە قۇنارلىعى تومەن توپىراقتاردا ورنالاستىرۋعا بولمايدى. ونىڭ ەگىستىگى ءۇشىن تەك قانا تەگىس بەدەرلى جەرلەر ەمەس، سونىمەن قاتار كوكتەمدە سۋ جينالىپ قالمايتىن جانە وسىمدىكتەردىڭ تۇنشىعۋىنا جول بەرىلمەيتىن، وي - شۇڭقىرى جوق ازداعان ەڭكىش جەرلەر دە جارامدى. نەگىزىنەن كۇزدىك بيدايدى تابيعي قار توقتايتىن، ناۋرىز ايىندا قاردىڭ قالىڭدىعى 40 سم بولاتىن تاناپتاردا وسىرگەن ابزال.
كۇزدىك بيداي ءوسىرۋ جوسپارلانعاندا، ۋچاسكەنى تاڭداۋدا جەر پايدالانۋ اۋماعىندا قىسقى ىلعالدىڭ (قاردىڭ) ءبولىنۋىن كورسەتىپ جاسالعان كارتوگراممانى نەگىزگە الۋ كەرەك، باسقاشا ايتقاندا توپىراقتىڭ قىسقى جاۋىن - شاشىنمەن قامتاماسىز ەتىلۋىنە سايكەس ەگىستىك اۋماعىن جوسپارلايدى. اگرولاندشافتىق قار توقتاتۋ كارتوگرامماسىن بەلگىلى ءبىر جەر پايدالانۋ اۋماعى ءۇشىن سول ايماقتاعى عىلىمي مەكەمەلەر جاساي الادى. كۇزدىك بيداي ەگىستىگىنە ارنالعان القاپتار ادەتتە جارتىلاي يىلگەن قىراتتىڭ سۋ جايىلاتىن جەل جاعىندا ورنالاستىرادى. اتالعان ايماقتا مۇنداي توپىراقتار ىلعالمەن بارىنشا جوعارى دەڭگەيدە قامتاماسىز ەتىلگەن جانە قۇنارلىلىق پوتەنسيالى دا جوعارى.
كوپجىلدىق زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، مۇنداي اگرولاندشافتاردا ورنالاسقان تاناپتاردا قار 10 - 12 تاۋلىك كەش ەريدى. قاردىڭ باياۋ ەرۋى ياعني سۋلاردىڭ توپىراققا كەش ءسىڭۋى مەن بوسقا اعىپ كەتپەۋىنە العىشارت جاسايدى. قورىتىندىسىندا مۇنداي اگرولاندشافتارعا سەبىلگەن كۇزدىك بيداي ءتىپتى ناشار قالىپتاسىپ دامىعان ىقتىرمانىڭ وزىندە قارمەن بىركەلكى جابىلادى جانە ويداعىداي قىستاپ شىعادى.
قاردىڭ ەرىپ كەتۋىن ءبىر - ەكى اپتاعا كەشەۋىلدەتۋدىڭ ناتيجەسىندە بيدايدىڭ كوكتەمگى تىرشىلىك ءۇردىسى كەشىرەك باستالادى دا قايتالاناتىن كوكتەمگى سۋىقتىڭ تەرىس اسەرىنەن قۇتىلادى.
كۇزدىك بيداي وسىرۋگە مۇنداي ءتاسىلدى تەكسەرۋ ءۇشىن كەزىندە قازىرگى ق ر اشم - ءنىڭ «بارايەۆ اتىنداعى استىق شارۋاشىلىعى قازاق عزي» رمم - ءنىڭ اۋماعىندا (ازاروۆ ن. ك.، احمەتوۆ ق. ا.، ارينوۆ ق. ك.، مۇسىنوۆ ق. م.، 1994) قار توقتاتۋدىڭ كارتوگرامماسى جاسالدى. كۇزدىك بيدايدى بىرنەشە جىل بويى ەكى لاندشافتا (بىرىندە قار قاباتىنىڭ قالىڭدىعى 21 - 30 سم، ال ەكىنشىسىندە ول – 41 جانە ودان جوعارى بولدى) سەپتىك. كۇزدىك بيدايدىڭ ورتاشا استىق ءونىمى ءبىرىنشى جاعدايدا كۇزدىك بيدايدا – 11، 6 س/گا، باقىلاۋ رەتىندە جازدىق بيدايدا – 15، 3 س/گا بولدى، ال ەكىنشى لاندشافتا – كۇزدىك بيدايدىڭ استىق ءونىمى 24، 0 س/گا، جازدىق بيدايدا – 19، 0 س/گا جەتتى.
سولتۇستىك قازاقستان جاعدايىندا كۇزدىك بيدايعا جالعىز العى داقىلعا ىقتىرمالى ءسۇرى تانابى جاتادى. ىقتىرمالى ءسۇرى تانابىنا سەبىلگەن كۇزدىك بيداي ىلعالمەن جانە قورەكتىك زاتتارمەن بارىنشا جاقسى قامتاماسىز ەتىلەدى، ءارى ەگىن كوگى قىسقى ۇسىكتەن جاقسى قورعالادى.
كۇزدىك بيدايدى ارنايى اۋىسپالى ەگىستەردە شامامەن داقىلداردى تومەندەگەندەي كەسكىنمەن كەزەكتەستىرىپ ورنالاستىرۋ ۇسىنىلادى:
1. ىقتىرمالى ءسۇرى تانابى – كۇزدىك بيداي – جازدىق بيداي – جازدىق بيداي؛
2. ىقتىرمالى ءسۇرى تانابى – كۇزدىك بيداي – جازدىق بيداي – جازدىق بيداي؛
3. ىقتىرمالى ءسۇرى تانابى – كۇزدىك بيداي – جازدىق بيداي – جازدىق بيداي – ارپا.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك شىعىسىندا ءتالىمى جەرلەردە كۇزدىك بيداي ءۇشىن (اسىرەسە ىلعالى جەتكىلىكتى اۋدانداردا) ەكپە ءسۇر تانابى دا جاقسى العى داقىل قاتارىنا جاتادى. كۇزدىك بيدايدىڭ استىق ءونىمى بۇل جاعدايدا تازا ءسۇر تانابىنداعىمەن دەڭگەيلەس نەمەسە ءسال تومەن. الايدا ەكپە ءسۇر جەردەگى داقىل ونىمىمەن قايتارىلادى. ءسۇرى جەرگە ەكپە رەتىندە – جۇگەرى (جاسىل بالاۋساعا)، ەرتە كارتوپ، اسبۇرشاق، سيىرجوڭىشقا مەن س ۇلى قوسپاسى، سيىرجوڭىشقا مەن قارا بيداي قوسپاسى (جاسىل بالاۋساعا)، كوپجىلدىق بۇرشاق تۇقىمداس شوپتەر (جاسىل بالاۋسا مەن پىشەنگە) جانە ءبورىبۇرشاق (جاسىل تىڭايتقىش پەن بالاۋساعا) وسىرىلەدى. كۇزدىك بيدايدى بۇل ايماقتاردا ءسۇرى جەر ەمەس العى داقىلداردان كەيىن ورنالاستىرىپ وسىرۋگە دە بولادى، ءبىراق بۇل جاعدايدا العى داقىلداردى جيناعاننان كەيىن كۇزدىكتى سەبۋگە دەيىن كەم دەگەندە ءبىر ايدان ۇزاق ۋاقىت بولۋعا ءتيىس.
كۇزدىك بيدايدى جازدىق تاناپتىق اۋىسپالى ەگىستەرگە ەنگىزۋ ولاردىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرادى جانە اۋىسپالى ەگىستىڭ ءار گەكتارىنان استىق شىعىمىن مولايتادى. ونىڭ ۇستىنە كۇزدىك بيدايدان كەيىنگى ەرتە سۇدىگەر توپىراقتا قوسىمشا ىلعال، قورەكتىك زاتتار جيناقتاۋعا مۇمكىندىك جاسايدى، ارامشوپتەرمەن لاستانۋىن ازايتادى، ال مۇنىڭ ءوزى كەيىنگى داقىلداردىڭ ونىمىنە وڭ اسەرىن تيگىزەدى.