InfoHub Logo

جەتەكشى: جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ پروفەسسورى، دوسەنت

دايىنداعاندار: ورالبەك ءنۇربيبى، سەرىكوۆا ايشۋاق؛ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتتارى

XXءى عاسىردىڭ قازاق ادەبيەتىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا وزىنە دەيىنگى ءداستۇرلى قالىپتاسقان كوركەمدىكدى دامىتا وتىرىپ، جاڭا تۇرپاتتى ادەبيەت تۋىندادى. بۇل سيپاتتا XX عاسىردىڭ 90 - جىلدارى مەن XXI عاسىردىڭ باسىنداعى قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىندا ۇلت تاريحىنىڭ ەجەلگى زامانداردان قازىرگى كەزەڭگە دەيىنگى ارالىعىندا بۇرىن كەڭ قامتىلماعان اقتاڭداق بەتتەرىن زەردەلەپ جازۋ ءۇردىسى ورىستەدى. سونىمەن قاتار، كوركەم شىعارمانىڭ مازمۇنى مەن پىشىنىندە بۇرىنعىداي ساياسي-يدەولوگيالىق قاتاڭ باقىلاۋعا، شەكتەۋگە جالتاقتاپ جازۋدان ارىلعان حال-احۋال قالىپتاسا باستادى.«ادام-قوعامنىڭ باستى قۇندىلىعى» دەپ باعالانىپ وتىرعان قازىرگى جاھاندانۋ جاعدايىنداعى ادەبيەتتە قالامگەرلەردىڭ جازۋشىلىق شەبەرحاناسىنداعى ساباقتاستىق پەن ولاردىڭ كوركەم شىعارمالارىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە سونى ىزدەنىستەر، جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراۋ، قاعاز بەتىنە تۇسكەن وي پىكىرلەردى، انا تىلىندە جازىلعان ءار جانرداعى تۋىندىلاردى پارىقتاۋ، پايىمداۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا دۇنيەگە كەلىپ جاتقان كوركەم ادەبي تۋىندىلار قازىرگى زامان كەلبەتىن شىنايى بەينەلەپ، وتكەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنداعى ەرلىگىن كوركەم ادەبيەتكە اكەلۋىن ادەبيەتتانۋشى عالىمداردىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇل كەزەڭدى «سان سالالى، كوپ ماعىنالى، كۇردەلى ءومىر كەشكەن قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا كەزەڭى» دەپ باعالاۋى ادەبيەت تاريحىن بەلگىلى ءبىر كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋ زاڭدى قۇبىلىس ەكەندىگىن ايقىندايدى.تاۋەلسىز ەل ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرىن تانىتۋ ەندى عانا باستالعان تىڭ تاقىرىپ ەكەنى بارشامىزعا ايان. ادام ومىرىندەگى ەڭ اياۋلى سەزىم، قۇدىرەتتى قاسيەت - سۇيە ءبىلۋ، جاقسى كورۋ، وتباسىن قۇراۋ، ەرلى-زايىپتىلار قارىم-قاتىناسى حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن باستاۋ الىپ، عاسىرلار بويى جىرلانىپ كەلەدى. بۇل ماڭگىلىك تاقىرىپتى ءار قىرىنان قاراستىرعان زەرتتەۋلەر بارشىلىق، دەگەنمەن مۇنى جاڭا ءداۋىر تالاپتارى تۇرعىسىنان كورسەتۋ،ادەبيەتتىڭ التىن قورىن جاڭا عاسىرداعى تاۋەلسىز ەل ادەبيەتىمەن تولىقتىرۋ،قازىرگى قالامگەرلەر شىعارماشىلىعىن وقىتۋمەن بىرلىكتە قاراستىرۋ ماسەلەسىن تولىقتىرۋ ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدەن ورىن الادى.

بەلگىلى عالىم د. ىسقاقوۆ: «ادەبيەتتىڭ تاريحىن جازۋ بارىسىندا، ونى جاساۋ جولدارى قانداي، ونى داۋىرلەرگە بولگەندە، قانداي ۇستانىمدار باسشىلىققا الىنادى، قانداي تالاپتار قويىلادى دەگەن ىڭعايداعى ءبىراز ساۋالدار تۋىندايدى. ءقازىر ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋدىڭ حرونولوگيالىق، ازاماتتىق تاريحپەن ورايلاس، ادەبيەتتىڭ وزىندىك كوركەمدىك دامۋىنا قاراي نەگىزگى ءۇش جولى بەلگىلى. وسىلاردىڭ ىشىندە كوبىرەك قولدانىلىپ جۇرگەنى – العاشقى ەكەۋى. ويتكەنى، ادەبيەت دەگەنىمىز، حالىق تاريحىنىڭ كوركەم بەينەسى، بەينەلى شەجىرەسى. سوندىقتان دا حالىق بار جەردە ونىڭ تاريحى بار دەسەك، ونىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى رەتىندە بەلگىلى ءبىر وقيعانىڭ، بولماسا قايراتكەردىڭ ومىردە بولعاندىعىن كوركەم بەينەلەپ، يلليۋستراسيامەن دالەلدەي تۇسەتىن ادەبيەتىنىڭ بولۋى دا – زاڭدىلىق. سول سەبەپتەردەن دە ادەبيەت تاريحىن داۋىرلەۋدى قولعا العان كەزدەردەن باستاپ، ونىڭ شەگارالارىن جىلدارمەن، نەمەسە عاسىرلارمەن انىقتاپ وتىرعان ءداستۇر كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى»، - دەيدى. قازىرگى قازاق روماندارىن تاقىرىپتىق، كوركەمدىك تۇرعىدان العاندا، سوڭعى جيىرما بەس جىل كولەمىندە قازاق قوعامىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، قوعامداعى ادامنىڭ ءتۇرلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سيپاتتاعى وزگەرىستەردى، قوعامدىق اۋىسۋلار مەن جاھاندىق ۇردىستەگى جانتالاسىن، رۋحاني كەڭىستىكتەگى ۇلت ماسەلەسى سىندى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەنى العا شىعاردى. تاريحي كەزەڭدەردەگى قازاق حالقىنىڭ تراگەدياسى مەن بۇگىنگى قوعامداعى تاۋەلسىز ەلدىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايىنداعى ۇلتتىق پروبلەمالار ساباقتاسا ءورىلىپ، ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق بولمىس، ەڭ باستىسى ۇلتتىق يدەياسى پروزادا قۇر ناسيحات، ديداكتيكالىق سارىننان ارىلىپ، اشىق سيپات الىپ، سيمۆوليكالىق، تۇسپالدى، كودتالعان، وقىرماننىڭ وزىندىك تانىمىنا قالدىرىلعان جۇمباق الەم كۇيىندە بەرىلۋى، اۆتورلاردىڭ اعىم-باعىتتار بويىنشا ۇستانعان پرينسيپتەرىنە سايكەس كوركەمدىك مانگە ۇلاستى. وسىنداي كوركەمدىك ماندەگى كوركەم تۋىندىلاردى جوعارى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەندىرىپ، وقىتۋ ۇدەرىسىندە جۇزەگە اسىرۋ ادەبيەت ءپانى وقىتۋشىلارىنىڭ كاسىبي پەداگوگتىك شەبەرلىكتەرىمەن ۇشتاسىپ جاتادى.ءسويتىپ، جوعارى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگەن تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ادەبيەتتى وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگىن ونىڭ تاقىرىپتىق ماندىلىگىن اشۋ ارقىلى دايەكتەي الامىز. سوڭعى جىلدارى جازىلعان عىلىمي تالداۋ ەڭبەكتەردە ادەبي شولۋ ماقالالاردا قازىرگى روماندارى تاقىرىپتىق تۇرعىدان تاريحي جانە زاماناۋي دەپ جىكتەلىپ كورسەتىلەدى. وسى ەكى جىكتەمەدە زاماناۋي تاقىرىپتار قوعام مەنادام، جاھاندانۋ جاعدايىنداعى جەكە تۇلعا ماسەلەسى جوعارى مەكتەپتەگى ادەبيەتتى وقىتۋدا تەوريالىق تالداۋلارعا ارقاۋ بولىپ كەلەدى. روماندى تەوريالىق تالداۋدا زامانا شىندىعى، اۆتوردىڭ وزىندىك ايقىنداماسى، كەيىپكەر كەلبەتى، شىعارمانىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى جانە ادەبيەتتانۋداعى ماڭىزى ءوزارا تۇتاستىقتا قاراستىرىلادى. تەوريالىق تالداۋ ادىستەمەلىك تالداۋعا ويىسقاندا ديداكتيكانىڭ تالاپتارى باسشىلىققا الىنادى. ماسەلەن، ءححى عاسىر شەڭبەرىندەگى قازىرگى زاماناۋي تاقىرىپتاردى كوتەرگەن روماندار ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىز» رومانى، م. ءماعاۋيننىڭ «جارماق» (2009)، د. دوسجاننىڭ «اق وردا» (2005)، س. ەلۋبايدىڭ «جالعان دۇنيە» (2003)، الىبەك اسقاردىڭ «ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن» (2008)، ءا. ىبراي ۇلىنىڭ «زاۋقايىر» (2014) رومان-تريللەرى، ا. المەنبەتتىڭ «ميمىرت»(2013)، دارحان بەيسەنبەك ۇلىنىڭ «قىلتۇساۋ» (2015)، ساۋلە دوسجاننىڭ «ۇلكەن ۇيدەگى ۇرەي» (2013)، زياش تولەۋوۆانىڭ «بانكيردىڭ ءولىمى» (2013) ت.ب. تۋىندىلارىن ەلەكتيۆتى ءپان رەتىندە جوعارى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەندىرىپ، ولاردى وقىتۋدىڭ ادىستەمەلىك جۇيەسىن جاساۋ ءۇشىن، الدىمەن تەوريالىق تالداۋ قاجەت.

---