زات ەسىمنىڭ تۇرلەنۋى. كوپتىك جالعاۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: زات ەسىمنىڭ تۇرلەنۋى. كوپتىك جالعاۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ 6 - سىنىپتا ءتىل ءبىلىمىنىڭ مورفولوگيا سالاسىنان العان بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، زات ەسىم تۋرالى ءبىلىم بەرۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ىزگىلىككە باۋلۋ، ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
4. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ لينگۆيستيكالىق دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: بايانداۋ، اڭگىمەلەۋ، سۇراق - جاۋاپ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كەستە
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
31 – جاتتىعۋ (ەكى سويلەمگە مورفولوگيالىق، سينتاكسيستىك تالداۋ جاساۋ)
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
1. تاقتاعا جازىلعان سويلەمدەر ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1. سەن قالماق بولساڭ،
مەن – قازاق، قارپىسقالى كەلگەنمىن،
سەن تەمىر بولساڭ،
مەن كومىر، ەرىتكەلى كەلگەنمىن...
2. قوناقتار شايلارىن ءىشتى
3. زەينەپتەر ءالى ەسىك الدىندا تۇر
2. وقۋشىلارعا تەوريالىق ءبىلىم بەرۋ.
زات ەسىمدى تۇرلەندىرەتىن تۇلعالار ونىڭ جالعاۋلارى بولىپ تابىلادى. جالعاۋلار، ءبىر جاعىنان، ءوزى جالعانعان سوزگە بەلگىلى ءبىر گرامماتيكالىق ماعىنا ۇستەسە، ءسويتىپ، زات ەسىمنىڭ ءسوز تۇرلەندىرۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولىپ تابىلسا، ەكىنشى جاعىنان، ءوزى جالعانعان ءسوزدى ەكىنشى ءبىر سوزبەن بايلانىستىرادى. قازاق تىلىندە جالعاۋ ءتورت ءتۇرلى: كوپتىك جالعاۋ، تاۋەلدىك جالعاۋ، سەپتىك جالعاۋ جانە جىكتىك جالعاۋ.
زات ەسىم نەگىزىنەن كوپتەلەدى، تاۋەلدەنەدى جانە سەپتەلەدى. تەك ادامعا بايلانىستى، ادامعا قاتىستى زات ەسىمدەر عانا جىكتەلە الادى. مىسالى: مەن بالا - مىن، سەن بالا - سىڭ، ءسىز بالا - ءسىز، ول بالا. كەيدە سالىستىرۋ ءۇشىن ادام مانىندە قولدانىلعان زات ەسىمدەر دە جىكتەلەدى. مىسالى: مەن اسقار تاۋمىن، سەن توبەسىڭ، سەن تەمىرسىڭ، مەن كومىرمىن، ەرىتكەلى كەلگەنمىن.
كوپتىك جالعاۋ التى ءتۇرلى: - لار، - لەر، - دار، - دەر، - تار، - تەر. سوزگە (زات ەسىمگە) ۇندەستىك زاڭى بويىنشا وسىلاردىڭ بىرەۋى جالعانىپ، زاتتىڭ كوپتىگىن بىلدىرەدى. مىسالى: وقۋشى - لار، ءۇي - لەر، قىز - دار، مەكتەپ - تەر ت. ب.
كوپتىك جالعاۋ ءوزى جالعانعان ءسوز زاتتىڭ تەك كوپتىگىن عانا ەمەس سونىمەن بىرگە سول زات كوپكە ورتاق ەكەنىن دە بىلدىرەدى. مىسالى: ۇيلەرىڭە قايتىڭدار، قوناقتار شايلارىن ءىشتى دەگەندە، ءۇيدىڭ، شايدىڭ كوپتىگى ەمەس سول زاتتارعا قاتىستى بولىپ تۇرعان ادامدار (سەندەر جانە قوناقتار) كوپ ەكەنىن، سول كىسىنىڭ كوپتىگىن ەمەس، ونىڭ قاسىندا كوپ كىسى بار ەكەنىن كورسەتەدى. مىسالى: زەينەپتەر ءالى ەسىك الدىندا تۇر دەگەندە زەينەپتىڭ كوپتىگى ەمەس، زەينەپ جانە ونىڭ قاسىندا بىرنەشە ادام بار ەكەندىگى تۋرالى وي جيناقتاۋ تۇرىندە بەرىلىپ تۇر.
ەسكەرتۋ: لەكسيكالىق ماعىناسى كوپتىك ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزدەرگە كوپتىك جالعاۋى جالعانبايدى: مال، مۇناي، گاز، تارى ت. ب.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
وقۋلىقپەن جۇمىس
34 - جاتتىعۋ (اۋىزشا)
35 - جاتتىعۋ (جازباشا)
كوپ نۇكتەنى قويىلعان ورىنداردىڭ قاجەتتى دەگەن جەرىنە كوپتىك جالعاۋلارىنىڭ ءتيىستىسىن قويىپ جازىپ، قانداي ۇندەستىك زاڭىنا باعىنىپ جالعانعانىن تۇسىندىرىڭدەر.
- «بوزىنگەن» كۇيى دەپ تارتقاندا بوز تورعاي شىرىلداۋىن، بۇل - بۇل سايراۋىن قويادى. قازاق ەلى قايداعى قاجىعان كۇندەرىنىڭ ءزارلى زارىن توگىپ، شەرىن اقتارعانداي بولادى. ازۋسىز از عانا ەل ازعىن كۇندەرىنىڭ ايانىشتى حالدەرىن ايتا الاتىن مۇڭدى كۇيدى، زارلى ءۇندى بىزدەن تاپقان. الدى جار، ارتى جاۋ قاۋمالاعان دىلگەر ەل جاۋ جەتەگىندە كەتىپ بارا جاتقاندا، شەرلى جۇرەگىن وسى «بوز ىنگەن» كۇيلەرىمەن بوساتقان. شەكسىز قۋانىشى مەن ءتۇپسىز قايعىسىن وسى كۇيلەر ارقىلى جەتە ايتا العان.
- جاسىعان جان بولسىن، قالجىراعان حالىقتار بولسىن، ەڭ جىڭىشكە، ەڭ نازىك سەزىمدەرىن ءبىزدىڭ مويىنعا ارتۋىنىڭ ءوزى باسقا جانۋارلاردان ءبىر موينىمىز ارتىق تۇرعانىن دالەلدەيدى،- دەپ سەنەدى سارى اتان.
مۇنىسى قۇرعاق داۋكەستىك تە ەمەس سەكىلدى. «بوز ىنگەن» كۇي تولعاۋلارىن توقسان تولقىتىپ، ەڭكەلەكتەتىپ كەلىپ ەڭىرەتكەندە، تىڭداۋشىلار ءبىر كۇرسىنبەي قويعان ەمەس. «بوز ىنگەن» اركىمنىڭ شەرلەرىن شەرتىپ، قان قاتقان جۇرەكتەرىن بوساتىپ جاتقان سەكىلدەنەدى. سۋلار اعۋىن، جەلدەر سوعۋىن توقتاتىپ دالانىڭ قايعىلى مۇڭىن تالاي تىڭداعانى راس.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
1. زات ەسىمنىڭ تۇرلەنۋى. كوپتىك جالعاۋ
2. 37 - جاتتىعۋ (جازباشا)
كوپتەلمەيتىن زات ەسىمدەر.
مۇناي، كومىر، التىن، مىس، ۋران، ءجۇن، ماقتا، استىق.
Vءى. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن باعالاۋ.
VIءى. ساباقتىڭ اياقتالۋى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ 6 - سىنىپتا ءتىل ءبىلىمىنىڭ مورفولوگيا سالاسىنان العان بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ، زات ەسىم تۋرالى ءبىلىم بەرۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ىزگىلىككە باۋلۋ، ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋ.
4. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ لينگۆيستيكالىق دۇنيەتانىمدارىن كەڭەيتۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىس - ءتاسىلى: بايانداۋ، اڭگىمەلەۋ، سۇراق - جاۋاپ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كەستە
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: 1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
2. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن تەكسەرۋ
3. وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
31 – جاتتىعۋ (ەكى سويلەمگە مورفولوگيالىق، سينتاكسيستىك تالداۋ جاساۋ)
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ:
1. تاقتاعا جازىلعان سويلەمدەر ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1. سەن قالماق بولساڭ،
مەن – قازاق، قارپىسقالى كەلگەنمىن،
سەن تەمىر بولساڭ،
مەن كومىر، ەرىتكەلى كەلگەنمىن...
2. قوناقتار شايلارىن ءىشتى
3. زەينەپتەر ءالى ەسىك الدىندا تۇر
2. وقۋشىلارعا تەوريالىق ءبىلىم بەرۋ.
زات ەسىمدى تۇرلەندىرەتىن تۇلعالار ونىڭ جالعاۋلارى بولىپ تابىلادى. جالعاۋلار، ءبىر جاعىنان، ءوزى جالعانعان سوزگە بەلگىلى ءبىر گرامماتيكالىق ماعىنا ۇستەسە، ءسويتىپ، زات ەسىمنىڭ ءسوز تۇرلەندىرۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولىپ تابىلسا، ەكىنشى جاعىنان، ءوزى جالعانعان ءسوزدى ەكىنشى ءبىر سوزبەن بايلانىستىرادى. قازاق تىلىندە جالعاۋ ءتورت ءتۇرلى: كوپتىك جالعاۋ، تاۋەلدىك جالعاۋ، سەپتىك جالعاۋ جانە جىكتىك جالعاۋ.
زات ەسىم نەگىزىنەن كوپتەلەدى، تاۋەلدەنەدى جانە سەپتەلەدى. تەك ادامعا بايلانىستى، ادامعا قاتىستى زات ەسىمدەر عانا جىكتەلە الادى. مىسالى: مەن بالا - مىن، سەن بالا - سىڭ، ءسىز بالا - ءسىز، ول بالا. كەيدە سالىستىرۋ ءۇشىن ادام مانىندە قولدانىلعان زات ەسىمدەر دە جىكتەلەدى. مىسالى: مەن اسقار تاۋمىن، سەن توبەسىڭ، سەن تەمىرسىڭ، مەن كومىرمىن، ەرىتكەلى كەلگەنمىن.
كوپتىك جالعاۋ التى ءتۇرلى: - لار، - لەر، - دار، - دەر، - تار، - تەر. سوزگە (زات ەسىمگە) ۇندەستىك زاڭى بويىنشا وسىلاردىڭ بىرەۋى جالعانىپ، زاتتىڭ كوپتىگىن بىلدىرەدى. مىسالى: وقۋشى - لار، ءۇي - لەر، قىز - دار، مەكتەپ - تەر ت. ب.
كوپتىك جالعاۋ ءوزى جالعانعان ءسوز زاتتىڭ تەك كوپتىگىن عانا ەمەس سونىمەن بىرگە سول زات كوپكە ورتاق ەكەنىن دە بىلدىرەدى. مىسالى: ۇيلەرىڭە قايتىڭدار، قوناقتار شايلارىن ءىشتى دەگەندە، ءۇيدىڭ، شايدىڭ كوپتىگى ەمەس سول زاتتارعا قاتىستى بولىپ تۇرعان ادامدار (سەندەر جانە قوناقتار) كوپ ەكەنىن، سول كىسىنىڭ كوپتىگىن ەمەس، ونىڭ قاسىندا كوپ كىسى بار ەكەنىن كورسەتەدى. مىسالى: زەينەپتەر ءالى ەسىك الدىندا تۇر دەگەندە زەينەپتىڭ كوپتىگى ەمەس، زەينەپ جانە ونىڭ قاسىندا بىرنەشە ادام بار ەكەندىگى تۋرالى وي جيناقتاۋ تۇرىندە بەرىلىپ تۇر.
ەسكەرتۋ: لەكسيكالىق ماعىناسى كوپتىك ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزدەرگە كوپتىك جالعاۋى جالعانبايدى: مال، مۇناي، گاز، تارى ت. ب.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
وقۋلىقپەن جۇمىس
34 - جاتتىعۋ (اۋىزشا)
35 - جاتتىعۋ (جازباشا)
كوپ نۇكتەنى قويىلعان ورىنداردىڭ قاجەتتى دەگەن جەرىنە كوپتىك جالعاۋلارىنىڭ ءتيىستىسىن قويىپ جازىپ، قانداي ۇندەستىك زاڭىنا باعىنىپ جالعانعانىن تۇسىندىرىڭدەر.
- «بوزىنگەن» كۇيى دەپ تارتقاندا بوز تورعاي شىرىلداۋىن، بۇل - بۇل سايراۋىن قويادى. قازاق ەلى قايداعى قاجىعان كۇندەرىنىڭ ءزارلى زارىن توگىپ، شەرىن اقتارعانداي بولادى. ازۋسىز از عانا ەل ازعىن كۇندەرىنىڭ ايانىشتى حالدەرىن ايتا الاتىن مۇڭدى كۇيدى، زارلى ءۇندى بىزدەن تاپقان. الدى جار، ارتى جاۋ قاۋمالاعان دىلگەر ەل جاۋ جەتەگىندە كەتىپ بارا جاتقاندا، شەرلى جۇرەگىن وسى «بوز ىنگەن» كۇيلەرىمەن بوساتقان. شەكسىز قۋانىشى مەن ءتۇپسىز قايعىسىن وسى كۇيلەر ارقىلى جەتە ايتا العان.
- جاسىعان جان بولسىن، قالجىراعان حالىقتار بولسىن، ەڭ جىڭىشكە، ەڭ نازىك سەزىمدەرىن ءبىزدىڭ مويىنعا ارتۋىنىڭ ءوزى باسقا جانۋارلاردان ءبىر موينىمىز ارتىق تۇرعانىن دالەلدەيدى،- دەپ سەنەدى سارى اتان.
مۇنىسى قۇرعاق داۋكەستىك تە ەمەس سەكىلدى. «بوز ىنگەن» كۇي تولعاۋلارىن توقسان تولقىتىپ، ەڭكەلەكتەتىپ كەلىپ ەڭىرەتكەندە، تىڭداۋشىلار ءبىر كۇرسىنبەي قويعان ەمەس. «بوز ىنگەن» اركىمنىڭ شەرلەرىن شەرتىپ، قان قاتقان جۇرەكتەرىن بوساتىپ جاتقان سەكىلدەنەدى. سۋلار اعۋىن، جەلدەر سوعۋىن توقتاتىپ دالانىڭ قايعىلى مۇڭىن تالاي تىڭداعانى راس.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ:
1. زات ەسىمنىڭ تۇرلەنۋى. كوپتىك جالعاۋ
2. 37 - جاتتىعۋ (جازباشا)
كوپتەلمەيتىن زات ەسىمدەر.
مۇناي، كومىر، التىن، مىس، ۋران، ءجۇن، ماقتا، استىق.
Vءى. وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن باعالاۋ.
VIءى. ساباقتىڭ اياقتالۋى.
You Might Also Like
-
ەرەسەك توپتاعى بالالاردىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن دامىتۋ
