InfoHub Logo

Qazaqstandaǵy 1986 jyldan 1991 jylǵa deıingi kezeń elimizdiń mádenı jáne áleýmettik qurylymynda óshpes iz qaldyrǵan ózgerister men qaıta qurýdyń tarıhı epopeıasyn bildiredi. Sol betburys kezeńde, halyqtar Keńes Odaǵyndaǵy qaıta qurýdan keıingi ózgerister jolyn izdegen kezde, Almaty Qazaqstannyń bolashaq bolmysyn qalyptastyratyn mańyzdy oqıǵalar alańyna aınaldy.

1986 jyly Almatyda ótken mıtıń ulttyq sananyń jikke bólinýine, ózindik bolmysyn izdeýge uıytqy boldy. Bul oqıǵalar qoǵamdyq ómirdiń barlyq salalaryna — tildik ózgerister men ulttyq qozǵalystardan bastap ekonomıkalyq reformalar men mádenı qaıta qurýlarǵa deıin áser etken ózgerister serıasynyń bastaý núktesi boldy.

Bul maqalada biz 1986-1991 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda bolǵan mádenı jáne áleýmettik ózgeristerdi qarastyramyz. Bul oqıǵalardyń ulttyq biregeılikti qalyptastyrýdaǵy, til saıasatyndaǵy ózgeristerdegi, ekonomıkalyq qaıta qurýlardaǵy, qoǵamdyq qozǵalystardaǵy rólin ashyp kórsetemiz. Sonymen qatar, biz bul ózgerister qazirgi Qazaqstannyń negizin qalap, azamattardyń mádenı kórinisi men ómir saltyna qalaı áser etkenin qarastyramyz.

1. Almatydaǵy mıtıń 1986: Ulttyń oıanýy

1986 jyly Almatyda ótken mıtıń Qazaqstan tarıhyndaǵy mańyzdy oqıǵa boldy. Bul qazaq halqynyń ulttyq jańǵyrý úderisindegi betburys kezeńi boldy.

Mıtıńi 1986 jyly 16 jeltoqsanda Gennadıı Kolbınniń Qazaqstan Kompartıasynyń birinshi hatshysy bolyp taǵaıyndalýyna qarsylyq bildirgen stýdentter men jumysshylar tarapynan uıymdastyryldy. Kolbın etnıkalyq orys bolǵandyqtan, onyń taǵaıyndalýy Máskeýdiń el basshylyǵyndaǵy qazaqtardyń yqpalyn álsiretý áreketi retinde qabyldandy.

Mıtıń beıbit túrde bastalǵanymen, kóp uzamaı zorlyq-zombylyqqa ulasty. Sherýshiler úkimet pen partıa ǵımarattaryn qıratyp, qaýipsizdik kúshterimen qaqtyǵysty. Qaqtyǵys saldarynan 17 adam qaza taýyp, 500-den astamy jaralanǵan.

Almatydaǵy mıtıń Qazaqstanda jáne búkil álemde keń rezonans týdyrdy. Qazaq halqynyń Keńes ókimetine narazy ekenin, táýelsizdikke umtylǵanyn kórsetti.

Almatydaǵy mıtıńtiń saldary kóp boldy. Ol Qazaqstandaǵy Keńes ókimetiniń bedeliniń tómendeýine jáne qazaq halqynyń ulttyq sanasynyń ósýine ákeldi. Qazaqstandaǵy opozısıalyq qozǵalystyń damýyna da úles qosty.

Almatydaǵy mıtıń Qazaqstannyń ulttyq jańǵyrýynyń bastamasy dep baǵalaýǵa bolady. Elimizdiń damýyna zor yqpal etip, 1991 jyly Qazaqstannyń táýelsizdik alýyna jol ashty.

1986 jylǵy Almaty mıtıńisiniń Qazaqstan tarıhyndaǵy betburysty kezeń bolýynyń negizgi sebepterin mynalar:

Ol qazaq halqynyń Keńes úkimetine narazy ekenin kórsetti. Sherýshiler Máskeýdiń Qazaqstan basshylaryn qazaq halqynyń múddesin eskermeı taǵaıyndaıtynyna narazylyqtaryn bildirdi.

Qazaq halqynyń ulttyq sanasynyń ósýine úles qosty. Mıtıń qazaqy bolmys pen táýelsizdikke umtylýdyń sımvolyna aınaldy.

Ol Qazaqstandaǵy Keńes ókimetiniń bedeliniń tómendeýine ákeldi. Mıtıńten keıin kóptegen qazaqtar Keńes ókimetin ádiletsiz, ámirshil dep qabyldaı bastady.

1986 jyly Almatyda ótken mıtıń Qazaqstannyń damýyna úlken áser etken mańyzdy oqıǵa. Ol qazaq halqynyń ulttyq jańǵyrýynyń sımvolyna aınalyp, Qazaqstannyń táýelsizdik alýyna jol ashty.

2. Tildik ózgerister: Qazaq tili memlekettik rámiz retinde

Qazaq tili — Qazaqstannyń memlekettik tili. Bul qazaqtardyń kópshiliginiń, sondaı-aq Qazaqstanda turatyn kóptegen basqa etnostardyń ana tili. Qazaq tiliniń baı tarıhy men mádenıeti bar jáne ol Qazaqstannyń damýynda mańyzdy ról atqarady.

Keńestik kezeńde qazaq tili qysymǵa ushyrady. Ol resmı til bolǵan joq jáne bilim men mádenıetke az kóńil bólindi. Bul kóptegen qazaqtardyń ana tilinde minsiz sóıleı almaýyna ákeldi.

1991 jyly Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin qazaq tiliniń jaǵdaıy aıtarlyqtaı jaqsardy. 1989 jyly «Qazaq KSR-degi til týraly» zań qabyldanyp, qazaq tilin memlekettik tilge aınaldyrdy. Bul elimizde qazaq tiliniń keń taralýyna ákeldi.

Qazaq tili bilim men mádenıette de mańyzdyraq ról atqara bastady. Mektepter men joǵary oqý oryndarynda qazaq tili mindetti pánge aınalyp, buqaralyq aqparat quraldary men ónerde keńinen qoldanyla bastady.

Qazaq tiliniń jańǵyrýy — qazaq halqynyń ulttyq jańǵyrýynyń mańyzdy faktory. Ol qazaqtyń ulttyq sanasynyń ósýine, bolmysynyń nyǵaıýyna yqpal etedi.

Mine, sońǵy jyldary qazaq tilinde bolǵan naqty ózgerister:

— Qazaq tili resmı salada keńinen qoldanyla bastady. Ol memlekettik organdarda, sottarda jáne basqa da resmı organdarda qoldanylady.

— Qazaq tili bilim berýde keńinen qoldanyla bastady. Mektepter men joǵary oqý oryndarynda mindetti pán bolyp tabylady.

— Buqaralyq aqparat quraldarynda qazaq tili keńinen qoldanyla bastady. Ol baspa basylymdarynda, teledıdar men radıoda qoldanylady.

— Qazaq tili ónerde keńinen qoldanyla bastady. Ol ádebıette, mýzykada jáne ónerdiń basqa túrlerinde qoldanylady.

— Qazaq tili damyp, nyǵaıa túsýde. Ol qazaq halqynyń ulttyq jańǵyrýynyń mańyzdy sımvoly bolyp tabylady jáne Qazaqstannyń damýynda mańyzdy ról atqarady.

3. Tarıhı mura jáne ulttyq dástúrler

Bul kezeńdegi oqıǵalar Qazaqstannyń tarıhı murasyn qaıta qaraý ýaqyty boldy. Ulttyq dástúrlerdi talqylaý jáne nasıhattaý qoǵamdyq dıalogtyń negizgi elementine aınaldy. Buryn keńestik ıdeologıa aıasynda basylǵan biregeı mádenı qasıetter ulttyq biregeıliktiń mańyzdy bóligi retinde túsinilip, baǵalana bastady.

1986-1991 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda tarıhı mura men ulttyq dástúrler salasynda eleýli ózgerister boldy. Bul ózgerister birneshe faktorlarǵa baılanysty boldy, sonyń ishinde:

1985 jyly Mıhaıl Gorbachev bastaǵan qaıta qurý qoǵam men mádenıetke memlekettik baqylaýdyń álsireýine ákeldi. Bul qazaq halqynyń ulttyq jańǵyrý prosesin bastaýǵa múmkindik berdi.

Almatyda bolǵan 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy Qazaqstan tarıhyndaǵy betburys boldy. Olar qazaq halqynyń keńes ókimetine narazy ekenin, táýelsizdikke umtylǵanyn kórsetti.

1991 jyly KSRO-nyń ydyraýy Qazaqstannyń táýelsizdik alýyna ákeldi. Bul eldiń mádenıeti men qoǵamynyń damýyna jańa múmkindikter ashty.

Tarıhı mura

1986-1991 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda qazaq halqynyń tarıhı murasyna qyzyǵýshylyq artty. Buǵan birqatar faktorlar yqpal etti, sonyń ishinde:

— Memlekettik baqylaýdyń álsireýi qazaqtardyń óz tarıhyn, mádenıetin erkin zertteı bastaýyna ákeldi.

— 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy qazaq halqynyń óz táýelsizdigin qalpyna keltirýge umtylǵanyn, onyń tarıhyn bilmeıinshe múmkin emestigin kórsetti.

— KSRO-nyń ydyraýy qazaqtardyń ulttyq bolmysyna degen qyzyǵýshylyǵynyń artýyna ákeldi, bul da tarıhty bilmeı múmkin emes.

— Osy kezeńde Qazaqstan tarıhy boıynsha zertteýler júrgizilip, qazaq tarıhyna qatysty kitaptar, maqalalar, basqa da materıaldar jaryq kórdi. Tarıhı eskertkishter, onyń ishinde kóne qorǵandar men basqa da arheologıalyq oryndar qalpyna keltirildi.

Ulttyq salt-dástúrler

1986-1991 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda da ulttyq salt-dástúrge degen qyzyǵýshylyq arta tústi. Buǵan birqatar faktorlar yqpal etti, sonyń ishinde:

— Memlekettik baqylaýdyń álsireýi qazaqtardyń ulttyq salt-dástúrlerin erkin aıta bastaýyna ákeldi.

— 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy qazaq halqynyń óz táýelsizdigin qalpyna keltirýge umtylyp otyrǵanyn, onyń ulttyq dástúrin saqtamaıynsha múmkin emestigin kórsetti.

— KSRO-nyń ydyraýy qazaqtardyń ulttyq bolmysyna degen qyzyǵýshylyǵynyń artýyna ákeldi, bul da ulttyq dástúrdi saqtamaı múmkin emes.

Osy kezeńde qazaqtyń salt-dástúrine qatysty zertteýler júrgizilip, qazaqtyń salt-dástúrleri týraly kitaptar, maqalalar jáne basqa da materıaldar jaryq kórdi. Sondaı-aq qazaqtyń salt-dástúrine arnalǵan túrli sharalar, sonyń ishinde festıváldar, konsertter jáne basqa da mádenı sharalar uıymdastyryldy.

Tarıhı dástúrlerdegi ózgerister

1986-1991 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda tarıhı dástúrlerde mynadaı ózgerister boldy:

— Qazaq halqynyń tarıhyn zertteýge degen qyzyǵýshylyq artty.

— Qazaqstan tarıhy boıynsha zertteýler júrgizildi.

— Qazaq tarıhyna qatysty kitaptar, maqalalar jáne basqa da materıaldar jaryq kórdi.

— Tarıhı eskertkishter qalpyna keltirildi.

Ulttyq salt-dástúrdegi ózgerister

1986-1991 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda ulttyq dástúrlerde mynadaı ózgerister boldy:

— Ulttyq salt-dástúrdi saqtaýǵa degen qyzyǵýshylyq artty.

— Qazaqtyń salt-dástúrleri boıynsha zertteýler júrgizildi.

— Qazaqtyń salt-dástúrleri týraly kitaptar, maqalalar jáne basqa da materıaldar jaryq kórdi.

— Qazaqtyń salt-dástúrine arnalǵan túrli sharalar uıymdastyryldy.

— Qazaqstannyń tarıhı murasy men ulttyq dástúrindegi bul ózgerister eldiń damýyna úlken áser etti. Olar qazaq halqynyń ulttyq sanasynyń artýyna, demokratıanyń damýyna, azamattyq qoǵamnyń qalyptasýyna yqpal etti.

4. Jastar ózgeristerdiń qozǵaýshy kúshi retinde

Bul kezeńde jastar ulttyq bolmystyń qalyptasýynda mańyzdy ról atqardy. Stýdentter men jastardyń mıtıńiler men qoǵamdyq qozǵalystarǵa belsene qatysýy olardyń qazaq bolmysyn nyǵaıtyp, Qazaqstannyń bolashaǵy týraly ózindik beınesin jasaýǵa umtylýynyń kórinisi boldy.

1986-1991 jyldar aralyǵyndaǵy Qazaqstandaǵy ózgerister úderisinde jastar mańyzdy ról atqardy. Aǵa býyn ókilderine qaraǵanda jastar jańa ıdeıalar men ózgeristerdi jaqsy qabyldady. Olar sondaı-aq táýekelge barýǵa jáne narazylyq bildirýge daıyn boldy.

Qazaqstan tarıhynda betburys bolǵan 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasynda jastar basty ról atqardy. Almaty kóshelerine stýdentter men jumysshylar Gennadıı Kolbınniń Qazaqstan Kompartıasynyń birinshi hatshysy bolyp taǵaıyndalýyna narazylyq bildirdi. Narazylyqtar aıaýsyz basyldy, biraq qazaq halqynyń keńes ókimetine narazy ekenin, táýelsizdikke umtylǵanyn kórsetti.

Osy kezeńde jastar basqa da saıası jáne qoǵamdyq qozǵalystardyń belsendi qatysýshylary boldy. Olar quqyqtar men bostandyqtardyń keńeıýin, demokratıalyq ózgeristerdi jáne ulttyq dástúrlerdi saqtaýdy jaqtady.

1986-1991 jyldar aralyǵyndaǵy Qazaqstandaǵy ózgeristerdegi jastar róliniń naqty mysaldary:

— 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasynyń kóshbasshysy jastar boldy. Olar bılikti sheginýge májbúr etken narazylyq aksıalaryn uıymdastyryp, basqardy.

— Jastar táýelsizdik qozǵalysynyń belsendi qatysýshylary boldy. Olar Qazaqstannyń KSRO-dan bólinip, táýelsiz memleket qurýyn jaqtady.

— Jastar túrli mádenı-qoǵamdyq qozǵalystardyń bastamashylary boldy. Olar qazaq tili men mádenıetin damytýdy, azamattyq qoǵamdy nyǵaıtýdy jáne qorshaǵan ortany qorǵaýdy jaqtady.

— 1986-1991 jyldar aralyǵyndaǵy Qazaqstandaǵy ózgeristerde jastardyń róli zor boldy. Qazaqstannyń táýelsizdigine ákelgen ózgeristerdiń qozǵaýshy kúshi jastar boldy.

5. Postkeńestik shyndyq: Táýelsizdik jaǵdaıyndaǵy ulttyq biregeılik

1986 jyly bastalǵan úderister táýelsizdik kezeńindegi ulttyq biregeılik úshin mańyzdy energıa zarády boldy. Keńestik yqpaldyń buǵaýynan qutylǵan el óziniń baı mádenı murasy negizinde ózindik bolmysyn belsendi túrde qalyptastyra bastady.

1991 jyly Qazaqstannyń táýelsizdik alýy qazaq halqynyń ulttyq bolmysynyń damýyndaǵy mańyzdy kezeń boldy. Táýelsizdik qazaq halqyna keńestik kezeńde ezgige ushyraǵan memlekettiligi men mádenıetin qalpyna keltirýge múmkindik berdi.

Postkeńestik kezeńde Qazaqstanda ulttyq biregeılik salasynda eleýli ózgerister boldy. Bul ózgerister birneshe faktorlarǵa baılanysty boldy, sonyń ishinde:

— Táýelsizdik alý qazaq halqynyń ulttyq sanasynyń ósýine ákeldi. Qazaqtar ózderin óz memlekettiligi men mádenıetine quqyǵy bar táýelsiz halyq retinde qabyldaı bastady.

— Qazaq tiliniń jańǵyrýy da ulttyq bolmystyń ósýine yqpal etti. Qazaq tili Qazaqstannyń memlekettik tili bolyp, bilim berý, buqaralyq aqparat quraldary men mádenıet salalarynda keńinen qoldanyla bastady.

— Ulttyq dástúrdiń jańǵyrýy da ulttyq sananyń ósýine yqpal etti. Qazaqtar óz tarıhyna, mádenıetine, salt-dástúrine qyzyǵýshylyq tanyta bastady.

— Postkeńestik kezeńdegi osy ózgeristerdiń nátıjesinde Qazaqstanda qazaq halqynyń jańa ulttyq bolmysy qalyptasty. Bul ózin-ózi taný kelesi ereksheliktermen sıpattalady:

— Tarıhyńyz ben mádenıetińizge maqtanysh. Qazaqtar óziniń baı tarıhy men mádenıetin maqtan etedi jáne ony saqtaýǵa tyrysady.

— Qazaq tilin jańǵyrtýǵa degen umtylys. Qazaqtar qazaq tilin ult birliginiń mańyzdy faktory dep sanaıdy jáne ony jańǵyrtýǵa kúsh salady.

— Ulttyq biregeılikti nyǵaıtýǵa umtylý. Qazaqtar jahandaný jaǵdaıynda ulttyq bolmysyn saqtaýǵa umtylýda.

Bul jańa ulttyq bolmys Qazaqstannyń damýyna úlken áser etti. Azamattyq qoǵamnyń nyǵaıýyna, demokratıanyń damýyna jáne ulttyq memlekettiliktiń qalyptasýyna yqpal etti.

Qoryta kele, 1986-1991 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda eleýli mádenı jáne áleýmettik ózgerister boldy. Bul ózgerister birneshe faktorlarǵa baılanysty boldy, sonyń ishinde:

1985 jyly Mıhaıl Gorbachev bastaǵan qaıta qurý qoǵam men mádenıetke memlekettik baqylaýdyń álsireýine ákeldi. Bul qazaq halqynyń ulttyq jańǵyrý prosesin bastaýǵa múmkindik berdi.

Almatyda bolǵan 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy Qazaqstan tarıhyndaǵy betburys boldy. Olar qazaq halqynyń keńes ókimetine narazy ekenin, táýelsizdikke umtylǵanyn kórsetti.

1991 jyly KSRO-nyń ydyraýy Qazaqstannyń táýelsizdik alýyna ákeldi. Bul eldiń mádenıeti men qoǵamynyń damýyna jańa múmkindikter ashty.

Mádenı ózgerister

Osy kezeńde Qazaqstanda mynadaı mádenı ózgerister boldy:

1. Qazaq halqynyń tarıhy men mádenıetin zertteýge degen qyzyǵýshylyq artty.
2. Qazaqstan tarıhy boıynsha zertteýler júrgizildi.
3. Qazaq tarıhyna qatysty kitaptar, maqalalar jáne basqa da materıaldar jaryq kórdi.
4. Tarıhı eskertkishter qalpyna keltirildi.
5. Ulttyq salt-dástúrdi saqtaýǵa degen qyzyǵýshylyq artty.
6. Qazaqtyń salt-dástúrleri boıynsha zertteýler júrgizildi.
7. Qazaqtyń salt-dástúrleri týraly kitaptar, maqalalar jáne basqa da materıaldar jaryq kórdi.
8. Qazaqtyń salt-dástúrine arnalǵan túrli sharalar uıymdastyryldy.

Áleýmettik ózgerister

Osy kezeńde Qazaqstanda mynadaı áleýmettik ózgerister boldy:

1. Qazaq halqynyń ulttyq ózindik sanasy artty.
2. Qazaqtar eldiń saıası ómirine belsendi túrde aralasa bastady.
3. Qazaqtar eldiń qoǵamdyq ómirine belsene aralasa bastady.
4. Qazaqstanda jańa qoǵamdyq qozǵalystar damı bastady.

Bul ózgerister Qazaqstannyń damýyna úlken áser etti. Olar qazaq halqynyń ulttyq sanasynyń artýyna, demokratıanyń damýyna, azamattyq qoǵamnyń qalyptasýyna yqpal etti.

1986-1991 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda bolǵan mádenı jáne áleýmettik ózgerister el damýynyń mańyzdy kezeńderi boldy. Olar Qazaqstannyń táýelsizdik alyp, eldi odan ári damytýǵa jol ashty.

Sarsen Elnur

---