InfoHub Logo

Jalpy bilim beretin mektebiniń 9 - 11 synyp oqýshylaryna arnalǵan qazaq tilinen dıktant jınaǵy

Andatpa
Berilgen jınaq kózdeıdi: sóz qoryn arttyrý, leksıkalyq birlikterin belsendirý, saýatty jazýdyń daǵdylaryn damytý, kommýnıkatıvtik quzyretterin damytý jáne jetildirýge, tilderdi damytý memlekettik baǵdarlamasynyń talaptaryna saı jáne oqytylatyndardyń bolashaqta zamanaýı qoǵamda tabysty bıimdelýge múmkindik beredi.

Túsinikteme
Avtorlar ár synyp boıynsha muǵalimderdiń kúndelikti praktıkalyq jumystaryna kerekti materıaldardy iriktep ǵylymdyq, tárbıelik máni bar mátinderdi kalendarlyq talaptarǵa beıimdep toptady. Ondaǵy maqsat - shákirtterdiń bilim - deńgeıin, ótilgen materıaldardy meńgerýdegi jetistik, oı qylyqtaryn aıqyndaýǵa kómektesý.
Mátin quramyna: esep, beıneleý óneri, dene shynyqtyrý, ekonomıka sabaqtarynda kezdesetin jazylýy qıyn termın sózder engen.
Dıktant ózinshe ereksheligi bar sabaq: ótkizý tásili jaǵynan da, dıdaktıkalyq maqsaty jaǵynan da.
Maqsat, mazmuny jaǵynan: anyqtaý, qaıtalaý, jınaqtaý nemese bilim sapasyn anyqtaý sabaǵy dep júrmiz.

İÚ. Dıktantty tekserý

1. Jumys kelesi sabaqqa tekserilip ákelinýi kerek.
2. Dıktanttyń sońynda orfografıalyq, pýnktýasıalyq qate sany kórsetiledi. Belgilerdi oqýshy «oqyp túsine bilýi kerek. Baqylaý jumysyn tekserýdegi shartty belgiler.
Belgiler máni
/ - emle qatesi
V - tynys qatesi
/ - azat jol artyq qoıylǵan
? - túsiniksiz
/ - qaıtalanǵan oılar, stıldik qateler, sóz qaldyrǵan
/ - júıe úzilgen

V. Dıktantty baǵalaý

Baǵdarlamada dıktanttan keıingi júrgiziletin qatemen jumys - taldaý sabaqtaryna saǵat bólinbegendikten, ony jyldyq, toqsandyq, taqyryptyq qaıtalaý sabaqtary esebinen alyp, ótkizip otyrý asa qajet.
Árip dıktant 4 - 8 synyptar aralyǵynda ótkiziledi. Maqsat - oqýshylarǵa ótilgen dybystar men áripterdi meńgertip, olardyń bir - birinen aıyrmashylyqtaryn, erekshelikterin bildirý, bul dıktant túri oqýshylardyń saýatyn ashýmen qatar olardyń estý qabiletin damytady.
Býyn dıktant barlyq synyptarda ótkizýge bolady. Bul oqýshylarǵa býyndy, onyń jasaý joldaryn meńgerýine kómegin tıgizedi. Oqýshylar býynǵa bólip jazý arqyly qazaq tili dybystarynyń jazylý (daýysty dybystyń jeke turyp ta, daýyssyz dybystarmen birigip te býyn quraı alatyn) erekshelikterimen tanysady.
Sóz dıktanty - barlyq synyptarda júrgiziledi. Maqsat - oqýshylarǵa sózdiń belgili uǵymdy bildiretinin, ıaǵnı bir maǵynasy bolatynyn túsindirý. Joǵaryda aıtylǵan dıktant túrlerine qaraǵanda sóz dıktanty kúrdeli bolady. Sóz dıktantyn júrgizý arqyly oqýshylarǵa qazaq sózderiniń, tıanaqty uǵym beretindigin bildirý kózdeledi. Sonymen qatar ár sózde neshe býyn bar ekendigi, qansha áripten quralatyndyǵy da aıtylady.
Sóılem dıktanty 4 - 11 synyptarda júrgiziledi. Maqsat - oqýshylarǵa qazaqsha sóılem túrlerin tanytyp, ony óz betterinshe qura bilýge daǵdylandyrý. Munda sóılemniń uzaq bolmaýyn eskergen jón. Qazaq tilinde sóılemder neshe sózden quralǵandyǵy, bas árip sóılemniń basynda kelip, sóılem ishindegi ár sóz bólek jazylatyndyǵy, sóılemniń sońyna núkte, suraq, lep belgileriniń biri qoıylatyndyǵy aıtylady.
Kórý dıktanty barlyq synyptarda júrgiziledi. Dıktanttyń negizgi maqsaty,- oqýshylardyń kórý, este saqtaý qabiletin damytý arqyly qazaq sózderin saýatty jazýǵa úıretý. Kórý dıktantyna árip, býyn, jeke sózdermen birge keıbir jazylýy qıyn sóz, sóz tirkesteri, qanatty sózder, frazeologıalyq tirkester, jumbaq, jańyltpash, maqaldar, shaǵyn mátinder alynady. Dıktant mátindi taqtaǵa kúni buryn jazylady., Oqýshylardyń mátindi eki - úsh ret oqyp - shyǵyp, birer mınýt asyqpaı qarap alǵannan keıin, ony sol kórgeni boıynsha jadyna saqtaýlaryna ýaqyt beriledi. Sodan keıin mátin jazylady. Oqýshylar oqyǵanyn eske túsirip, dápterge jazady. Keı jaǵdaıda qazaq tiliniń erejelerin de jazǵyzýǵa bolady.
Ózdik dıktanty barlyq synyptarda ótkiziledi. Oqýshylar ótilgen mátinniń nemese taqtaǵa ilingen sýrettiń mazmunyn ne kórgen oqıǵalary jaıynda jazýyna bolady. Sondaı - aq ózderi biletin áripter men býyndardy, sóz ben sóz tirkesterin, jeke sóılemderdi, jattap alǵan óleń, maqal, jumbaq, jańyltpash, qanatty sózder, frazeologıalyq tirkesterdi esterine túsirip jazady, Qazaq tiliniń keıbir erejelerin de jazdyrýǵa bolady. Keıde oqýshylarǵa ózdik dıktantty jazbastan buryn oǵan qandaı materıaldy qaıtalap kelý kerektigi eskertiledi.
Sózdik dıktantty barlyq synyptarda jáne sabaqtyń barlyq kezeńinde jazdyrýǵa bolady. Ol árbir jańa mátin, sýret, jattyǵý jumystarynan keıin ótken materıaldardy pysyqtaýdyń, qaıtalaýdyń eń tıimdi joly bolyp tabylady.
Terme dıktanty da barlyq synyptarda ótkiziledi. Oqýshylar mátindi tutas jazbaı, muǵalim oqyp turǵan mátinnen árkim ózderine berilgen tapsyrmaǵa laıyqty erejeleri bar sózder men sóz tirkesterin nemese sóılemderdi terip jazady. Muǵalim keıbir oqýshylarǵa burynǵy jazý jumystarynda jibergen qatelerine baılanysty tapsyrma berýi múmkin. Bul dıktantty belgili bir taqyrypqa nemese erejege baılanysty ótkizý arqyly oqýshylar mátin ishinen ózderine qajetti sóz, sóz tirkesterin taba bilýge jattyǵady.
Eskertý dıktanty barlyq synyptarda ótkiziledi. Muǵalim jazylatyn mátindi daýystap oqıdy. Oqýshylar túsiniksiz jerin bir - birine suraq qoıý arqyly qaıtalap, esterine túsiredi. Sóıtip, qıyn sózderdiń qalaı jazylatynyn barlyq oqýshylardyń qatysýymen anyqtalady.

Oqýshylardyń saýattylyǵyn esepke alyp, bilimin, baǵalaý úshin oqý jylynyń árbir toqsanynda baqylaý dıktanttary júrgiziledi. Ondaǵy sóz sany mynadaı ólshemde belgilenedi.
5 - synyp úshin 90 - 100 sóz;
6 - synyp úshin 100 - 100 sóz;
7 - synyp úshin 110 - 120 sóz;
8 - synyp úshin 120 - 150 sóz;
9 - synyp úshin 150 - 170 sóz;
10 - synyp úshin 170 - 180 sóz;
11 - synyp úshin 190 - 210 sóz.
Dıktant mátininde árbir ótilgen erejege baılanysty kem degende 2 - 3 orfografıalyq jáne tynys belgileriniń obektileri bolýy tıis. Bir dıktant quramynda ushyrasatyn orfografıalyq jáne tynys belgileriniń sany mynadaı ólshemnen aspaýy tıis.
5 - synyn úshin - ár túrli orfogram sany 12, tynys belgisi 2/3;
6 - synyp úshin - ár túrli orfogram sany 16, tynys belgisi 3/4;
7 - synyp úshin - ár túrli orfogram sany 20, tynys belgisi 4/5;
8 - synyp ýshin - ár túrli orfogram sany 24, tynys belgisi 10;
9 - synyp úshin - ár túrli orfogram sany 24, tynys belgisi 15;
10 - 11 synyptar úshin - ár túrli orfogram sany 26, tynys belgisi 18 - den aspaý kerek.

№1 Asa bilimdi adam
Qazaq ádebıeti tarıhynda uly Abaıdyń orny qandaı bolsa, qazaq til bilimi tarıhynda Ahmet Baıtursynovtyń da orny sondaı.
A. Baıtursynovtyń artynda qaldyrǵan baı murasyna qaraǵanda, ony joǵary oqý ornyn bitirgen adam den oılaýǵa bolady. Shyndyǵynda, ol eki - aq oqý ornynda oqyǵan. Biri - Torǵaıdagy eki klastyq orys - qazaq ýchılıshesi. Ekinshisi - Orynbordaǵy muǵalimder daıyndaıtyn qazaq mektebi. Eńbek jolyn aýyl mektebinde muǵalim bolyp bastaıdy. Ol qazaq balalarynyń óz tilinde saýat ashýyna arnap tuńǵysh álippe jazady. Ony 1912 jyly Orynbor qalasynda bastyryp shyǵarady. Osydan keıin qazaq tilin mektepte pán retinde oqytýdy qolǵa alyp, oqýlyq jazýǵa kirisedi. 1915 jyly “Til qural” dep atalatyn oqýlyǵy jaryq kórdi.
97 sóz, Ó. Aıtbaev.

№2 Atyraýdyń altyn adamy
Atyraý oblysy Jylyoı aýdanyndaǵy Araltóbe den atalatyn qorymnan 2000 jyly belgili arheolog Zeınolla Samashev tapqan eskertkish osylaı atalyp júr. Sol jerde qazylǵan úsh zırattyń birinen adamzat tarıhy úshin ekinshi altyn adam tabyldy. Onyń syrt kıimi túgeldeı altyn áshekeılermen bezendirilgen. Shashbaýy, qarý - jaraǵy, qoramsaq jıekteri, asataıaǵyndaǵy samuryq beınesine deıin altynmen qaptalǵan. Máıit janynan eki jylqy men qyran qus súıekteri, júzden astam jebesi bar qoramsa, qysh qumyra, qaıqy qylysh tabylǵan. Tabylǵan buıymdar, kıim úlgileri jáne salynǵan órnekterdiń, áshekeılerdiń tabıǵaty bul eskertkishtiń qazaq dalasynda b. z. d. III ǵasyr men b. z. İÚ ǵasyr aralyǵynda ómir súrgen sarmat taıpalaryna jatatyndyǵyn dáleldep otyr. Belgili sheber Qarym Altynbekov qalpyna keltirgen bul eskertkish qazir Atyraýdyń oblystyq murajaıynda saqtaýly.
111 sóz, Gazetten.

№3 Analar merekesi
Bar álemge shýaǵyn shashqan kógildir kóktemniń alǵashqy merekesi - halyqaralyq áıelder kúni. Nemistiń revolúsıoner qyzy Klara Setkınniń usynysymen qabyldanǵan osy merekeni búkil dúnıejúzi atap ótedi. Analar merekesiniń kóktemniń alǵashqy aıynda bolýynda bir syr bar sıaqty. Dúnıedegi tirshilik ataýlyǵa nár beretin tabıǵat - ananyń ardaqty janǵa kórsetken erekshe bir yqylasy men qurmeti sıaqty. Osynyń ózi anany aıala, qadirle degendeı. Ómirge kelgen sábıiniń, deni saý, abyroıly bolyp ósýi úshin tún uıqysyn tórt bólip, qandaı da qıyndyqtarǵa tózip ósirgen ana aldyndaǵy perzenttik paryzymyzdy óteı alamyz ba? Alaqanyna salyp, álpeshtep ósirgen anany salqyn qabaq, qyńyr sózben jabyrqatyp alǵan joqpyz ba?
94 sóz, Gazetten.

№4 Ataqaz
Qanat tereze aldynda otyr. Kóshede oınap júrgen balalarǵa jaýtańdaı qaraıdy. Dalaǵa júgire shyqqysy keledi. Biraq esik aldynda basy qaıqańdap ataqaz tur. Osy bir ataqaz qyzylkóz pále boldy. Ózinen Bolat ta, Janat ta, tipti Qanattyń qabaǵan kúshigi Aqtós te qorqady. Mine, búgin taǵy da, úıge kirgizbeı tur. Ysyldap, moınyn sozyp, umtylyp keledi. Qanat boıyndaǵy bar kúshin jınap aldy. Qarnyn tisteı bergen qazdyń qylsha moınyna jabysa ketti. Qysa tústi. Býynǵan ataqaz jandármen boldy. Ol burańdap, álsireıin dedi. Esin jıǵan Qanat jibere saldy. Moıny bosaǵan qaz balapanyna qaraı qasha jóneldi. Endi Qanatqa tıispedi.
110 sóz, S. Muratbekov.

№5 Erkelik
Meniń aǵam da soǵysqa ketken. Biraq qasymda atam men ájem bar. Atqa minse aldynan túspeımin. Jaqyn mańdaǵy aýyldardy aralaımyz. Alysyraqqa shyqsa, jolyn tosyp, qaraýyldap júremin. Kóz ushynan sulbasy kóringennen - aq júgiremin. Eger men andamaı qalsam, atam aýyl shetine jaqyndaǵanda kóldeneńdeı toqtap turady. Ájem nemese syrtta mal saýyp, sharýa jaılap júrgen basqa bireý kórip, habaryn aıtady. Men shapqylaı jónelemin. At ústinen eńkeıip, kóterip alady. Meni erdiń aldyna otyrǵyzady, tizgindi beredi. Aqjal kók jorǵa tógilte jortady. Alys joldan oralǵan eki jolaýshy birge kelemiz. Oıynnyń sharty sondaı. Erkelik. Al atam osylaı erkeletkendi unatýshy edi.
96 sóz, M. Maǵaýın.

№6 Erlannyń kirpisi
Erlan jaıylymnan qaıtqan bir qora qoıdy aıdap kele jatyr edi, olar kenet dúr etip úrke jóneldi. Qarasa, kishkene kirpiden úrkipti. Ony taqıasyna salyp, úıine ákeldi de, tamaq berdi. Úıshik jasap, soǵan ornalastyrdy.
Kúnder óte berdi. Erlan ony sút berip asyrady. Kirpi úıge tez úırenedi. Pys - pys etip, aýlada emin - erkin saırandap júretin boldy.
Esik aldynda Erlannyń atasy otyrǵyzǵan úlken qaraǵaı bar edi. Sol qaraǵaıdyń basyna kepter uıa salyp, balapan shyǵarǵan. Bir kúni álgi kirpi sol qaraǵaıǵa qaraı jyljyp bara jatqan jylandy baıqap qalyp, tarpa bas saldy. Kirpi jylandy osylaı mert qylyp, balapandardy qutqaryp qaldy.
92 sóz, Gazetten.

№7 Tassý bulaǵy
Tassý sútti bulaq. Aýyl qonǵan kúni atam bastaýyn shóp - shalam, laı topyraqtan arshytqan soń tipti burqyrap ketedi. Kishigirim ózenge parapar. Móldir. Taza. Jylǵany boılap, saı tabanyna jaıylyp, jer tamyryna nár quıyp jatyr. Kóz jeter aımaq qalyń kók shalǵyn. Ormanǵa engendeı, kúp berip tústik te kettik. Tóbeń kórinbeıtin jerleri de bar. Tereńine súńgip, tyǵylyp oınadyq, jyǵa qulatyp, taram - taram jol saldyq. Biraq oıynnyń eń qyzyǵy bulaq arnasynda. Tómenirekte shymy sógilgen oppalar kóp. Sýy bastaýdaǵydaı emes, jyly, boılaýǵa kelmese de, tizeden joǵary. Shalpyldatamyz da jatamyz. Balshyqtan úı soǵamyz, shıden sharbaq toqımyz. Sodan soń balyq izdeýge kirisemiz.
90 sóz, M. Maǵaýın. “Dońyz jylǵy balalyq”.

№8 Qashqyndar
Tassýdy boılaı qonǵan tórt - bes úıden shyqqan balalar opyr - topyr oınap, baqadaı shýlap jatqan qyzyq kúnderdiń biri. Tústeri jat, ónderi jabyrqaý, kıimderi jalba - julba bir toı kisi dál tóbemizden ósip shyǵa kelgende bárimiz de abdyrap qaldyq. Qashqyndar! Qashqyndar! Atam aıtqan. Shubaraıǵyrdy jaǵalap, Ógiztaýdy etektep kele jatyr degen. Besten - onnan bólingen óńsheń jaıaý. Qazaq balalary. Qaraǵandydan, álde Balqash pen Qońyrattan buzýdan (FZÝ) qashqan. Úılerine qaraı. Eshkimge tımeıdi. Biraq kózge túspeýge tyrysady. Jeti adam. Qashqyndar bulaq jaǵasyna sylq otyrdy.
- Tassý! - dedi Saǵym kózi qaımyjyqtana jasaýrap. Men de oınaıtyn edim toı osylaı. Sýy bal, shóbi dári qaıran Tassý!
90 sóz, M. Maǵaýın.

№9 Abaıdyń súıikti uly
Abaıdyń kóńili Ábdirahmannyń oqý bitirip, úılený kezinde biraz jaı tabady. Alańsyz ómirge, aqyndyqqa bútindeı berilgen kezde Ábdirahmannan hat keldi. “Maǵaýıany jiberińiz”. Abaı Ábish aýrýyna qatty alańdaıdy. Ústi - ústine hat jazyp, habarlasyp turady. 1895 jyly qarasha aıynda Ábish qaıtys bolady. Súıegin ýaqytsha Almatyǵa jerlep, Maǵaýıa elge keledi. Birneshe at daıarlatyp, Shákárim, Maıqan, Soltabaev Ysqaq, Baıtýov Táneke degenderdi jiberedi. Olar Ábsemet úıine túsip, Ábishtiń súıegin bylǵary tabytqa salyp, qaıta jolǵa shyǵady. Súıek elge kelgen soń betin ashyp, Abaı balasynyń mańdaıynan ıiskep, sheshe - baýyrlaryna kórsetip, qoshtastyrady. Aqshoqy qystaǵyndaǵy Qunanbaı beıitine jerleıdi. Abaı súıikti uly Ábishti osylaı sońǵy saparǵa attandyrady.
93 sóz, M. Beısebaev.

№10 Janýarlardyń qysqy uıqysy
Qar túsisimen janýarlar qysqy uıqyǵa ketedi. Qandaı janýarlar qysqy uıqyǵa jatady?
Qysta uıyqtaıtyn janýarlar óte kóp. Olar: aıý, borsyq, janat, kirpi. sýyr, qaraqas, jarqanat, sarshunaq.
Balyqtar da uıyqtaıdy. Olar sý túbindegi baldyrlardyń, tunbalardyń arasynan oryn taýyp alady da, sol jerde jata beredi. Baqalar da tunbalarǵa ornalasady. Olar qysqy uıqyǵa jatqanda muz qatyp qalsa, bir qyzyǵy kún jylynyp, muz erigende tiriledi.
Jylan, kesirtkeler qysqy uıqyny japyraqtyń astynda, inderinde, jer jaryqtarynda, aǵash túbińde ótkizedi. Sýyrlar tereńdigi eki - úsh metr in qazady. Qosaıaqtar tereńdigi eki júz jıyrma santımetrge jetetin jeke - jeke inder qazyp, uıqysyn sonda ótkizedi.
94 sóz, Gazetten.

№11 Ana
Jer betindegi eń ádemi sóz ana. Adam alǵashqy sózin de osydan bastaıdy. Jer betindegi tilderdiń bárinde de osy sóz erekshe qasterli.
Ananyń qoly eń qasıetti, aıaly qol, ol neni bolsa da atqara alady. Ananyń júregi eń senimdi jáne sezimtal júrek, onyń súıispenshiligi eshqashan sónbeıdi, onyń kózinen esh nárse de qaltarys qalmaıdy.
Seniń jasyń qanshada bolsa da, meıli, bes jas bolsyn, meıli, elý jas bolsyn, saǵan árqashan da ana kerek, onyń aıasy, meıirimi kerek. Seniń anańa degen súıispenshiligiń neǵurlym zor bolsa, ómiriń de soǵurlym sheksiz qýanyshqa, shalqar nurǵa bólenedi.
88 sóz, «Jyl on eki aı» jýrnalynan.
9 - 11 synyp oqýshylaryna arnalǵan qazaq tilinen dıktant jınaǵy. júkteý